NASADZENIA KOMPENSACYJNE EKONOMICZNA, EKOLOGICZNA I SPOŁECZNEA WARTOŚĆ DRZEW

NASADZENIA KOMPENSACYJNE EKONOMICZNA, EKOLOGICZNA I SPOŁECZNEA WARTOŚĆ DRZEW Autorzy: mgr inż. Mariusz Krynicki dr inż. Marzena Suchocka, SGGW w Warszawie IGPIM Kwiecień 2015 1

Spis rozdziałów: Wprowadzenie... 3 Wybrane korzyści płynących z drzew:... 5 Analiza zasadności usunięcia drzewa... 12 1. Najlepsze praktyki w kraju i za granicą... 13 Próby zastosowania metod kompensacji... 15 Cel, zakres i miejsca zastosowania metody opartej na kosztach odtworzenia IGPIM... 17 Szkody cześciowe... 32 Niezbędne działania dla prawidłowego funkcjonowania metody wyceny drzew... 35 2. Rozważania prawne: czy można przyjąć stosowne regulacje w drodze uchwał lub innych aktów prawnych... 38 3. Rozwiązania, które mogą być ujęte w ustawie.... 46 4. Podsumowanie... 48 2

Wprowadzenie Niewątpliwie, obecnie istnieje problem wzmożonej wycinki drzew (lub nieuzasadnionych przypadków wydawania decyzji zezwalających na ich usuwanie), a równocześnie sporadyczne stosowanie nasadzeń zamiennych (kompensacyjnych), które są w dodatku wykonywane w sposób nie kontrolowany (i nieodpowiedni). Sama procedura wydawania zezwoleń na usuwanie drzew/krzewów w wielu przypadkach jest sprowadzana do minimum, a problem kompetencji urzędnika marginalizowany (z jednej strony poprzez niedocenianie jego roli, a z drugiej piastowania tego urzędu przez osoby przypadkowe - zdarza się że urzędnik nawet nie przeprowadza oględzin w terenie, tylko wydaje zezwolenie z za biurka ). Nasadzenia zastępcze są wykonywane niechlujnie (jedynie jako zrealizowanie nałożonego obowiązku), co niestety często determinowane jest przez kulejące prawo (art.83 ust.3 ustawy o ochronie przyrody stanowi jedynie że [ ] Wydanie zezwolenia [ ]może być uzależnione od [ ]zastąpienia ich innymi drzewami lub krzewami, w liczbie nie mniejszej niż liczba usuwanych drzew lub krzewów [ ] ) 1, a w ślad za tym orzecznictwo (Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 14 maja 2014 roku II SA/Gl 1875/13 [ ] Niewątpliwie przepis ten nie uzależnia zezwolenia od posadzenia drzew określonego gatunku i o określonych parametrach [ ] W związku z tym nałożenie na stronę obowiązku [ ] stanowi przekroczenie granic uznania [ ] 2 ; Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy z dnia 5 marca 2013 roku II SA/Bd 29/13 [ ] Orzeczenie organu o nałożeniu obowiązku dokonania nasadzenia zastępczego może sprowadzać się jedynie do wyszczególnionego w przepisie art. 83 ust. 3 u.o.p. elementu - tj. związanego z określeniem ilości drzew lub krzewów, które mają być nasadzone. Z art. 83 ust. 3 ustawy o ochronie przyrody wynika, że organ administracji może uzależnić wydanie zezwolenia na usunięcie drzew od zastąpienia ich innymi drzewami. Jednocześnie podkreślić należy, iż przepis ten nie daje organowi umocowania do określenia gatunku, wieku oraz parametrów drzew (obwodu pnia, wysokości, czy też innych cech), jakie mają być nasadzone [ ] Innymi 1 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z roku 2013, poz.627, ze zmianami) 2 Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 14 maja 2014 roku II SA/Gl 1875/13, LEX nr 1522540 3

