Szkodniki i choroby wirusowe zbóż

Spis treści Wprowadzenie Wprowadzenie 3 Mszyce 4 Niezmiarka paskowana 6 Ploniarka zbożówka 8 Pryszczarek pszeniczny 10 Pryszczarek zbożowiec 12 Skrzypionki 14 Śmietka ozimówka 16 Wirus mozaiki żółtej na jęczmieniu ozimym 18 Wirus żółtej karłowatości jęczmienia 20 Zasady stosowania insektycydów 22 szkodników zbóż, z pozoru mniej istotne niż zwalczanie chwastów czy chorób, nabiera w ostatnich latach znaczenia. Coraz wyższe straty powodowane przez szkodniki oraz ich rola w rozprzestrzenianiu się chorób wirusowych nie pozostają bez wpływu na dla uzyskiwane plony, a tym samym na opłacalność uprawy zbóż. Zwrócenie większej uwagi na problem szkodników jest tym bardziej uzasadnione, że wielu entomologów wyraża opinię, iż nastała era owadów, a więc i szkodników. Szczególnie dobre warunki rozwoju stwarzają owadom wszelkie monokultury roślinne, którymi także są uprawy rolnicze, prowadzone na dużych obszarach. W takich warunkach może dochodzić do gradacji, czyli do masowego występowania poszczególnych gatunków. W przypadku roślin uprawnych taka sytuacja może doprowadzić do znacznego spadku plonów. Pewnym pocieszeniem dla rolników jest fakt, że zwalczanie szkodników nie stwarza wielu problemów i jest stosunkowo tanie. Pod warunkiem, że użyjemy właściwych insektycydów we właściwym czasie. Właśnie temu ma służyć niniejsza publikacja. Zamieszczone fotografie i opisy szkodników zbóż pomogą w identyfikacji agrofaga, co również jest podstawą skutecznej ochrony. Produkty wymienione w tej publikacji powinny być stosowane zgodnie z etykietami rejestracyjnymi i tylko do zalecanych celów. Ponieważ producent nie ma wpływu na magazynowanie i stosowanie produktów, nie ponosi żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe ze sposobu magazynowania i stosowania tych produktów. Różne, szczególnie występujące miejscowo i regionalnie czynniki mogą wpływać na działanie produktów. Należą do nich np. czynniki pogodowe, stosunki glebowe, odmiany roślin uprawnych, zmianowanie, terminy zabiegow, stosowane dawki, mieszaniny z innymi produktami, występowanie odpornych organizmów (np. szczepy grzybów, roślin, owadów), technika stosowania itp. W wyniku szczególnie niekorzystnych warunkow nie można wykluczyć zmian w skuteczności preparatów lub uszkodzeń roślin uprawnych. Za takie przypadki producent lub sprzedawca nie ponosi żadnej odpowiedzialności. Z poważaniem Jacek Brol Produkt Manager BASF Polska

Mszyce Rhopalosiphum padi Sitobion avenae Metopolophium dirhodum Zboża są atakowane przez różne gatunki mszyc. Pospolicie występują: = Mszyca czeremchowo-zbożowa (Rhopalosiphum padi), = Mszyca zbożowa (Sitobion avenae), = Mszyca różano-zbożowa (Metopolophium dirhodum). Mszyca czeremchowo-zbożowa jest najczęściej występującym gatunkem mszyc w uprawach zbóż. Wszystkie gatunki zbóż zasiedlane są przez mszyce. Mszyce dwudomowe opanowują także inne rośliny np. czeremchę (mszyca czeremchowo-zbożowa), różę (mszyca różano-zbożowa). Mszyca czeremchowo-zbożowa mszyc na zbożach jest przyczyną powstawania dwóch rodzajów szkód. Szkody bezpośrednie to: wysysanie soków, a w konsekwencji np. bielelenie kłosów, obniżkę MTZ. Szkody pośrednie to: przenoszenie wirusa żółtej karłowatości jęczmienia (BDYV) choroby pszenicy ozimej i jęczmienia ozimego. Spadź wydzielana przez mszyce i mechaniczne uszkodzenie tkanki roślinnej ułatwia wnikanie grzybów chorobotwórczych. Ograniczenie występowania Usuwanie z sąsiedztwa pól roślin żywicielskich (np. czeremchy). Mszyca zbożowa Stosowanie preparatów Fastac 100 EC i Bi 58 Nowy w okresie nalotu i bytowania mszyc na zbożach. Można wyróznić trzy terminy zwalczania mszyc: 1. jesienny (w okresie nalotu form uskrzydlonych) termin zabiegu można wyznaczyć używając umieszczonych na wysokosci 1 m nad powierzchnią gleby żółtych naczyń. Po stwierdzeniu obecności mszyc w żółtym naczyniu natychmiast wykonać zabieg ochronny. 2. wiosenny wczesną wiosną po stwierdzeniu obecności mszyc. 3. letni w okresie kłoszenia i kwitnienia zboż. Mszyca różano-zbożowa 4 5

