PUSZCZA BORECKA Puszcza Borecka, o powierzchni około 230 km², położona jest na wschód od jeziora Mamry, na granicy Wzgórz Szeskich i Pojezierza Ełckiego. Stanowi największy kompleks leśny na Pojezierzu Ełckim. Lasy Puszczy porastają pagórkowaty teren, gdzie lokalnie różnice wysokości dochodzą do 90 m kulminację stanowi Lipowa Góra, 223 m n. p. m. Wartość Puszczy Boreckiej dla zachowania pełnego zróżnicowania zasobów leśnych siedlisk przyrodniczych, w szczególności grądów na niżu polskim, jest porównywalna z Puszczą Białowieską. 1. Geologia, rzeźba terenu 2. Klimat 3. Wody 4. Flora 4.1. Zbiorowiska roślinne lądowe 4.2. Zbiorowiska roślinne szuwarowe i wodne 4.3. Porosty 4.4. Gatunki roślin chronionych i rzadkich 5. Fauna 5.1. Ssaki 5.2. Ptaki 6. Rezerwaty 6.1. Rezerwat Borki 6.2. Rezerwat przyrody Wyspa Lipowa na Jeziorze Szwałk Wielki 6.3. Rezerwat Mazury 6.4. Rezerwat Lipowy Jar 7. Szlaki turystyczne 1. Geologia, rzeźba terenu Obszar Puszczy Boreckiej ukształtował się w czwartorzędzie. Puszcza Borecka leży w strefie moreny pagórkowatej i częściowo czołowej. Decydujące znaczenie dla obecnego krajobrazu miało zlodowacenie bałtyckie, zwłaszcza ostatnia jego faza pomorska. Występują tu liczne wzgórza morenowe i pomiędzy nimi głęboko wcięte wytopiska. Brak jest wyraźnie ukształtowanych ciągów morenowych. Najczęściej są to pojedyncze, porozcinane wzgórza, zbudowane zwykle z gliny zwałowej, często z wkładkami żwiru lub piasku. We wschodniej części Puszczy przeważają piaski zwałowe, często pylaste lub żwirowe. W części zachodniej występują iły, szczególnie rozległe w okolicach Diablej Góry. W południowej części Puszczy występuje zespół dużych jezior rynnowych, poprzedzielanych wzniesieniami morenowymi. Licznie występują strumienie o wartkim nurcie, płynące dnem erozyjnych dolin, zasilane przez liczne źródliska. 1
2. Klimat Klimat Puszczy kształtowany jest oddziaływaniem kontynentalnym i należy do zimniejszych w Polsce. Temperatura średnioroczna to około 6 C (styczeń -4,8 C i lipiec +17 C). Opady na wyniesieniach morenowych są na poziomie 700 mm. 3. Wody Obszar Puszczy Boreckiej położony jest w zlewisku Bałtyku, na dziale wodnym Biebrzy i Węgorapy. Większość obszaru Puszczy leży w zlewni rzeki Ełk. Jedynie jej północno-zachodnie fragmenty odwadnia Gołdapa i bezpośrednio Jeziora Mazurskie. Sieć rzeczna jest dobrze rozwinięta. Występują tu liczne, zasilane przez źródliska małe cieki, z których największy to Czarna Struga. Poza tym, podczas wezbrań wiosennych i letnich teren ten odwadniają cieki okresowe. Ze względu na duże spadki terenu wiele cieków ma charakter strumieni górskich (wśród nich wspomniana Czarna Struga). Istnieje rozbudowana sieć kanałów melioracyjnych;, są one jednak stare i nie do końca wypełniają swoje zadanie. Znajduje się tu też wiele torfowisk, przeważnie wysokich i przejściowych. Charakterystyczna jest duża ilość naturalnych wypływów wód powierzchniowych oraz liczne jeziora (około 30) pochodzenia polodowcowego. Do największych należą: Szwałk Wielki, Łaźno, Litygajno, Pilwąg, Łękuk. Najczęściej są to jeziora rynnowe, chociaż występują też oczka polodowcowe jak Dubinek czy Wolisko. 4. Flora Puszcza Borecka pośród rolniczego krajobrazu Mazur jest swoistą wyspą zwartym kompleksem lasów liściastych i mieszanych. Obszar ten odznacza się przewagą gleb ciężkich, często zabagnionych, wytworzonych z glin zwałowych. Żyzne i dobrze nawodnione gleby sprzyjają bogactwu flory i różnorodności biocenoz, które zachowały znaczny stopień naturalności. Lasy są tu wysokopienne, bogate w gatunki z bujnie rozwiniętą warstwą podszytu i obfitym runem. Roślinność Puszczy posiada cechy charakterystyczne dla Działu Północnego (według podziału geobotanicznego Szafera), co zaznacza się między innymi przewagą świerka pospolitego i brakiem buka zwyczajnego. Wyraźnie zwiększona jest ilość gatunków borealnych (północnych) oraz występują zbiorowiska roślinne o charakterze subborealnym. Podstawowymi gatunkami lasotwórczymi są: dąb szypułkowy Quercus robur, grab zwyczajny Carpinus betulus, lipa drobnolistna Tilia cordata, jesion wyniosły Fraxinus excelsior, świerk pospolity Picea abies, olsza czarna Alnus glutinosa, klon zwyczajny Acer pseudoplatanus i brzoza omszona Betula pubescens. Stwierdzono tu około 300 gatunków roślin. 2