słowy jedynym warunkiem określonym przez ustawodawcę jest ilość drzew lub krzewów posadzonych w miejsce usuwanych, która nie może być mniejsza od usuwanych [ ] ) 3. Nasadzenia zastępcze jeżeli już są wykonywane, to najczęściej w wymiarze jednej sadzonki za jedno drzewo, co nie zapewnia należytej kompensacji i powoduje trend zmniejszania się majątku trwałego miast w aspekcie jakim są drzewa. Ogół czynników takich jak brak świadomości kierowników jednostek samorządowych (wójtów, burmistrzów, prezydentów miast, starostów) na temat roli swoich podwładnych (urzędników) w ochronie drzew, skomplikowania przedmiotu jakim jest przecież żywy organizm drzewo (a co za tym idzie potrzebą szerokiego zakresu wiedzy i doświadczenia w prawidłowej ocenie stanu drzewa, w tym ciągłego kształcenia się i konieczności poświęcania odpowiedniej ilości czasu dla wykonywania tego zakresu obowiązków służbowych, posiadanie odpowiedniego potencjału technicznego), w połączeniu z niedostosowanymi do rzeczywistości przepisami prawa w tym zakresie, oddaje obraz ubożejącego krajobrazu naszych miast (nadmiernego wycinania drzew i niestety konsekwentnego braku nasadzeń zastępczych). Jest to spowodowane przede wszystkim ignorancją decydentów w odniesieniu do spraw dotyczących ochrony przyrody (m.in. poprzez nakładanie na pracowników zajmujących się wydawaniem zezwoleń na usuwanie drzew/krzewów zbyt szerokich zakresów obowiązków, które determinują późniejszy rozkład czasu pracy danego urzędnika, jaką może on poświęcić na sprawy związane z ochroną drzew, a tym samym wykonywanie tych obowiązków pośpiesznie czyli i pobieżnie, co skutkuje wydawanymi pochopnie decyzjami zezwalającymi na usunięcie drzew). Ci sami włodarze miast / gmin, poprzez swoją krótkowzroczność nie uważają za zasadne kierowania pracowników zajmujących się tą tematyką na specjalistyczne szkolenia, a jeżeli to już się wydarzy, to kolejne zgłoszenia zapotrzebowania na szkolenia nie są mile widziane i postrzegane jako marnowanie gminnych pieniędzy (należy w tym miejscu zaznaczyć, że urzędnicy powinni uczestniczyć w takich szkoleniach, szczególnie po to, aby dowiedzieć się o nowych zasadach diagnostyki, pielęgnacji drzew czy poznać nowe technologiczne rozwiązania i możliwości zabezpieczania drzew pamiętajmy że operujemy na żywym organizmie i wiedza na ten temat ciągle się rozwija i ulega zmianom). W Polsce nadal pokutuje przeświadczenie, że jeżeli fragment 3 Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy z dnia 5 marca 2013 roku II SA/Bd 29/13, LEX nr 1351491 4

drzewa (np. część korony) zagraża to zagraża całe drzewo i należy je usunąć, a przecież mamy do dyspozycji szereg rozwiązań technicznych dzięki którym można uratować drzewo, wykonując odpowiednie cięcia bądź instalując w koronach drzew wiązania czy odciągi, lub wokół niego podpory itp. Brak takiej wiedzy w połączeniu z nieodpowiednim rozpoznaniem symptomów zachwiania statyki drzewa, powoduje wydanie zezwolenia na jego usunięcie, gdyż urzędnik boi się pozostawić takie drzewo w środowisku (usunięcie drzewa na wszelki wypadek), ponieważ nie potrafi obiektywnie ocenić stanu drzewa (zdiagnozować go). Wybrane korzyści płynących z drzew: Komisja ONZ uznała, że Zrównoważony rozwój to zaspokajanie potrzeb społeczeństwa bez ograniczania potrzeb przyszłych pokoleń W tym kontekście zmniejszające się zasoby drzew pomniejszają szanse przyszłych pokoleń na zdrowe środowisko życia. W społeczeństwach powoli wykształca się świadomość korzyści płynących z drzew. Przejawia się to np. wzrostem wartości działek z dobrze urządzonym krajobrazem lub promowaniem tych gałęzi gospodarki, które są związane z krajobrazem, drzewami i naturą, jak turystyka lub formy rekreacji związane z terenami otwartymi. Jako niektóre korzyści związane ze wzrostem i funkcjonowaniem drzew można wymienić (za Szczepanowska 2007): Regulację temperatury powietrza Oczyszczanie zanieczyszczenia powietrza i korzystny wpływ na zdrowie Ograniczanie spływu wód powierzchniowych Ograniczenie hałasu Drzewa i ich skupiska są ostoją dzikiej przyrody Ich obecność wiąże się również z korzyściami społecznymi. Poniżej opisane zostały niektóre z nich. Oczyszczanie powietrza Drzewa redukują zanieczyszczenia pyłowe i gazowe znajdujące się w powietrzu oraz pochłaniają dwutlenek węgla wydalając życiodajny tlen. Zdrowe, 10-metrowe, wysokie drzewo produkuje średnio około 118 kg tlenu rocznie. Przeciętny człowiek konsumuje netto 5

176 kg tlenu w ciągu roku. Zatem dwa średniej wielkości, zdrowe drzewa mogą dostarczyć tlenu potrzebnego jednej osobie (McPherson 2004). 100 drzew usuwa 454 kg. zanieczyszczeń rocznie, w tym 181 kg. CO2 i 136 kg zanieczyszczeń pyłowych. Na ulicy pozbawionej drzew może być trzykrotnie więcej pyłów w powietrzu, niż na ulicy zadrzewionej i dziesięciokrotnie więcej niż w pobliskim parku. Obliczono, że w dużym mieście jak Chicago, drzewa usunęły w ciągu sezonu wegetacyjnego 5575 ton zanieczyszczeń. Wartość tej jednorocznej pracy wyniosła ponad 10 mln dolarów. Drzewa, szczególnie iglaste, wzbogacają również powietrze o substancje lotne, które mają charakter bakteriobójczy, stymulujący proces oddychania i krążenia oraz regulujący działanie układu nerwowego u ludzi. Należy jednak podkreślić, że rezultaty oczyszczania powietrza przez duże drzewa są 60-80 razy większe niż przez małe. Ograniczanie spływu wód powierzchniowych Polska obok Czech i Belgii ma najmniejsze zasoby wód powierzchniowych w przeliczeniu na mieszkańca w Europie. Nasze zasoby są porównywalne do zasobów Egiptu oraz południowej Hiszpanii. Jednym z powodów niedoborów wody w naszym kraju jest bardzo szybki spływ powierzchniowy. Woda opadowa spływa w miastach po nieprzepuszczalnych nawierzchniach, w terenach otwartych odprowadzana jest systemem rowów melioracyjnych. Drzewa w znacznym stopniu mogą ograniczać spływ wód opadowych. W czasie opadów liście przechwytują wodę, która pozostaje w obrębie korony, pod koroną w resztkach organicznych oraz w tkankach drzewa. Cześć wody wyparowuje nie osiągając gruntu lub powoli skapuje z liści i gałązek lub spływa wzdłuż pnia i gałęzi. Drzewa redukując natężenie i tępo spływu powierzchniowego mają wpływ na zmniejszenie niebezpieczeństwa powodzi. Możliwość magazynowania wody w obrębie korony dużego drzewa określa się na 280 do 450 litrów. Przy czym powierzchnia liści 100-letniego buka, odpowiada 6-7 lipom o średnicy korony ok. 10 m i aż 1700 młodym bukom o średnicy korony 1m. 6

