Skrypt do ćwiczeń terenowych z przedmiotu Aktualne zagadnienia ekologii lasu

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Wydział Leśny Katedra Siedliskoznawstwa i Ekologii Lasu Skrypt do ćwiczeń terenowych z przedmiotu Aktualne zagadnienia ekologii lasu Dr hab. Paweł Rutkowski Spis treści Cel i miejsce zajęć oraz sposób dojazdu... 2 Literatura... 4 Karty ćwiczeń do opisu siedlisk... 5 Waloryzacja parametrów stanu oraz wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedlisk przyrodniczych... 6 Siedlisko 9170 (Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny)... 6 Siedlisko 9190-2 (Śródlądowe kwaśne dąbrowy)... 16 Siedlisko 91D0 bory i lasy bagienne... 26 Siedlisko 91E0 łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe... 35 Siedlisko 91F0 Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum)... 46 Uwaga. Skrypt przeznaczony jest wyłącznie do użytku przez studentów Wydziału Leśnego Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, odbywających zajęcia z przedmiotu Aktualne zagadnienia ekologii lasu. Każde inne wykorzystanie bez uzyskania na to zgody stanowi naruszenie praw autorskich. Zgodę można uzyskać od autora drogą mailową, pod adresem redebede@up.poznan.pl 1

Cel i miejsce zajęć oraz sposób dojazdu Cel zajęć: nabycie umiejętności rozpoznawania wybranych siedlisk przyrodniczych wraz z określeniem zasad ich zagospodarowania Miejsce odbywania zajęć terenowych Nadleśnictwo Oborniki, leśnictwo Wełna. Szczegółowy plan sytuacyjny przedstawia ryc. 1. Zbiórka na stacji kolejowej Parkowo, o godz. 8.30. Sposób dojazdu Do stacji kolejowej Parkowo można dojechać pociągiem z Poznania. Wyjazd ze stacji Poznań Główny godz. 7.41. Przyjazd na stację Parkowo 8.28. Powrót: Wyjazd ze stacji Parkowo w kierunku Poznania 15.50. Przyjazd na stację Poznań Główny 16.43. Bilet normalny, drugiej klasy, kosztuje 10.60. 2

Ryc. 1`. Mapa sytuacyjna miejsca ćwiczeń terenowych (oddziały 116, 127, 129, 133, 143) 3

Materiały dokumentacyjne: 1. Mapa siedlisk przyrodniczych Nadleśnictwa Oborniki wg stanu na 2012 r. (ryc. 2) Literatura Brzeg, Ratyńska, Wojterska. Multimedialna Encyklopedia zbiorowisk roślinnych Polski. CD. Herbich J. (red.) 2004. Lasy i bory. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T.5 Matuszkiewicz W. 2007 (lub nowszy). Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Mróz W. (red.) 2010-2012. Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Cz. pierwsza (2010), cz. 2 i 3 (2012). Biblioteka monitoringu środowiska Przewodniki do oznaczania roślin Klasyfikacja gleb leśnych Polski Pozostała literatura związana z siecią Natura 2000 4

Karty ćwiczeń do opisu siedlisk Imię i nazwisko Data Oddział, pododdział Wiek drzewostanu Skład gatunkowy drzewostanu wg u.l. (zaktualizowany do daty opisu) Pokrycie warstw (%) a1 a2 b c d Gatunki charakterystyczne Stopień pokrycia N: E: Współrzędne geograficzne Zbiorowisko roślinne Typ siedliskowy lasu Gleba Siedlisko przyrodnicze Stan siedliska (na podstawie parametrów oceny stanu siedliska podanych w załączniku 1) Inne dane (porolność, pochodzenie drzewostanu, itp.) Zalecenia: 5