Niezmiarka paskowana Chlorops pumilionis Muchówka koloru żółtego, o ciele długości około 3-4 mm, z pięcioma czarnymi paskami na grzbiecie. W warunkach Polski rozwijają się dwa pokolenia: 1. Wylot muchówek pierwszego pokolenia następuje w maju i czerwcu. Samice składają jaja na liściach zbóż ozimych i jarych. 2. Wylot drugiego pokolenia ma miejsce w sierpniu przed żniwami. Składnie jaj następuje we wrześniu i październiku na perzu, samosiewach zboż i zasiewach zboż ozimych. Muchówka pokolenia drugiego jest wyraźnie ciemniejsza od osobników pierwszego pokolenia. Niezmiarka paskowana postać dorosła Jęczmień ozimy i jary, pszenica ozima i jara, żyto, perz, trawy. Nie są atakowane rośliny owsa. Główne szkody w zasiewach zbóż są powodowane przez larwy pierwszego pokolenia niezmiarki. W czasie kłoszenia zbóż ozimych na dokłosiu widoczna jest bruzda wyżarta przez larwę. Dochodzi także do utrudnienia w kłoszeniu. Wyróżnia się trzy stopnie porażenia: I niski, kłos całkowicie wychodzi z pochwy, II średni, kłos częściowo ukryty w pochwie, III najsilniejszy, kłos pozostaje ukryty w pochwie. Obniżka plonów może sięgać 30%. Larwy pokolenia zimującego (drugiego) mogą atakować wczesne zasiewy zbóż ozimych, głównie jęczmień i pszenicę. Zaatakowane rośliny nadmiernie się krzewią, niekiedy zamierają. Niezmiarka paskowana postać dorosła i bobówka Ograniczenie występowania W regionach o nasilonym występowaniu późniejszy siew zbóż ozimych, natomiast wcześniejszy siew zbóż jarych, higiena pól. Brak zarejestrowanych w Polsce preparatów. W Europie Zachodniej stosowany jest dimetoat w celu zwalczania nalatujących muchówek, w terminie od początku do końca kłoszenia. Niezmiarka pakowana uszkodzenia 6 7