4.1. Zbiorowiska roślinne lądowe Dotychczas stwierdzono tu występowanie 26 zbiorowisk roślinności leśnej w randze zespołu. Do najbardziej rozpowszechnionych leśnych zespołów roślinnych dzisiejszej Puszczy Boreckiej należą grądy (Tilio-Carpinetum) i świerkowy las mieszany (Corylo-Piceetum). Mniej pospolicie występują świerkowe bory mieszane (Calamagrostio arundinaceae-piceetum, Sambuco racemosi-piceetum). Stosunkowo często występują wilgotne i torfowcowe bory świerkowe (Querco-Piceetum, Sphagno girgensohnii-piceetum) i łęgi jesionowo-olszowe (Circaeo-Alnetum). Puszcza jest stosunkowo młodym lasem, 60% jej powierzchni zajmują drzewostany do 60 lat. Chociaż drzewostany najstarsze, powyżej 100 lat, stanowią około dziesiątej części powierzchni, ich występowanie decyduje o atrakcyjności Puszczy dla ptaków. Niektóre fragmenty drzewostanów mają wiek zbliżony do 150 lat. W centralnej i zachodniej części Puszczy Boreckiej dominują grądy, zaś bory we wschodniej części i na południe od jezior Łaźno i Litygajno. Łęgi tworzą wąskie pasma wzdłuż cieków. Olsy występują nieregularnie na małych powierzchniach, głównie w rejonie jezior Szwałk Wielki, Łaźno i Pilwąg. 4.2. Zbiorowiska roślinne szuwarowe i wodne W grupie największych jezior stwierdzono występowanie kilkudziesięciu zbiorowisk roślinnych, w tym 22 zespoły szuwarowe i 13 zespołów wodnych. Na podkreślenie zasługuje obecność zespołu ramienicowego Nitellopsidetum obtusae w jeziorze Łaźno. Obecnie wszystkie gatunki ramienic znalazły się na Czerwonej liście roślin wymierających i zagrożonych w Polsce. Odnotowano także występowanie pojedynczych stanowisk ramienic Chara fragilis w jeziorze Żabinki. Warto wiedzieć, że ramienice osiedlają się jedynie w wodach czystych i są dobrym wskaźnikiem zanieczyszczenia środowiska. W jeziorze Litygajno występuje rzadko w kraju spotykany zespół Potamogetonetum filiformis z również rzadkimi gatunkami charakterystycznymi: rdestnicą nitkowatą Potamogeton filiformis, rdestnicą wydłużoną Potamogeton praelongus i rdestnicą alpejską Potamogeton alpinus, a także rdestnicą ostrolistną Potamogeton acutifolius. Spośród zbiorowisk szuwarowych niezwykle rzadkim na Pojezierzu Mazurskim jest zespół Scolochloetum festucaceae z gatunkiem charakterystycznym skolochloa trzcinowata Scolochloa festucacea, stwierdzony nad jeziorem Żabinki. 4.3. Porosty Porosty są organizmami pionierskimi porastającymi korę drzew, kamienie, gleby najbardziej ubogie. Na świecie znanych jest około 13,5 tysiąca gatunków porostów, z tej liczby w Polsce występuje około 1600, w tym od 217 do około 240 gatunków porostów objętych ochroną (w zależności od przyjętej listy gatunków występujących w kraju). 3
Inwentaryzacja porostów rosnących na drzewach w Puszczy Boreckiej wykazała występowanie 92 gatunków. Dominującą grupę stanowią formy synantropijne. Obok wielu gatunków pospolitych, rosnących na przydrożnych drzewach, występują także dość licznie rzadkie gatunki, wymagające szczególnych warunków siedliskowych: Coniocybe furfuracea, Chaenotheca carthusiae, Calicium salicinum, Biatorella elegans, Baciola luteola. B. melaena, B. incompta, B. naegelii, Ramalina baltica. 4.4. Gatunki roślin chronionych i rzadkich Na obszarze Puszczy stwierdzono 38 gatunków roślin chronionych (* oznacza objęte ochroną częściową): bagno zwyczajne Ledum palustre * barwinek pospolity Vinca minor cis pospolity Taxus baccata gnieźnik leśny Neottia nidus-avis grążel żółty Nuphar luteum grzybienie białe Nymphaea alba konwalia majowa Convallaria maialis * kopytnik pospolity Asarum europaeum * kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atropurpurea kruszczyk szerokolistny Epipactis latifolia kruszczyk błotny Epipactis palustris kruszyna pospolita Frangula alnus * lilia złotogłów Lilium martagon listera sercowata Listera cordata listera jajowata Listera opata marzanka wonna Asperula odorata * miesięcznica trwała Lunaria rediviva naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora paprotka zwyczajna Polypodium vulgare * pióropusznik strusi Matteucia strutiopteris porzeczka czarna Ribes nigrum * podkolan biały Platanthera bifolia podkolan zielony Platanthera chlorantha 4