Załącznik 1 Waloryzacja parametrów stanu oraz wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedlisk przyrodniczych Siedlisko 9170 (Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny) Drzewostan w grądzie środkowoeuropejskim jest zwykle dwupiętrowy, z dominacją dębu szypułkowego Quercus robur lub bezszypułkowego Q. petraea w wyższym i grabu zwyczajnego Carpinus betulus w niższym piętrze. Poza tym w jego skład, jako gatunki domieszkowe, mogą wchodzić: lipa drobnolistna Tilia cordata, buk zwyczajny Fagus sylvatica i klon polny Acer campestre oraz jarząb brekinia Sorbus torminalis, w żyźniejszych postaciach wiąz pospolity Ulmus minor, a w suchszych i uboższych brzoza brodawkowata Betula pendula czy sporadycznie sosna zwyczajna Pinus sylvestris. W warstwie krzewów, oprócz leszczyny pospolitej Corylus avellana, spotyka się najczęściej trzmielinę zwyczajną Euonymus europaea oraz czeremchę zwyczajną Padus avium i podrost drzew liściastych. Runo jest zwyle bujne, wielogatunkowe, o wyraźnej sezonowości rozwoju, z aspektem wczesnowiosennym, w którym masowo zakwitają geofity, takie jak: zawilec gajowy Anemone nemorosa, przylaszczka pospolita Hepatica nobilis oraz kokorycz pusta Corydalis cava. W pełni wiosny i w lecie zastępują je, osiągające wówczas pełnię rozwoju, trwałe pędy gajowca żółtego Galeobdolon luteum, kopytnika pospolitego Asarum europaeum, przytulii wonnej Galium odoratum i gwiazdnicy wielkokwiatowej Stellaria holostea oraz szeregu innych roślin. Warstwa mszysta jest zwykle słabo rozwinięta, a jej najczęstszym składnikiem jest żurawiec falisty Atrichum undulatum. Od grądu subkontynentalnego zespół ten wyróżnia się m.in. obecnością klonu polnego Acer campestre, jaskra różnolistnego Ranunculus auricomus, przytulii leśnej Galium sylvaticum oraz świerząbka gajowego Chaerophyllum temulum i brakiem gatunków o wschodnim typie zasięgu. Grąd środkowoeuropejski jest zróżnicowany na kilka podzespołów o różnych wymaganiach siedliskowych. Najuboższymi z nich są: zaliczane do tzw. grądów wysokich (suchszych): G.s.-C. calamagrostietosum i G.s.-C. luzuletosum oraz umieszczany wśród tzw. grądów niskich (wilgotnych) G.s.-C. holcetosum mollis (=G.s.-C. polytrichetosum). Na siedliskach średniozasobnych w obrębie grądów wysokich mamy G.s.-C. lathyretosum verni oraz tzw. grąd typowy G.s.-C. typicum w wariancie typowym. Na siedliskach najżyźniejszych i najwilgotniejszych występuje większość grądów niskich G.s.-C. typicum w wariancie ze Stachys sylvatica (wyróżniany też w randze podzespołu G.s.-C. stachyetosum sylvaticae) oraz grąd kokoryczowy G.s.-C. corydalidetosum. Grądy 6

wysokie związane są z glebami brunatnymi właściwymi i wyługowanymi, glebami płowymi, a nawet rdzawymi brunatnymi, a grądy niskie z opadowo- i gruntowo-glejowymi oraz z czarnymi ziemiami. Zasięg zespołu obejmuje obszar południowych i środkowych Niemiec, Czechy oraz południową i środkową części zachodniej Polski. Pod względem geograficznym można u nas wyróżnić odmiany śląsko-wielkopolską i kujawską. Gatunki charakterystyczne zespołu: Galium sylvaticum Potentilla sterilis (bardzo rzadki gatunek, o ile jeszcze występuje) Ranunculus auricomus fo. Gatunki wyróżniające zespołu: Acer campestre Chaerophyllum temulum Crataegus laevigata Festuca heterophylla Melica uniflora Sorbus torminalis Ocena parametrów stanu siedliska przyrodniczego oraz wskaźników specyficznej struktury i funkcji Tab. 1. Opis wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego oraz parametru perspektywy ochrony dla siedliska przyrodniczego 9170 grąd środkowoeuropejski: Parametr Wskaźnik Opis Powierzchnia siedliska Ocenić trend zmian powierzchni siedliska oraz jego antropogeniczną fragmentację (powodowaną np. uprawą drzewostanów iglastych na siedlisku grądów). Nie należy oceniać jako fragmentacji sytuacji, w której płaty grądów są z natury małe i rozdzielone np. korytem cieku, w związku z ich występowaniem na fragmentach zboczy lub na terasie nadzalewowej. Specyficzna struktura i funkcje Charakterystyczna kombinacja florystyczna runa (*) Wskaźnik wyraża opisowo odkształcenie składu florystycznego runa od typowej kompozycji florystycznej. Jako typową kompozycję florystyczną grądu należy traktować runo najlepiej zachowanych, dojrzałych fitocenoz w danym obszarze i w danych warunkach topograficznych tj. należy tu w pełni uwzględnić specyfikę lokalną oraz miejscowe warunki. Oceniając wartość wskaźnika należy pamiętać, by wyrażał on zniekształcenia runa, a nie np. naturalne ubóstwo gatunkowe spowodowane brakiem światła pod zwartym drzewostanem. Warstwa zielna jest na ogół dobrze wykształcona, chociaż jej fizjonomia i skład florystyczny różnią się w zależności od ży- 7