Pokrycie koronami drzew redukuje spływ wód opadowych, co wpływa na oszczędność budowy instalacji burzowych. Badania w stanie Arkansas dowiodły, że zwiększenie powierzchni zajmowanej przez drzewa z 27 do 40% spowodowało spadek o 31 % spływu wód powierzchniowych. W rejonie Baltimore-Waszyngton (USA) obliczono oszczędności z redukcji spływu wód powierzchniowych na ponad 4,68 bilionów $. Dodatkowe pozytywne działanie drzew, zwłaszcza szybko rosnących polega na ich zdolnościach detoksyfikacyjnych, które np. polegają na oczyszczaniu wody m.in. z metali ciężkich. Drzewa wpływają na poprawę mikroklimatu miast Drzewa obecne w krajobrazie miast poprawiają lokalny mikroklimat, powodują zmniejszenie prędkości wiatru. Poprawiają to komfort życia mieszkańców, na posesji na której rosną, ale również na terenach sąsiadujących (ryc. 1). temperatura powietrza 32 C pod koronami drzew 28 C asfalt 52 C beton 42 C odkryty trawnik 35 C Ryc. 1 Modyfikacja mikroklimatu przez drzewa, które przykładowo obniżają ekstrema temperatury w upalne dni letnie. 7

Obecność drzewa zapobiega nadmiernemu nasłonecznieniu latem co jest istotne biorąc pod uwagę, że beton budynków i nawierzchni rozgrzewa się do 70 C. Okolica jest mniej narażona na ekstrema temperatury (upał latem i niskie temperatury zimą) co wpływa na oszczędność zużycia energii elektrycznej. Drzewa na terenie miasta wpływają również mitygująco na miejską wyspę ciepła, zmniejszając jej zasięg i uciążliwość dla mieszkańców. Ograniczenie hałasu Badania wykazują, że właściwie posadzone drzewa i krzewy redukują nawet o 50% odczucie hałasu. Skuteczność barier z roślinności jest w dużym stopniu związana z percepcją walorów krajobrazowych. Subiektywne odczucie natężenia hałasu jest niwelowane przez wrażenia estetyczne zwiększenie psychologicznej skuteczności bariery akustycznej jest możliwe nawet o 75%. Wizualne walory barier z roślinności uważa się za ważniejsze dla zmniejszenia odczucia słuchowego hałasu, niż surowe bariery sztuczne Ostoja dzikiej przyrody Tereny zadrzewione przyciągają ptaki i innych przedstawicieli dzikiej przyrody. Badania awifauny wykazały, że na terenach pokrytych co najmniej w 50% przez drzewa i inną roślinność występowały różne gatunki ptaków. Tereny te zasiedlane są też przez wiewiórki. Na terenach bez drzew dominują myszy i szczury. Korzyści społeczne Mieszkańcy dużego miasta zapytani, jakie z 25 różnych rzeczy są ważne dla ich szczęścia wybrali drzewa i kwiaty ze względu na ich piękno i pozytywne oddziaływanie psychologiczne. Stwierdzono, że otoczenie przyrodnicze poprawia nastój, zwiększa poczucie wartości, poprawia koncentrację, wpływa na lepsze stosunki międzyludzkie i tworzenie wspólnoty mieszkańców. Pacjenci szpitali zdrowieją szybciej po operacjach, kiedy ich pokój ma widok z okna na drzewa. Stwierdzono łagodzące działanie zieleni na dzieci z ADHD oraz agresję osób z chorobą Alzheimera. W Wielkiej Brytanii, Holandii i USA stwierdzono wpływ parków założonych wokół domów na zmniejszenie przestępczości o 38 do 55% oraz na stymulowanie organizacji grup mieszkańców dla utrzymania tych terenów. Właściwie posadzone drzewa wpływają na 8