pomocnik baldaszkowaty Chimaphila umbellata pierwiosnka lekarska Primula officinali * rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia storczyk krwisty Orchis incarnata storczyk Fuchsa Orchis fuchsi storczyk plamisty Orchis maculata sasanka otwarta Pulsatilla patens sasanka łąkowa Pulsatilla pratensis tajęża jednostronna Goodyera repens turówka leśna Hierochloe australis * wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum widłak goździsty Lycopodium clavatum widłak spłaszczony Lycopodium complanatum żłobik koralowaty Corallorhiza trifida Stwierdzono tu również występowanie gatunków rzadkich, takich jak: wolfia bezkorzeniowa Wolffia arrhiza, sit torfowy Juncus stygius (drugie stanowisko w Polsce), kokoryczka okółkowa Polygonatum verti-cillatum, czerwiec trwały Scleranthus perennis, stokłosa Benekena Bromus Benekenii, skolochloa trzcinowata Scolochloa festucacea, dziurawiec skąpolistny Hypericum montanum i inne. 5. Fauna 5.1. Ssaki Bogata rzeźba terenu, różnorodność i naturalność siedlisk stwarzają sprzyjające warunki rozwoju zwierząt łownych. Występuje tu między innymi żubr Bison bonansus na wolności (Wolisko), który został osiedlony w Puszczy w 1956 roku i początkowo hodowany był w zamkniętym ośrodku. W 1962 roku całe stado zostało wypuszczone na wolność. Obecnie żyje tu około 60 osobników. Są pod ochroną, ale wielkość stada jest regulowana. Spotykane są tu także duże drapieżniki ryś i wilk, zaś pospolicie występują małe lis, jenot, borsuk, kuna leśna, tchórz i piżmak). Puszcza ze względu na swój naturalny charakter szaty roślinnej obfituje w drobne ssaki. Lasy liściaste i mieszane wraz z licznymi zbiornikami wodnymi i obszarami podmokłymi zasiedlane są przez: 5
nornika północnego, nornika burego, nornicę rudą, mysz leśną, smużkę oraz drobne ssaki owadożerne: rzęsorek, rzeczek, ryjówkę malutką i ryjówkę aksamitną. Obecnie żyje tu 15 łosi, w bagiennych i wilgotnych, podmokłych lasach. Dzik jest najliczniejszym gatunkiem na tym terenie, liczy bowiem około 300 osobników. Podobnie jak łoś preferuje podmokłe fragmenty Puszczy Boreckiej. Zając szarak licznie zamieszkuje tereny otwarte, natomiast zając bielak, pomimo bliskiej odległości Puszczy Rominckiej, nie był tu obserwowany. 5.2. Ptaki Stwierdzono występowanie w Puszczy 141 gatunków ptaków, a wśród nich wiele gatunków zagrożonych wyginięciem. Cenną grupą są ptaki drapieżne, wśród nich bielik, rybołów, myszołów, gołębiarz. Zarejestrowano również obecność bociana czarnego. W wodach Puszczy żyje 26 gatunków ryb. Pośród nich sieja, sielawa, szczupak, płoć, leszcz oraz gatunki obce rodzimej faunie takie jak peluga, amur biały, tołpyga pstra. 6. Rezerwaty Rezerwat Borki utworzono w 1958 r. w celu zachowania charakterystycznego dla Puszczy Boreckiej lasu. Rezerwat przyrody Wyspa Lipowa na Jeziorze Szwałk Wielki obejmuje fragment lasu liściastego mieszanego o składzie gatunkowym typowym dla Puszczy Boreckiej. Rezerwat Mazury obejmuje fragmenty Puszczy z naturalnymi zbiorowiskami leśnymi i jezioro stanowiące istotny element przyrodniczego krajobrazu. Rezerwat Lipowy Jar obejmuje ochroną fragment puszczy o urozmaiconej rzeźbie, porośnięty wielogatunkowym lasem liściastym, grądowym. 8. Szlaki turystyczne Szlak pieszy zielony (WM-2012-y) od Jasieńca przez Puszczę Borecką, Gołdap, Puszczę Romincką, kończy bieg w Stańczykach, Trasa rowerowa żółta Przez Piłackie Wzgórza, Trasa rowerowa zielona Przez Puszczę Borecką do Orłowa, Trasa rowerowa czerwona Do jezior puszczańskich, Trasa rowerowa czarna Do żubrów, Szlak pieszy czerwony Mostami Mazurki i brzegami jezior ku puszczańskim ostępom. Opr. Ryszard Dutkiewicz, 2010 6