Parametr Wskaźnik Opis zności i uwilgotnienia gleb. Większość gatunkow należy do grupy roślin, ktore optimum ekologiczno-socjologiczne osiagają w mezo- i eutroficznych lasach liściastych. Na siedliskach stosunkowo najbardziej ubogich grąd środkowoeuropejski wykazuje florystyczne nawiązania do kwaśnych dąbrów, natomiast w warunkach siedlisk żyznych i wilgotnych wzbogacony jest o gatunki łęgowe. Charakterystyczna cecha tego, podobnie jak i innych gradow, jest wyraźny aspekt wczesnowiosenny związany z rozwojem barwnie kwitnących i łanowo występujących roślin zielnych, np.: zawilców gajowego Anemone nemorosa i żółtego A. ranunculoides oraz kokoryczy pustej Corydalis cava, oprócz których ukazuja się między innymi: przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, miodunka cma Pulmonaria obscura, groszek wiosenny Lathyrus vernus i turzyca palczasta Carex digitata. Do stałych komponentów warstwy zielnej grądu środkowoeuropejskiego, poza już wymienionymi, należą: gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, wiechlina gajowa Poa nemoralis, prosownica rozpierzchła Milium effusum, kokoryczka wielokwiatowa Polygonatum multiflorum, fiołek leśny Viola reichenbachiana, trędownik bulwiasty Scrophularia nodosa, żankiel zwyczajny Sanicula europaea, kopytnik pospolity Asarum europaeum, kłosownica leśna Brachypodium sylvaticum, fiołek przedziwny Viola mirabilis, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, kuklik pospolity Geum urbanum, zerwa kłosowa Phyteuma spicatum, pszeniec gajowy Melampyrum nemorosum i inne. Gatunkami wyróżniającymi grąd środkowoeuropejski w stosunku do innych zespołów lasów dębowo-grabowych w Polsce są: turzyca cienista Carex umbrosa, świerząbek gajowy Chaerophyllum temulum, przytulia leśna Galium sylvaticum oraz jaskier różnolistny Ranunculus auricomus. Warstwa mszysta pokrywa na ogół niewielka część płatów, a jej najczęstszym składnikiem jest żurawiec falisty Atrichum undulatum. Wskaźnik ten powinien mieć charakter kardynalny. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 50% stanowisk stan był właściwy. Gatunki dominujące w poszczególnych warstwach fitocenozy (*) Wskaźnik wyraża opisowo ewentualne zniekształcenia polegające na dominacji w którejkolwiek z warstw fitocenozy gatunków innych, niż typowe dla naturalnego grądu. W ramach stanu właściwego należy w każdej warstwie akceptować dominację któregokolwiek z gatunków wymienionych wyżej jako typowy (lecz nie tylko domieszkowy) składnik odpowiedniej warstwy w grądach. Przy planowaniu działań ochronnych za optymalny skład gatunkowy drzewostanu grądu środkowoeuropejskiego uznano w WPN: 50 75% pokrycia dębu szypułkowego, 15 25% grabu, 10 25% buka, z drugim piętrem grabowym o pokryciu 30 100% (Danielewicz, Pawlaczyk, Poradniki ochrony siedlisk i gatunków). W drzewostanie naturalna będzie dominacja graba, dębu szypułkowego i lipy drobnolistnej. Częstymi gatunkami domieszko- 8

Parametr Wskaźnik Opis wymi są: klon pospolity oraz buk pospolity, a na siedliskach najbardziej żyznych i wilgotnych także wiązy: polny, szypułkowy i górski, klony: polny gatunek charakterystyczny dla zespołu Galio sylvatici-carpinetum) i jawor, jesion wyniosły, olsza czarna oraz czeremcha pospolita. W warstwie drzew ubogich postaci grądu środkowoeuropejskiego występuje dąb bezszypułkowy, który niekiedy może osiągać przewagę ilościową nad dębem szypułkowym. Rzadkim składnikiem drzewostanu jest jarząb brekinia. Najczęściej spotykane zniekształcenie to dominacja sosny lub świerka w warstwie drzew. Zwarcie warstwy krzewów jest zróżnicowane, zwykle mniejsze na siedliskach suchszych i uboższych, a większe na żyźniejszych i wilgotniejszych. Poza odnowieniem naturalnym drzew najczęstszymi jej składnikami są: leszczyna pospolita Corylus avellana, głogi: jednoszyjkowy Crataegus monogyna, dwuszyjkowy C. laevigata i odgiętodziałkowy C. rhipidophylla, suchodrzew pospolity Lonicera xylosteum, trzmielina pospolita Euonymus europaea, jarząb pospolity Sorbus aucuparia i dereń świdwa Cornus sanguinea. Znacznie rzadszym krzewem występującym głównie w wilgotnych grądach jest wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum. W warstwie runa naturalna jest dominacja: zawilca gajowego Anemone nemorosa bądź żółtego Anemone ranunculoides, gajowca żółtego Galeobdolon luteum, gwiazdnicy wielkokwiatowej Stellaria holostea, prosownicy rozpierzchłej Milium effusum, przytulii wonnej Galium odoratum, podagrycznika Aegopodium podagraria, ew. innych ww. gatunków grądowych. Wskaźnik ten powinien mieć charakter kardynalny. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 75% stanowisk stan był właściwy. Udział w drzewostanie gatunków liściastych (bez wczesnosukcesyjnych) (*) Udział graba (*) Wskaźnik bierze pod uwagę, że ze względu na znaczne zróżnicowanie grądów, mogą w nich naturalnie występować rożne gatunki liściaste, ale najczęstszym zniekształceniem grądów jest ich pinetyzacja (obecność sztucznie nasadzonej sosny, świerka). W ramach stanu właściwego tolerowana jest obecność sosny do 10% składu drzewostanu. Pomiar następuje albo metodą taksacji wzrokowej (oszacowania udziału%), albo przez wykorzystanie opisu taksacyjnego drzewostanu. Wskaźnik ten powinien mieć charakter kardynalny. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 75% stanowisk stan był właściwy. Wskaźnik dobrze charakteryzuje stan grądów, ponieważ grab był gatunkiem często tępionym, a praktycznie nigdy nie promowanym w gospodarce. Jest to podstawowy strukturotwórczy gatunek grądu, choć udział graba w naturalnych grądach może się wahać, to jego brak lub bardzo obniżony udział jest zwykle wynikiem antropopresji. W ramach stanu właściwego wymagana jest obecność graba co najmniej na poziomie 30% składu drzewostanu. Dotyczy to łącznie piętra I, jak i II drzewostanu. Pomiar następuje albo metodą taksacji wzrokowej (oszacowania udziału%), albo przez wykorzystanie opisu taksacyjnego drzewostanu. Wskaźnik ten powinien mieć charakter kardynalny. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 75% stanowisk stan był właściwy. 9