Ploniarka zbożówka Oscinella frit Oscinella pusilla Jedną nazwą polską obejęte są dwa gatunki muchówek Oscinella frit oraz Oscinella pusilla. Muchówka długości około 2-3 mm, czarna, lśniąca, z czerwonymi oczami i czarnym lśniącym trójkątem czołowym. Oscinella frit ma nogi czarne, Oscinella pusilla jest nieco jaśniejsza, a jej nogi są żółte. = Jaja białe, lśniące, podłużnie żebrowane. = Larwa początkowo biała lub przezroczysta, później żółtawa. Ciało cylindryczne, z przodu zwężone, z tyłu tępo zakończone. = Poczwarka biała, ukryta w baryłkowatej, jasnobrązowej bobówce. = 3 do 4 pokoleń w ciągu roku. = zimuje larwa. Wszystkie gatunki zbóż, kukurydza, różne gatunki traw. Stadium szkodliwym jest larwa, która uszkadza pęd, dokłosie. Gdy składanie jaj ma miejsce jesienią, to objawy żerowania widoczne są już jesienią (w przypadku długiej i ciepłej jesieni) lub dopiero wiosną rośliny słabo rosną, nadmiernie się krzewią, liść sercowy jest zżółkły, daje się łatwo wyjąć. Gdy jaja składane są wiosną, to żerująca larwa uszkadza dokłosie, czego efektem jest niewykłaszanie się lub usychanie kłosa. Możliwe jest także uszkodzenie ziarna będące wynikiem żerowania larw w ziarniakach. Ploniarka zbożówka - postać dorosła Ograniczenie występowania W rejonach o dużym nasileniu występowania ploniarki późniejszy siew zboż ozimych, wcześniejszy zbóż jarych. 3-4 mm Stosować Fastac 100 EC w okresie nalotu muchówek i składania jaj. W Europie Zachodniej stosowane są także prepraty fosforoorganiczne. Ploniarka zbożówka bobówki 8 9

Pryszczarek pszeniczny Sitodiplosis mosellana Muchówka barwy pomarańczowej. Larwa pomarańczowoczerwona, długości 1,5-2,5 mm. Wszystkie gatunki zbóż. Samica składa jaja do środka kwiatków pojedyncze lub po kilka. Larwa żeruje w rozwijających się kłoskach, wysysając soki z zawiązujących sią ziarniaków, powodując ich niedorozwój. Ograniczenie występowania Unikanie siewu zbóż po zbożach. Zalecane stosowanie preparatu Fastac 100 EC na początku kwitnienia zboż. Pryszczarek pszeniczny larwa Pryszczarek pszeniczny larwy 10 11

Pryszczarek zbożowiec Haplodiplosis equestris Muchówka, podobna do komara, żółtopomarańczowa, długości 3-6 mm. Jaja czerwonopomarańczowe. Larwa o ciele długości 4-5 mm, ceglastoczerwona z przeświecającym zielonkawo jelitem. Pszenica, żyto, jęczmień, perz oraz inne gatunki traw. Stadium szkodliwym jest larwa. Jeśli jaja złożone na dolnej częsci liścia to larwy uszkadzają dolne międzywęźla, zaś gdy na górnej stronie to uszkadzane są górne międzywęźla. Pryszczarek zbożowiec owad dorosły Objawem uszkodzeń są powstające w miejscu żerowania larw siodełkowate wyrośla (galasy) na źdźbłach. Na jednym źdźble w międzywęźlach może być zgrupowane rzędami po kilka galasów wytworzonych przez kilka do kilkuset larw. W miejscu, gdzie znajduje się galas, roślina łatwo się łamie. Silnie zaatakowane rośliny nie kłoszą się lub też kłosy są płone. Ograniczenie występowania Unikanie wysiewu zbóż po przedplonach zbożowych, wykonywanie głębokiej orki jesiennej. W czasie nalotu muchówek stosować Fastac 100 EC. Pryszczarek zbożowiec larwy Pryszczarek zbożowiec uszkodzenia 12 13

Skrzypionki Oulema melanopa Oulema lichenis Skrzypionka zbożowa (Oulema melanopa) Skrzypionka błękitek (Oulema lichenis) Oba gatunki występują najczęściej razem. Chrząszcze, długości 4-5 mm (skrzypionka błękitek jest nieco mniejsza 3-4 mm), mają ciało wydłużone o metalicznym połysku. Larwy obu gatunków są brunatnożółte. Cała larwa pokryta jest lepką, czarną substancją. Larwy skrzypionki błękitek przepoczwarczają się w białych kokonach w kątach pochew liściowych lub na kłosie. Przepoczwarczenie się skrzypionki zbożowej następuje w glebie na głębokości 2-5 cm. Skrzypionka zbożowa i błękitek chrząszcze Wszystkie gatunki zbóż, ale najsilniej porażana jest pszenica ozima oraz jęczmień jary. Stadium szkodliwym są larwy obu gatunków. Larwy wyjadając (zeskrobując) tkankę miękiszową pomiędzy nerwami liści powodują powstawanie białych podłużnych pasemek, które łącząc się tworzą niereguralne białe plamy, powodując zmiejszenie powierzchni asymilacyjnej, co prowadzi do obniżenia plonowania. Uszkodzone tkanki są drogą infekcji grzybami chorobotwórczymi. Skrzypionki mogą być wektorami wirusów traw. Larwa skrzypionki Po zauważenie objawów żerowania larw stosować preparat Fastac 100 EC. Skrzypionka uszkodzenia 14 15