bezpieczeństwo ruchu przez zmniejszenie monotonii trasy i redukcje oślepiania ze strony pojazdów. Wielkie i silne drzewa są odbierane jako dziedzictwo narodowe i nadają miejscom (często w powiązaniu z architekturą) monumentalna jakość. Wpływ drzew na wartość rynkową działek Ceny sprzedażne działek i domów odzwierciedlają korzyści, które kupujący wiąże z właściwościami danej posesji. Obejmują one również zasoby drzew znajdujące się na działkach, wzdłuż sąsiednich ulic i na terenie sąsiadujących parków. Indywidualna gotowość (chęć) do płacenia za zadrzewione działki odzwierciedla wartość korzyści, które są oczekiwane od tego zadrzewionego środowiska, Wartość terenów zieleni uwidaczniają ceny parceli. Organizacja Gallupa przeprowadziła badania w 50 stanach USA, na podstawie których stwierdzono, iż zieleń, a zwłaszcza drzewa, na terenach działek oferowanych do sprzedaży zwiększają średnio o około 15% wartość posesji (Neely, 1988). Według innych autorów, ludzie są zdecydowani płacić znacznie więcej, nawet ponad 27%, za zadrzewioną działkę budowlaną, w relacji do terenów pozbawionych drzew (Currid, 2000). Podobnych informacji dostarczają prace zespołu Plant Publicity Holland Zielone miasto (2005), które potwierdzają wzrost wartości miejsc zamieszkania ze względu na zieleń w granicach od 4 do 33%. Badania holenderskie stu mieszkań w miejscowości Apeldoorn dostarczyły informacji, że zarówno widok na zieleń, jak i niewielka odległość (do 400 m) od terenów zieleni podnosi wartość mieszkań do 14%. Nie tylko drzewa na obszarze działki, ale także parki i zadrzewione aleje wpływają na wzrost wartości sąsiednich posesji mieszkalnych. Również atrakcyjność centr handlowych zwiększa się dzięki obecności drzew, czy innej roślinności w swoim otoczeniu. Nawet drzewa uliczne mogą oddziaływać na wartość sąsiednich budynków i posesji. Np. w Los Angeles linia tramwajowa została zlikwidowana i na tym miejscu posadzono drzewa i założono trawniki. W ciągu siedmiu lat wartość przyległych pawilonów handlowych wzrosła dwudziestokrotnie, co było nieporównywalnie więcej niż analogicznych pawilonów, lecz nie posiadających zieleni w swoim otoczeniu (Kiełbaso, 1975 za Baldwinem, 1958) 9

Ustalenie udziału konkretnych, pojedynczych drzew w wartości gruntu nastręcza znacznie większe trudności, niż w przypadku budynków, które tracą wartość z upływem lat, podczas gdy w zakresie rozwoju drzew ma miejsce zarówno zwiększanie, jak i zmniejszanie ich wartości użytkowej. Ponadto liczba czynników wpływających na zmianę wartości użytkowej drzew, które są żywymi organizmami, jest znacznie większa, niż w przypadku elementów budowlanych. W związku z tymi trudnościami, w wycenie wartości drzew na terenie UE i USA stosuje się zazwyczaj wartość opartą na kosztach odtworzenia drzewa tzw. metodę cenowokosztową. Powyżej przedstawione zostały niektóre korzyści płynące z obecności drzew. Drzewo spowolnia spływ powierzchniowy wód opadowych przez ich pobieranie ale również czasowe zatrzymywanie na liściach w czasie opadów. Ponadto poprawiają one jakość powietrza, obniżają niedogodności związane z ruchem pojazdów (hałas, zanieczyszczenia), Zapewniają również nawilżanie powietrza i jego oczyszczanie co wpływa korzystnie na samopoczucie i zdrowie mieszkańców oraz działają relaksacyjnie. Poza tym drzewa są siedliskiem licznych organizmów. Ptaki zamieszkujące korony żywią się owadami co zmniejsza ich uciążliwość. Utrata dorosłego drzewa rosnącego na terenie miasta jest stratą dla mieszkańców i ekosystemu. Dlatego też należy dołożyć wszelkich starań aby zostało zachowane a w przypadku konieczności wycinki zastąpione w odpowiednim wymiarze. Należy podkreślić, że usługi ekosystemu pełnione przez duży buk możliwe są do zastąpienia przez 1700 młodych sadzonek. Im większe drzewa są sadzone w ramach kompensacji przyrodniczej tym mniejsza ich liczba jest konieczna do zastąpienia drzewa wycinanego. W tym kontekście praktyka sadzenia jednego drzewa, przykładowo o wysokości 1,5m za usuwanie dużego o wysokości 20 m, jako nasadzenia zastępczego wydaje się rażąco nieadekwatna. Należy się zastanowić nad wprowadzeniem zasad nasadzeń zastępczych, które mogą w zgodny z zasadami sprawiedliwości społecznej sposób rekompensować mieszkańcom stratę drzew na terenach zurbanizowanych. Analiza środowiska przyrodniczego wokół drzewa Ustawa dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody (Dz.U. z roku 2013, poz.627, ze zmianami) art.2 ust.1 pkt 7,8,9 nakłada obowiązek ochrony przyrody. Wspomniana ustawa w artykule 2 ust.1 stwierdza, że ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów: 10