Parametr Wskaźnik Opis Udział gatunków wczesnosukcesyjnych w drzewostanie Gatunki obce ekologicznie w drzewostanie Gatunki obce geograficznie w drzewostanie (*) Martwe drewno (łączne zasoby) (*) Wskaźnik wyraża kompletność struktury gatunkowej grądu, w której gatunki wczesnosukcesyjne powinny być obecne, choć w dojrzałych fitocenozach tylko w niewielkiej ilości. Jednak zupełny ich brak świadczyłby o zubożeniu struktury i upośledzeniu możliwości regeneracji ekosystemu po zaburzeniach. Pomiar następuje metodą oszacowania wzrokowego. Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy. Aby ocenić wskaźnik jako właściwy na poziomie obszaru, stan na co najmniej 50% stanowisk powinien być właściwy. Wskaźnik negatywny, wyrażający obecność nasadzonych, obcych ekologicznie grądom gatunków, jak np. sosna. Niewielki udział (do 10%) jest tolerowany bez obniżenia oceny, jednak większy udział powinien być interpretowany jako zniekształcenie. Sosnę należy traktować jako gatunek ekologicznie obcy nawet gdy wchodzi w skład przyjętego gospodarczego typu drzewostanu. Pomiar następuje albo metodą taksacji wzrokowej (oszacowania udziału%), albo przez wykorzystanie opisu taksacyjnego drzewostanu. Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy. Aby ocenić wskaźnik jako właściwy na poziomie obszaru, stan na co najmniej 50% stanowisk powinien być właściwy. Wskaźnik negatywny, wyrażający obecność w drzewostanie drzew obcych gatunków. Jako gatunki obce geograficznie należy traktować, zgodnie z definicją z ustawy o ochronie przyrody, wszystkie gatunki poza swoim naturalnym zasięgiem geograficznym (w tym modrzew, a także jodłę i świerk poza ich naturalnymi zasięgami; oczywiście, gatunkiem obcym geograficznie jest także daglezja i dąb czerwony). Większy niż jednostkowy udział gatunku obcego, a już szczególnie fakt jego odnawiania się, powinien obniżać ocenę wskaźnika, przypadkową obecność 1-2 osobników obcego gatunku (np. pojedyncze występowanie świerka) można tolerować nawet w płacie ocenionym jako FV. Pomiar następuje metodą oszacowania wzrokowego. Wskaźnik ten dla grądów powinien mieć charakter kardynalny. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 90% stanowisk stan był właściwy. Wskaźnik bada zasoby rozkładającego się drewna w ekosystemie. Zgodnie ze współczesną wiedzą ekologiczną, jest to kluczowy dla różnorodności biologicznej element struktury ekosystemu leśnego (ważna jest jednak również charakterystyka jakościowa zasobów rozkładającego się drewna, co przynajmniej częściowo mierzy następny wskaźnik). Kalibrację wskaźnika przyjęto analogicznie, jak proponuje się w większości innych typów ekosystemów leśnych Uwzględniono przy tym propozycje i doświadczenia z innych krajów Europy (por. analiza problemu i zestawienia w: Eriksson M., Verte P., Wilhelm G. J. 2008). Ocena właściwa odpowiada takim zasobom martwego drewna, jakie wg wiedzy naukowej są potrzebne do nie zakłóconego wykształcenia się zespołów organizmów ksylobiontycznych. Należy uwzględniać martwe drzewa i części drzew leżących i stojących od 7 cm grubości w cieńszym końcu; nie wlicza się pniaków. Pomiar może następować metodą szacunku wzroko- 10