Śmietka ozimówka Phorbia coarctata Owad dorosły jest podobny do muchy domowej, ma ciało długości około 6-8 mm, szarożółte z licznymi, czarnymi włoskami. Larwa cylindryczna, kremowobiała, długości do 9 mm. Ostatni segment ma charakterystyczną budowę: dwa silnie schitynizowane wyrostki stigm i cztery mięsiste brodawki. Zboża ozime, sporadycznie także zboża jare, trawy. Nie występuje na owsie. Stadium powodującym szkody jest larwa. Samica składa jaja w sierpniu i wrześniu do gleby, gdzie zimują. Śmietka ozimówka owad dorosły Wiosną (marzec) wylęgają się larwy, przedostają się do środka źdźbła i wyżerają całe wnętrze. Po zniszczeniu jednej rośliny przenoszą się na drugą. Uszkodzone rośliny giną lub nadmiernie się krzewią. W przypadku długich i ciepłych jesieni możliwy jest wylęg larw już jesienią. Ograniczenie występowania W rejonach o dużym nasileniu występowania poźniejszy siew ozimin, uprawa międzyplonów, higiena pól. Brak zarejestrowanych insektycydów w Polsce. W krajach Europy Zachodniej prowadzone jest zwalczanie tego szkodnika w następujący sposób: Śmietka ozimówka bobówka 1. Zaprawianie materiału siewnego zbóż preparatem Fastac 100 EC, lub też opryskiwanie w czasie nalotu much. 2. Stosowanie w okresie wiosennym preparatów zawierających dimetoat. Śmietka ozimówka uszkodzene rośliny 16 17

Wirus mozaiki żółtej na jęczmieniu ozimym Barley yellow mosaic virus W rejonach porażeń najgroźniejsza o wzrastającym znaczeniu choroba jęczmienia ozimego. Okres wykrywania Wczesna wiosna. Objawy choroby Żółknięcia o gniazdowym charakterze. Na młodszych liściach widać równoległe do nerwów liścia smugowate, żółtawe rozjaśnienia. Wraz ze starzeniem się liści plamy powiększają się i zlewają ze sobą. Liście żółkną od końca i obumierają. System korzeniowy chorych jest bardzo zmniejszony i brunatny, także rośliny przedwcześnie obumierają. Choroba może przebiegać bez wyraźnych objawów. Ogniska infekcji w jęczmieniu ozimym Wzmożone występowanie = ciężkie gleby, = podatne odmiany, = wczesny wysiew i długa, łagodna jesień, = długo utrzymująca się chłodna pogoda wiosną sprzyja nasileniu się objawów i szkód, szybkie ocieplenie ogranicza wielkość uszkodzeń. Działania zapobiegawcze = uprawa odpornych odmian, = ewentualne zwiększenie uprawy jęczmienia jarego, = unikać czynników stresowych dla roślin na stanowiskach objętych chorobą. Porażone rośliny Smugi na liściach Nekrozy na liściach 18 19