pkt1) pkt4) pkt7) pkt8) pkt9) tworów i składników przyrody siedlisk przyrodniczych krajobrazu zieleni w miastach i wsiach zadrzewień. Ponadto w ust.2 precyzuje, że celem ochrony przyrody jest: pkt1) utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów; pkt2) zachowanie różnorodności biologicznej; pkt4) zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony; pkt5) ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień; pkt7) kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody. Ta sama ustawa stanowi, że samorządowymi organami ochrony przyrody są w szczególności wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta (art.91 ust1 pkt3, 4), którzy mają stać na straży przyrody. W związku z tym, że wydanie decyzji w oparciu o art.83 ust.1 ustawy o ochronie przyrody powinno być poprzedzone przeprowadzeniem postępowania dowodowego na okoliczność stanu środowiska przyrodniczego, analiza taka powinna dotyczyć obszaru większego niż obszar nieruchomości. W przypadku drzew szczególnie cennych lub kiedy drzewo jest jedynym, dojrzałym egzemplarzem w sąsiedztwie i z tego powodu jest on szczególnie cenny, musi być chronione w szczególny sposób a jego usunięcie jest stratą, która jest niemożliwa do kompensacji. Przykładowo w przypadku pokazanego na ryc. 2 dębu nie jest możliwe zastąpienie drzewa. W opisywanym przypadku inne drzewa w okolicy to głównie drzewa owocowe (Malus sp., Pyrus sp.) oraz pojedyncze młode świerki (Picea sp.). W związku z powyższym drzewo jest ważnym siedliskiem dla fauny (ptaki, małe ssaki i inne). Ponadto pełni szereg usług ekosystemów. Usunięcie drzewa (największe drzewo w sąsiedztwie) spowoduje znaczną 11

stratę przyrodniczą dla okolicy. Pozostałe drzewa to, jak wspomniano, niewielkie i nieliczne świerki, młode drzewa owocowe. Nie stanowią one dużej wartości przyrodniczej i mają mniejszy wpływ na poprawę warunków mikroklimatycznych oraz zapewnienie innych usług ekosystemowych. Odnowienie drzewa o podobnych walorach i odtworzenie tych korzyści możliwe jest w perspektywie 100 lat. W tym kontekście brak tego konkretnego drzewa będzie poważną stratą dla środowiska i dlatego powinno ono być chronione w szczególny sposób. Jego zastąpienie, czyli rekompensata za utracone dobro publiczne i przyrodnicze, jest w tym przypadku niemożliwa lub trudna do osiągnięcia. Ryc. 2 Widok na okolicę drzewa będącego przedmiotem opracowania (wskazane strzałką). Analiza zasadności usunięcia drzewa Drzewo może być usunięte na wniosek właściciela terenu na którym rośnie lub za jego zgodą (Ustawa o ochronie przyrody, Dz.U. z roku 2013, poz.627, ze zmianami) 4. Przy czym często zapominamy o art. 125 ustawy o ochronie przyrody, który to reguluje przypadki, w których drzewa i krzewy mogą zostać usunięte. Przepis ten zezwala na niszczenie roślin (w tym ich unicestwienie czyli wycięcie) jedynie w związku z: realizacją zadań uzasadnionych potrzebami ochrony przyrody, prowadzeniem badań naukowych lub 4 Art. 83. 1. 79) Usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości może nastąpić, z zastrzeżeniem ust. 2 i 2a, po uzyskaniu zezwolenia wydanego przez wójta, burmistrza albo prezydenta miasta na wniosek: 1) posiadacza nieruchomości za zgodą właściciela tej nieruchomości 12

edukacją, racjonalną gospodarką, prowadzeniem akcji ratowniczej, bezpieczeństwem powszechnym, bezpieczeństwem sanitarnym, ochroną życia i zdrowia ludzi, zapobieganiem skutkom klęski żywiołowej. Z kolej art. 5 ust. 1 pkt 5, lit. d, ustawy z dnia 7 lipca 1994r. prawo budowlane (Dz.U. z roku 2013, poz.1409, ze zmianami) stanowi, że obiekt budowlany należy projektować, budować, użytkować i utrzymywać zgodnie z przepisami, (w tym, ale nie tylko) technicznobudowlanymi, obowiązującymi Polskimi Normami oraz zasadami wiedzy technicznej, w sposób zapewniający spełnienie wymagań podstawowych dotyczących w szczególności odpowiednich warunków ochrony środowiska. W związku z tym, że zezwolenie na usuwanie drzew nie może być sprzeczne z obowiązującymi zasadami prawa, postanowieniami Konstytucji, normami, ustawami i aktami prawa, orzeczenia sądowe wyraźnie podkreślają, że najważniejsze wydaje się wyważenie interesów wnioskodawcy występującego z żądaniem wydania zezwolenia na usunięcie oraz - interesu publicznego przemawiającego za zachowaniem jak największej liczby drzew, ważnych pod względem przyrodniczym na terenach zurbanizowanych. W związku z powyższym organ wydający pozwolenie na usunięcie drzewa ma prawo uznać, że nie kwalifikuje się ono do wycięcia (art. 75 ust. 2 ustawy Prawo ochrony środowiska z 21 kwietnia 2001 r.). W ten sposób realizować cel ochrony przyrody w zakresie kształtowania właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację i informację (wyrok WSA w Warszawie z 16 lutego 2007 r.). Natomiast usunięcie drzewa, będącego bardzo dużą stratą dla społeczeństwa i biocenozy powinno być zastąpione ekwiwalentem przyrodniczym w celu zapewnienia odpowiednich warunków ochrony środowiska. W związku z powyższym ważnym jest określenie rozwiązań prawnych, jakie może podjąć powiat/gmina, aby wycinki drzew i nasadzenia kompensacyjne były prowadzone według najlepszej wiedzy. Nasadzenia zastępcze muszą uwzględniać pozytywny wpływ drzew na tkankę miejską pod względem ekologicznym, ekonomicznym i społecznym. 1. Najlepsze praktyki w kraju i za granicą W celu zobrazowania czynników dotyczących drzew i terenów zieleni zawartych w polskich przepisach prawnych przedstawiono ich enumerację (Szczepanowska i in. 2010): 13