Parametr Wskaźnik Opis wego, jako proporcja ilości martwego drewna do objętości drzew żywych (można także wykorzystać jedną ze znanych metod pomiaru bezwzględnej ilości rozkładającego się drewna, np. metodę transektu liniowego; tak uzyskany wynik należałoby porównać z miąższością drzewostanu). Wskaźnik w grądach podobnie jak w większości innych ekosystemów leśnych - powinien mieć charakter kardynalny. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 25% stanowisk stan był właściwy. Martwe drewno leżące lub stojące >3 m długości i >50 cm grubości Wiek drzewostanu (obecność starodrzewu) Naturalne odnowienie drzewostanu Niezależnie od łącznych zasobów rozkładającego się drewna, bardzo ważne jest, jaki charakter jakościowy mają jego zasoby. Najczęściej w ekosystemach leśnych zaznacza się deficyt drewna grubowymiarowego. Gatunki ksylobiontyczne związane z grubymi rozkładającymi się kłodami należą do najsilniej zagrożonych. Dlatego uznano, że ilość grubego rozkładającego się drewna powinna być charakteryzowana osobnym wskaźnikiem. Wskaźnik rejestruje obecność grubych kłód (>50 cm, >3m) makrosiedliska niezbędnego dla najbardziej wymagających organizmów ksylobiontycznych. Pomiar powinien następować metodą zliczenia na określonej powierzchni. Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 25% stanowisk stan był właściwy. Wskaźnik wyraża dojrzałość fitocenozy, mierzoną w uproszczony sposób wiekiem drzew budujących drzewostan. Zgodnie z wiedzą ekologiczną, obecność starych i grubych drzew należy do kluczowych elementów strukturalnych ekosystemu leśnego, tj. bez udziału drzew grubych i starych należy spodziewać się istotnego ograniczenia flory i fauny związanej z danym ekosystemem (drzewostanem) ograniczenia jego różnorodności biologicznej. Pomiar następuje albo metodą taksacji wzrokowej (oszacowania udziału%), albo przez wykorzystanie opisu taksacyjnego drzewostanu. Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 25% stanowisk stan był właściwy. Wskaźnik wyraża obecność odnowienia naturalnego, zwłaszcza powstającego spontanicznie, a nie inicjowanego w wyniku zabiegów hodowlanych. Pod uwagę bierze się łączne pokrycie odnowienia wszystkich naturalnie występujących w drzewostanie gatunków drzew. Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy. Brak odnowienia może być tylko chwilowy, nie powinien on automatycznie przesądzać o obniżeniu oceny za stan zachowania struktury i funkcji - może być związany z określoną fazą rozwoju drzewostanu, a niekoniecznie musi świadczyć o zakłóceniu procesów odnawiania się drzew. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 25% stanowisk stan był właściwy. 11

Parametr Wskaźnik Opis Struktura pionowa i przestrzenna roślinności Inwazyjne gatunki obce w podszycie i runie (*) Ekspansywne gatunki rodzime (apofity) w runie Zniszczenia runa i gleby związane z pozyskaniem drewna Dla naturalnych grądów typowa jest zróżnicowana struktura. Wskaźnik wyraża opisowo stopień jej uproszczenia (ujednolicenia), np. wskutek hodowli jednolitych gatunkowo i wiekowo drzewostanów. Za właściwą należy uznawać wielogeneracyjną strukturę drzewostanu, wyrażającą się zróżnicowaniem struktury wiekowej i jednocześnie zróżnicowaniem struktury przestrzennej. Nadmierne wyrównanie wieku i struktury drzewostanu powinno obniżać ocenę wskaźnika. Wskaźnik ten powinien mieć charakter pomocniczy. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 50% stanowisk stan był właściwy. Wskaźnik negatywny wyrażający obecność inwazyjnych gatunków obcych (neofitów). Za inwazyjny należy uznawać każdy gatunek obcy wykazujący lokalnie tendencję do rozprzestrzeniania się. Najczęściej w grądach w tej roli stwierdzany jest niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora, choć w grę mogą wchodzić i inne gatunki (notowano np. w podszycie masowe występowanie świdośliwy kanadyjskiej (Amelanchier spicata). W karcie obserwacji należy odnotować wystąpienie każdego gatunku obcego geograficznie w podszycie i w runie, ale tylko lokalna inwazyjność takiego gatunku jest podstawą do obniżenia oceny wskaźnika. Proponuje się przyjęcie, że właściwy stan ochrony na stanowisku wymaga braku inwazyjnych gatunków obcych w podszycie i w runie. Wskaźnik ten powinien mieć charakter kardynalny. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 90% stanowisk stan był właściwy. Wskaźnik negatywny wyrażający ewentualną apofityzację. Gatunki ekspansywnych apofitów zdarzające się w grądach to zwykle gatunki porębowe, np. trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigeios, jeżyny Rubus spp.a niekiedy wskaźniki zaburzeń i eutrofizacji - kuklik pospolity Geum urbanum, bodziszek cuchnący Geranium robertianum. Należy brać je pod uwagę tylko wtedy, gdy zachowują się ekspansywnie, wykazując tendencję do dominacji. Proponuje się przyjęcie, że właściwy stan ochrony na stanowisku wymaga braku ekspansywnych apofitów w runie. Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 75% stanowisk stan był właściwy. Należy uwzględnić tu nie sam fakt prowadzenia pozyskania drewna i obecność np. pniaków, ale naruszenia runa i powierzchni gleby, a także podszytu i podrostów, zasobów martwego drewna itp. Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy, tj. nie powinien automatycznie przesądzać o obniżeniu oceny za stan zachowania struktury i funkcji. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 75% stanowisk stan był właściwy. 12