Wirus żółtej karłowatości jęczmienia Barley yellow dwarf virus Na jęczmieniu, owsie, na pszenicy rośnie znaczenie choroby. Okres wykrywania Po wschodach aż do kłoszenia. Objawy choroby Intensywne żółte przebarwienie liści jęczmienia; na pszenicy i owsie przebarwienie czerwone. Niejednolity rozwój łanu porażone rośliny są niższe. Często obserwuje się rośliny silnie wyprostowane oraz nadmiernie rozkrzewione. Czasami w ogóle nie dochodzi do wykształcenia się kłosów lub niedostatecznie rozwija się ziarno. Kłosy chorych roślin często zasiedlane są przez pasożyty atakujące osłabione organizmy. Głównymi wektorami są mszyce, wśród których do najgroźniejszych zalicza się mszycę czeremchowo-zbożową i mszycę zbożową. Objawy na pszenicy ozimej Wzmożone występowanie = wysokie temperatury latem (minimum przez trzy doby średnia dobowa równa lub wyższa niż 26 C), = obecność mszyc jesienią na zasiewach pszenicy ozimej i jęczmienia ozimego, = wysoki poziom porażenia wirusem na sąsiednich stanowiskach (trawy na terenach zielonych i miedzach przydrożnych, kukurydza). Działania zapobiegawcze Ze względu na brak możliwości zwalczania chorób wirusowych największe znaczenie zapobiegawcze rozwoju tej choroby ma zwalczanie mszyc bytujących na zbożach. Coraz większego znaczenia nabiera lustracja pól pod kątem występowania mszyc. Pierwszym sygnałem zagrożenia chorobami wirusowymi jest wystąpienie co najmniej kilku upalnych dni, a także stwierdzenie masowego występowania mszyc skupionych na źdźbłach tuż przy ziemi. Jesienne występowanie mszyc na oziminach jest najgroźniejsze doświadczenia ostatnich lat pokazują, że jest to pewnym sygnałem wystąpienia chorób wirusowych. Konieczne jest zatem monitorowanie jesienią czasu zasiedlenia siewek zbóż przez mszyce. W praktyce można tego dokonać umieszczając żółte naczynia wypełnione wodą ze środkiem zmniejszającym napięcie powierzchniowe na wysokości 1 m nad powierzchnią gleby. Po stwierdzeniu obecności mszyc w naczyniu w ciągu kilku godzin należy wykonać zabieg zwalczania mszyc za pomocą insektycydów Bi 58 Nowy lub Fastac 100 EC. Jęczmień ozimy o zakłóconym wzroście i z objawami żółknięcia Luki w łanie na skutek porażenia wirusem żółtej karłowatości 20 21

Zasady stosowania insektycydów W ostatnich latach coraz częściej mamy do czynienia ze szkodnikami zbóż. Już nie tylko te najpowszechniej występujące jak, mszyce i skrzypionki, lecz także muchówki (śmietka ozimówka, pryszczarki) wyrządzają coraz więcej szkód w zasiewach zbóż głównie ozimin. Do bezpośrednich szkód wyrządzanych przez owady dochodzą pośrednie gdzie mszyce i skrzypionki są wektorami (roznosicielami) chorób wirusowych. Prawidłowe zwalczanie szkodników jest tanie, stwarza jednak dużo problemów. O skuteczności zabiegu decyduje kilka czynników: = termin zabiegu, = dobór odpowiedniego insektycydu, = warunki atmosferyczne panujące podczas i po zabiegu. Terminu zabiegu: = Zależy od stadium rozwojowego owada, które jest zwalczane np. muchówki możemy zwalczać w czasie nalotu osobników dorosłych, skrzypionkę po pojawieniu się larw. = Szczególnie dużą wagę należy przyłożyć do obserwacji pojawiania się szkodników, a głównie do czasu pojawiania się stadiów, które możemy skutecznie zwalczać. Dobór rodzaju preparatu = Do zwalczania szkodników ssących (mszyce) stosujemy preparaty systemiczne (Bi 58 Nowy). = Skrzypionki, ze względu na sposób żerowania, lepiej jest zwalczać preparatami, które nie wnikają do rośliny, a wobec szkodnika wykazują działanie kontaktowe (Fastac 100 EC). Warunki atmosferyczne Warunki atmosferyczne nie tylko wpływają na bezpośrednie działanie insektycydu (pyretroidy są skuteczne w niższej temperaturze), ale także na sposób bytowania i żerowania szkodników. Orientacyjne terminy zwalczania różnych grup szkodników zbożowych 22 23