Cele i rola drzew: 1. Cele sadzenia drzew na terenach zieleni i w zadrzewieniach: ochronne, produkcyjne lub społeczno-kulturowe. 2. Rola drzew w pasie drogowym: bezpieczeństwo ruchu drogowego, estetyka, pozytywne oddziaływanie na środowisko. Ogólne funkcje drzew: 3. Ogólne funkcje drzew: ochronne, estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne, osłonowe. 4. Funkcje drzew jako obiektów przyrodniczych (w tym najważniejszych obiektów zadrzewieniowych i terenów zieleni) określane są w Studium Uwarunkowań i Kierunków Przestrzennego Zagospodarowania Gminy oraz w miejscowym planie przestrzennego zagospodarowania. Szczegółowe funkcje drzew: 5. Drzewa chronią wartości kulturowe krajobrazu. 6. Drzewa chronią przed oślepianiem przez pojazdy nadjeżdżające z kierunku przeciwnego. 7. Drzewa chronią drogi przed zawiewaniem i zaśnieżaniem. 8. Drzewa chronią przyległe tereny przed nadmiernym hałasem. 9. Drzewa chronią przyległe tereny przed zanieczyszczeniem powietrza 10. Drzewa chronią wody i powierzchniowe utwory geologiczne. 11. Drzewa chronią przed negatywnym wpływem drogi na przyrodę, krajobraz, grunty rolne i leśne. 12. Przyrodnicze nawiązanie do charakteru terenu przylegającego do pasa drogowego. 13. Zarezerwowanie minimum 10% powierzchni na tereny zieleni (dotyczy inwestycji Ministerstwa Transportu i Gospodarki Morskiej). Lokalizacja: 14. Lokalizacja drzew na terenie uzdrowisk. 15. Lokalizacja drzew wzdłuż nieuregulowanych cieków wodnych. 16. Lokalizacja drzew na terenie obiektu wpisanego do rejestru zabytków. 17. Lokalizacja drzew w miejscu mającym status obiektu ochrony przyrody. 14

18. Lokalizacja drzew na terenie obiektu objętego ochroną gatunkową roślin i zwierząt lub ochroną siedlisk przyrodniczych. Zwolnienia od opłat: 19. Wiek drzewa: do 10 lat nie wymaga zezwolenia na usunięcie. 20. Obwód drzewa 100 cm w przypadku topoli nierodzimej - zwalnia od opłat 21. Drzewa zlokalizowane w pasie drogowym dróg przebudowywanych (usuwanie drzew bez opłat) Przesłanki do usunięcia drzew lub zwolnienia ich z opłat 22. Drzewa zagrażające bezpieczeństwu ruchu drogowego, w kolizji z drogami i urządzeniami drogowymi (element lokalizacji lub kondycji). 23. Drzewa w kolizji z urządzeniami przeciwpowodziowymi (element lokalizacji). 24. Drzewa kolidujące z groblami stawów rybnych (element lokalizacji). 25. Drzewa zagrażające ruchowi kolejowemu, w kolizji z urządzeniami kolejowymi (element lokalizacji lub kondycji). 26. Drzewa stanowiące przeszkody lotnicze (element lokalizacji).. 27. Drzewa zagrażające bezpieczeństwu żeglugi. (element lokalizacji) 28. Drzewa zagrażające ludziom lub mieniu (element kondycji i lokalizacji) 29. Drzewa nie rokujące szansy na przeżycie (element kondycji). 30. Odrębne traktowanie topoli nie rodzimych. Próby zastosowania metod kompensacji Elementy wypisane z obowiązujących przepisów prawnych (powyższe zestawienie punkty 1-30), dotyczące drzew na terenach zieleni i w zadrzewieniach, nie mają odzwierciedlenia w dotychczas stosowanych zasadach obliczania opłat za usuwanie drzew. Aktualnie obowiązujące stawki jednostkowe operują zaledwie kilkoma parametrami wyceny jak: grupa gatunkowa, stawka za 1 cm obwodu na wysokości 1,3 m oraz współczynnikiem różnicującym stawki w zależności od przedziału obwodu drzewa. Jedynie w przypadku drzew znajdujących się w uzdrowiskach, na terenach zabytkowych lub na terenach zwartej zabudowy wsi i miast, w przepisach obowiązuje zwiększenie opłaty za 15