Parametr Wskaźnik Opis Inne zniekształcenia Np. rozjeżdżanie, wydeptanie, zaśmiecenie. Najczęściej spotykane jest zaśmiecenie (niekiedy masowe). Dość często negatywne oddziaływania pochodzą także od szlaków komunikacyjnych i penetracji ludzkiej (wydeptywanie, ścieżki). Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 90% stanowisk stan był właściwy. Perspektywy ochrony Stan kluczowych dla różnorodności biologicznej gatunków lokalnie typowych dla siedliska (wskaźnik fakultatywny, stosować tylko, gdy są odpowiednie dane) (*) oznacza wskaźniki kardynalne Fakultatywny wskaźnik, umożliwiający wyrażenie dodatkowego aspektu stanu ochrony siedliska jego zdolności do utrzymywania gatunków lokalnie typowych dla siedliska, a ważnych dla różnorodności biologicznej (chronionych, zagrożonych, rzadkich). Wybór uwzględnianych tu gatunków będzie zależał od lokalnej specyfiki obszaru, przykładowo mogą się tu zaleźć: muchołówka białoszyja Ficedula albicolis, muchołówka mała Ficedula parva, dzięcioł średni Dendrocopos medius, kwietnica okazała Protaetia aeruginosa, ciołek matowy Dorcus paralellopipedus, pachnica Osmoderma spp., wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum. Wskaźnik stosować tylko, gdy są dostępne odpowiednie dane. Ma charakter pomocniczy. Oceniając perspektywy ochrony siedliska w przyszłości, należy zwrócić uwagę na następujące aspekty: Jakie zapisy w planie urządzenia lasu zostały zaproponowane w poszczególnych płatach siedliska. Jaka jest praktyka prowadzonej gospodarki leśnej? Jak w planie urządzenia lasu i w praktyce gospodarki leśnej traktowane są grądy regenerujące się pod monokulturami sosnowymi? Czy planuje się przebudowę takich drzewostanów na siedlisku dąbrów i co przyjęto za cel takiej przebudowy? Czy istnieją płaty grądów pozostawione jako powierzchnie referencyjne wyłączone z zabiegów gospodarczych i pozostawione spontanicznym procesom przyrodniczym? Narażenie na neofityzację Inne przewidywane formy presji. 13

Tab. 2. Waloryzacja parametrów stanu oraz wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego 9170 grądy środkowoeuropejskie Parametr Wskaźniki Właściwy FV Niezadowalający U1 Zły U2 Powierzchnia siedliska na stanowisku Nie zmniejsza się, nie jest antropogenicznie pofragmentowana Wykazuje powolny trend spadkowy lub jest antropogenicznie pofragmentowana Wykazuje szybki trend spadkowy lub jest silnie antropogenicznie pofragmentowana Specyficzna struktura i funkcje Charakterystyczna kombinacja florystyczna runa* Typowa, właściwa dla siedliska przyrodniczego (z uwzględnieniem specyfiki regionalnej) Zniekształcona w stosunku do typowej dla siedliska w regionie Zdominowana przez gatunki nietypowe dla grądów Gatunki dominujące w poszczególnych warstwach fitocenozy* We wszystkich warstwach dominują gatunki typowe dla siedliska, przy czym zachowane są naturalne stosunki ilościowe We wszystkich warstwach dominują gatunki typowe dla siedliska, przy czym są zaburzone relacje ilościowe W jednej lub więcej warstw dominuje gatunek obcy dla naturalnego zbiorowiska roślinnego Udział w drzewostanie gatunków liściastych (bez wczesnosukcesyjnych)* >90% 50-90% <50% Udział graba* >30% w drzewostanie <30% w drzewostanie Brak w drzewostanie, obecny tylko w podrostach lub wcale Udział gatunków wczesnosukcesyjnych w drzewostanie <10% ale obecne 10-30% lub całkiem nieobecne >30% Gatunki obce ekologicznie w drzewostanie <10% 10-50% >50% Gatunki obce geograficznie w drzewostanie* < 1% i nie odnawiające się <10% i nie odnawiające się >10% lub spontanicznie odnawiające się, niezależnie od udziału Martwe drewno (łączne zasoby)* >10% miąższości żywego drzewostanu 3-10% miąższości żywego drzewostanu < 3% miąższości żywego drzewostanu Martwe drewno leżące lub stojące >3 m długości i >50 cm grubości > 5 szt. / ha 3-5 szt. / ha < 3 szt. /ha Wiek drzewostanu (obecność starodrzewu) >10% udział objętościowy drzew starszych niż 100 lat <10% udział drzew starszych niż 100 lat, ale >50% udział drzew starszych niż 50 lat <10% udział drzew starszych niż 100 lat i < 50% udział drzew starszych niż 50 lat Naturalne odnowienie drzewostanu Tak, z udziałem graba obfite, reagujące na luki i prześwietlenia Tak, lecz tylko pojedyncze lub bez udziału graba Brak 14

Parametr Wskaźniki Właściwy FV Niezadowalający U1 Zły U2 Ogólnie struktura i funkcje Perspektywy ochrony Ocena ogólna Struktura pionowa i przestrzenna drzewostanu Inwazyjne gatunki obce w podszycie i runie Ekspansywne gatunki rodzime (apofity) w runie; w tym gatunki nitrofilne, okrajkowe, porębowe, w tym trzcinnik piaskowy, jeżyny Zniszczenia runa i gleby związane z pozyskaniem drewna Inne zniekształcenia (rozjeżdżenie, wydeptanie, zaśmiecenie) Stan kluczowych dla różnorodności biologicznej gatunków lokalnie typowych dla siedliska (wskaźnik fakultatywny, stosować tylko, gdy są odpowiednie dane) (*) oznacza wskaźniki kardynalne Zróżnicowana; >50% powierzchni pokryte przez zwarty drzewostan, jednak obecne luki, prześwietlenia Brak Co najwyżej pojedynczo Jednolity stary drzewostan lub struktura zróżnicowana ze zwartym starym drzewostanem zajmującym 10-50% powierzchni Obecne lecz najwyżej 1 gatunek, nie bardzo silnie ekspansywny Udział podwyższony, lecz nie bardzo ekspansywne Jednolite odnowienia lub zróżnicowana struktura KO z < 10% powierzchni zajętej przez fragmenty starego drzewostanu. Więcej niż 1 gatunek, albo 1 gatunek bardzo silnie ekspansywny Silnie ekspansywne Brak Pojedyncze ślady Liczne ślady Brak Stan wszystkich gatunków właściwy (FV) Wszystkie wskaźniki kardynalne oceniono na FV, pozostałe wskaźniki przynajmniej na U1 Brak zagrożeń i negatywnych trendów. Zachowanie siedliska w stanie niepogorszonym w perspektywie 10-20 lat jest niemal pewne Wszystkie trzy parametry ocenione na FV Występują lecz mało znaczące Stan niektórych gatunków niezadowalający (U1) Wszystkie wskaźniki kardynalne oceniono przynajmniej na U1 Zachowanie siedliska w stanie niepogorszonym w perspektywie 10-20 lat nie jest pewne, ale jest prawdopodobne, o ile uda się zapobiec istniejącym zagrożeniom Co najmniej jeden z trzech parametrów oceniony na U1, brak U2 Silne Stan niektórych gatunków zły (U2) Jeden lub więcej wskaźników kardynalnych oceniono na U2 Zachowanie siedliska w stanie niepogorszonym w perspektywie 10-20 lat będzie bardzo trudne: zaawansowane procesy recesji, silne negatywne trendy lub znaczne zagrożenia Jeden lub więcej z trzech parametrów oceniony na U2 15

Siedlisko 9190-2 (Śródlądowe kwaśne dąbrowy) Kwaśne dąbrowy mają zwykle drzewostan budowany przez dęby dąb bezszypułkowy Quercus petraea (zwłaszcza postaci cieplejsze i uboższe) lub dąb szypułkowy Quercus robur (zwłaszcza postaci wilgotniejsze). W domieszce mogą wystąpić także: sosna Pinus sylvestris, brzoza brodawkowata Betula pendula (rzadziej brzoza omszona Betula pubescens), buk Fagus sylvatica, jarzębina Sorbus aucuparia. Dominacja sosny jest naturalna tylko w nadmorskiej postaci ekosystemu; w dąbrowach śródlądowych świadczy o ich zniekształceniu w wyniku dawniejszej gospodarki leśnej. Typowe dla warstwy krzewów są: kruszyna Frangula alnus (która zwłaszcza w wilgotnych dąbrowach może występować masowo), jarzębina Sorbus aucuparia, podrosty buka Fagus sylvatica oraz obu gatunków dębów. Do typowych gatunków runa należą: borówka czernica Vaccinium myrtillus, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, orlica pospolita Pteridium aquilinum, turzyca pigułkowata Carex pilulifera, siódmaczek leśny Trientalis europea, konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium, nerecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana, kosmatka owłosiona Luzula pilosa (w dąbrowach podgórskich kosmatka gajowa Luzula luzuloides), wiechlina gajowa Poa nemoralis, konwalia majowa Convallaria majalis, kostrzewa owcza Festuca ovina, trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea, pszeniec zwyczajny Melampyrum pratense, jastrzębiec sabaudzki Hieracium sabaudum i leśny Hieracium murorum. W warstwie mchów najczęściej występują rokiet pospolity Pleurozium schreberi, brodawkowiec czysty Pseudoscleropodium purum, widłoząb miotlasty Dicranum scoparium, płonnik strojny Polytrichastrum formosum, rokiet cyprysowy Hypnum cupressiforme. Gatunki charakterystyczne związku Agrostio capillaris-quercion: Calamagrostis arundinacea (reg.) Hieracium lachenalii Hieracium laevigatum Hieracium sabaudum Melampyrum pratense fo. Gatunki wyróżniające związku Agrostio capillaris-quercion: Convallaria majalis 16

Festuca heterophylla Festuca rubra ssp. rubra Hylocomium splendens Luzula pilosa Maianthemum bifolium Moehringia trinervia Orthilia secunda Oxalis acetosella Pinus sylvestris Poa angustifolia var. setacea Populus tremula Trientalis europaea Vaccinium myrtillus Vaccinium vitis-idaea Gatunki charakterystyczne zespołu Calamagrostio arundinaceae -Quercetum: Calamagrostis arundinacea (opt.) Hieracium lachenalii (opt.) Hieracium laevigatum (opt.) Hieracium sabaudum (opt.) Lathyrus linifolius (=L. montanus) (opt.) Gatunki wyróżniające zespołu Calamagrostio arundinaceae -Quercetum: Festuca heterophylla Festuca ovina s.s. Quercus petraea Gatunki wyróżniające zespołu Molinio caeruleae -Quercetum: Agrostis canina Betula pubescens Calamagrostis arundinacea 17