usuwane drzewa o 100%. Stawki opłat nie nawiązują do tych czynników, które w przepisach są ważne i powinny wpływać na szacowaną wartość drzew i związane z nią rozporządzenia wykonawcze. Chodzi zwłaszcza o brak łączności nie tylko między ustaleniami poszczególnych resortów, a obowiązującą metodą wyceny drzew, ale również brak koordynacji między dwoma podstawowymi aktami prawnymi, jak ustawa Prawo ochrony środowiska i Ustawa o ochronie przyrody. Nawiązując do analizy 12 zagranicznych metod wyceny drzew, jako podstawowe uznać należy uwzględnienie w metodzie wyceny czynników lokalizacji i kondycji drzew, co jest włączone do wszystkich zagranicznych metod. Dzięki temu możliwe będzie usprawnienie procedury wydawania opłat i ustanawiania kar oraz znaczne zmniejszenie sytuacji konfliktowych (na podstawie Synteza badań i założenia merytoryczne metody wyceny drzew dla warunków polskich, 2009, Halina B. Szczepanowska, Andrzej Latos, z wprowadzeniem późniejszych zmian). Poza wspomnianą powyżej metodą wyceny wartości drzew opartej na kosztach odtworzenia (metoda IGPIM) kompensacja była realizowana poprzez próby przeliczania wielkości drzewa usuwanego na gabaryty drzew usuwanych. Przykładem takich praktyk mogą być procedury wprowadzane na terenie Nowego Jorku (ryc. 3). Na terenie naszego kraju samorząd Krakowa wprowadził dobrą praktykę lokalnego Wydziału Ochrony Środowiska dotyczącą nasadzeń zastępczych. Ustalono, że za usuwane drzewo nasadzane są zastępcze o sumie obwodów odpowiadających obwodowi tego usuwanego. W Niemczech w sytuacji, kiedy nie ma miejsca na nasadzenia zastępcze na działce z której usuwane są drzewa, co dzieje się często, pieniądze za drzewo usunięte wpłacane są do banku drzew i przeznaczane na pielęgnację drzew już posadzonych lub poprawę warunków siedliskowych tych które będą sadzone. Może to oznaczać również np. środki na zaprojektowanie i wykonanie rozwiązań projektowych umożliwiających rozwój np. nawierzchnie przepuszczalne, podwieszane chodniki czy podłoża strukturalne. 16

Ryc. 3 Ewolucja kompensacji przyrodniczej za usuwanie drzew na terenach publicznych w Nowym Jorku (Szczepanowska 2009) Cel, zakres i miejsca zastosowania metody opartej na kosztach odtworzenia IGPIM Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody oraz Ustawą prawo ochrony środowiska metoda wyceny wartości drzew oparta na kosztach odtworzenia może być stosowana jako podstawa wyznaczania opłat i kar za usuwanie i niszczenie drzew. Metoda ta pozwala na określenie rzeczywistych kosztów kompensacji przyrodniczej. Założenia tej metody powstały pod kierunkiem prof. dr hab. Haliny Barbary Szczepanowskiej w Instytucie Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa i opublikowane zostały w następujących pozycjach: Szczepanowska H. B. i in., 2009: Wycena wartości drzew na terenach zurbanizowanych, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa. 17

Szczepanowska H. B., Latos A. 2009: Synteza badań i założenia merytoryczne metody wyceny drzew dla warunków polskich, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa. Szczepanowska H. B., Sitarski M., Suchocka M., 2009: Wyznaczanie współczynników lokalizacji do metody wyceny drzew na terenach zurbanizowanych, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa. Szczepanowska H. B., 2008: Wycena wartości drzew na terenach zurbanizowanych. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa. Przedstawione poniżej założenia metody opracowano na podstawie ekspertyzy: Opracowanie nowej metody określania wartości drzew wraz ze współczynnikami różnicującymi oraz merytorycznym uzasadnieniem metody i zasadnością jej wprowadzenia do obiegu prawnego z listopada 2010 roku (Szczepanowska i in. 2010). Ekspertyza ta została zamówiona przez GDOŚ na potrzeby nowelizacji przepisów Ustawy o ochronie przyrody, nad którymi prace obecnie trwają. Metoda wyceny drzew IGPIM stanowi proste narzędzie służące do określania wartości drzew. Jest oparta na zbadanych kryteriach wielu metod wyceny drzew stosowanych za granicą, które zostały zweryfikowane i uzupełnione badaniami własnymi IGPIM w celu opracowanie oryginalnej metody dostosowanej do warunków polskich. Metoda wyceny dotyczy drzew znajdujących się na terenach zieleni oraz na terenach zadrzewień, (określonych wg definicji zawartych w art. 5 ustawy o ochronie przyrody z dnia z dn. 16.04.2004 r., Dz.U. z roku 2013, poz.627, ze zmianami) Metoda obejmuje wycenę zarówno drzew pojedynczych, jak też drzew rosnących w grupach, rzędach oraz zadrzewień, znajdujących się na terenach publicznych lub prywatnych i dotyczy drzew rosnących, niezależnie od tego, w jaki sposób drzewa te wyrosły na terenach objętych wyceną. Zgodnie z Ustawą o ochronnie przyrody, omawiana metoda wyceny nie dotyczy drzew, których główną funkcją jest dostarczanie owoców lub drewna (sady owocowe, lasy użytkowe itp.), z wyjątkiem drzew owocowych nie wykorzystywanych na cele produkcyjne, stanowiących dla danego krajobrazu istotne elementy, np. drzewa w parkach zabytkowych czy w zadrzewieniach przydrożnych. Metoda nie obejmuje drzew stanowiących pomniki przyrody. Metoda wyceny drzew powinna mieć zastosowanie do: 18

określania zakresu kompensacji przyrodniczej dokonywanej w formie opłat za usunięcie drzew na terenach publicznych i prywatnych, lub w formie nasadzeń zastępczych; określania zakresu szkody i wysokości kary za usuwanie drzew bez zezwolenia lub za niszczenie drzew; określania wartości drzew przy pracach inwentaryzacyjnych i projektowych; określania wartości drzew na terenach inwestycyjnych w celu podejmowania decyzji lokalizacyjnych chroniących środowisko przyrodnicze; określania zakresu i wyceny częściowych (mechanicznych) uszkodzeń drzew; określania wartości drzew w sprawach roszczeniowych o odszkodowania. Merytoryczne podstawy metody wyceny drzew Metoda wyceny drzew jest oparta na polskich ustaleniach prawnych, stwierdzających, że: drzewa i inne rośliny, podobnie jak budynki i inne urządzenia trwałe, stanowią części składowe gruntu od chwili zasadzenia lub zasiania (art. 48 Kodeksu Cywilnego). Zgodnie z powyższym, drzewa (i inne rośliny trwałe) stanowią części składowe działek i jako elementy trwałe pełnią określoną funkcję użytkową, a tym samym uczestniczą w tworzeniu wartości użytkowej danego terenu. Przy założeniu, że drzewa podnoszą wartość działek, ich usunięcie, zniszczenie lub uszkodzenie stanowi szkodę rzeczową, która powinna być naprawiona w świetle przepisów prawa. Naprawienie szkody powinno być dokonane w naturze, tj. przez posadzenie analogicznego lub zbliżonego drzewa, lub gdy to nie jest możliwe, rekompensata powinna być zrealizowana w formie pieniężnej. Podstawą rekompensaty finansowej za dokonaną szkodę są rzeczywiste koszty odtworzenia drzewa, tj. koszty porównywalnego drzewa zastępczego. Koszty odtworzenia drzewa, są najbardziej obiektywną i najsilniejszą merytorycznie częścią wyceny drzew (Koch i in., 1997, Cullen i in. 2002) i stanowią podstawę wszystkich zbadanych zagranicznych metod wyceny drzew. Wartość Podstawowa (WP) 19

Zasadniczą część kosztów otworzenia drzewa stanowi tzw. wartość podstawowa (WP), określająca koszty wyprodukowania, posadzenia i pielęgnacji drzew uzyskane na podstawie obowiązujących, aktualnych cenników, norm i specyfikacji. Wartość ta dotyczy drzewa o wielkości standardowej dostępnej powszechnie w obrocie handlowym w danym kraju i obejmuje teoretycznie obliczoną wartość drzewa wzorcowego tj. drzewa o wysokim standardzie jakościowym, zdrowego, rozwiniętego zgodnie z cechami gatunku, prawidłowo posadzonego i pielęgnowanego, zlokalizowanego we właściwym miejscu. Wartość ta stanowi podstawę wyceny drzew o wszystkich wielkościach, zarówno drzew standardowych, które mogą być odtworzone w formie nasadzeń zastępczych, jak również drzew starszych o wielkościach ponad-standardowych. Dla warunków polskich, jako drzewa możliwe do nabycia (tj. znajdujące się w obrocie materiałem szkółkarskim), przyjęto grupy drzew o wielkości obwodów pnia od 6/10 cm do maksymalnej wielkości 20/25 cm. Dla tych grup drzew została określona wartość podstawowa (WP), oparta na bazie bieżących cen katalogowych produkcji materiału szkółkarskiego oraz kalkulacji kosztorysowej prac dotyczących sadzenia i pielęgnacji drzew wg norm i cen obowiązujących w Polsce. Wartość podstawowa (WP) zawiera wszystkie koszty uzyskania rosnącego drzewa wzorcowego o wyżej podanych wielkościach obwodu pnia. Są to: koszty nabycia drzewa (obliczone na podstawie cen detalicznych materiału szkółkarskiego uzyskanych z zakładów produkcyjnych); koszty transportu ze szkółek na miejsce sadzenia drzewa (przyjęto średnią odległość 15 km) oraz koszty użycia niezbędnego sprzętu; koszty posadzenia drzewa oraz koszty pośrednie (uzyskane na podstawie obowiązujących norm i cen z firm realizujących nasadzenia drzewa w kraju); koszty trzyletniej pielęgnacji drzew wraz z kosztami ryzyka i odsetkami (wg kosztów tych prac uzyskanych z firm prowadzących prace pielęgnacyjne na terenach zieleni). Aby uzyskać najbardziej adekwatne stawki opłat za usuwane drzewa przeprowadzono w tym przypadku analizę kosztów odtworzenia drzew na. bazie cen II kwartału 2010 roku, tj. określenia wartości podstawowej (WP) dla ponad 70 rodzajów i gatunków drzew 20