Carex nigra (=C. fusca) Juncus effusus Molinia caerulea (dom.) Rubus gracilis Rubus nessensis Rubus plicatus Sphagnum sp. div. Ocena parametrów stanu siedliska przyrodniczego oraz wskaźników specyficznej struktury i funkcji Tab. 1. Opis wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego oraz parametru perspektywy ochrony dla siedliska przyrodniczego 9190 kwaśne dąbrowy: Parametr Wskaźnik Opis Powierzchnia siedliska Parametr uwzględniający trend zmian powierzchni siedliska oraz jego antropogeniczną fragmentację (powodowaną np. uprawą drzewostanów iglastych na siedlisku dąbrów). Specyficzna struktura i funkcje Charakterystyczna kombinacja florystyczna runa (*) Wskaźnik wyraża opisowo odkształcenie składu florystycznego runa od typowej kompozycji florystycznej. Do typowych gatunków runa kwaśnych dąbrów należą: borówka czernica Vaccinium myrtillus, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, orlica pospolita Pteridium aquilinum, turzyca pigułkowata Carex pilulifera, siódmaczek leśny Trientalis europea, konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium, narecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana, kosmatka owłosiona Luzula pilosa, wiechlina gajowa Poa nemoralis, konwalia majowa Convallaria majalis, kostrzewa owcza Festuca ovina, trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea, pszeniec zwyczajny Melampyrum pratense, jastrzębiec sabaudzki Hieracium sabaudum,lachenala Hieracium lachenalii, gładki Hieracium laevigatum i leśny Hieracium murorum. W warstwie mchów najczęściej występuje rokiet pospolity Entodon schreberi i brodawkowiec czysty Pseudoscleropodium purum, widłoząb miotlasty Dicranum scoparium, płonnik strojny Polytrichastrum formosum, rokiet cyprysowy Hypnum cupressiforme. Oceniając płaty reprezentujące specyficzne postaci dąbrów (np. nadmorskie, lub podgórskie), należy brać pod uwagę ich lokalną specyfikę. W wariancie ciepłolubnym z większą stałością występują: janowiec barwierski Genista tinctoria, naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora, przytulia pospolita Galium mollugo, dzwonek brzoskwiniolistny Campanula persicifolia, kokoryczka wonna Polygonatum odoratum. Możliwa jest obecność gatunków storczyków t.j. podkolan biały Platanthera bifolia i buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia. Niektóre kwaśne dąbrowy na żyźniejszych i cieplejszych siedliskach mogą z przyczyn naturalnych wykazywać nawiązania florystyczne do grądów lub do ciepłych dąbrów, czego nie należy oceniać jako zniekształcenia. Wskaźnik ten powinien mieć charakter kardynalny. By ocenić 18

Parametr Wskaźnik Opis stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 50% stanowisk stan był właściwy Gatunki dominujące w poszczególnych warstwach fitocenozy (*) Udział dębu w drzewostanie (*) Udział sosny w drzewostanie Gatunki obce ekologicznie w drzewostanie Wskaźnik wyraża opisowo ewentualne zniekształcenia polegające na dominacji w którejkolwiek z warstw fitocenozy gatunków innych, niż typowe dla naturalnej dąbrowy. W ramach stanu właściwego należy w każdej warstwie akceptować dominację któregokolwiek z gatunków wymienionych wyżej jako typowy (lecz nie tylko domieszkowy) składnik odpowiedniej warstwy. W drzewostanie naturalna będzie dominacja dębów Quercus petraea, Quercus robur. W warstwie krzewów naturalna jest dominacja kruszyny Frangula alnus, jarzębiny Sorbus aucuparia, podrostów buka Fagus sylvatica. W runie naturalna jest dominacja borówki czernicy Vaccinium myrtillus, śmiałka pogiętego Deschampsia flexuosa, trzcinnika leśnego Calamagrostis arundinacea, wiechliny gajowej Poa nemoralis, kostrzewy owczej Festuca ovina, turzycy pigułkowatej Carex pilulifera, konwalii Convalaria majalis. Wskaźnik ten powinien mieć charakter kardynalny. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 75% stanowisk stan był właściwy. Wskaźnik wyrażający podstawową cechę struktury drzewostanu dąbrów, decydującą o charakterze lasu. Pomiar następuje albo metodą taksacji wzrokowej (oszacowania udziału%), albo przez wykorzystanie opisu taksacyjnego drzewostanu. Wskaźnik ten powinien mieć charakter kardynalny. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 75% stanowisk stan był właściwy. Wskaźnik negatywny, wyrażający najczęściej spotykane zniekształcenie kwaśnych dąbrów, jakim jest pinetyzacja. Pomiar następuje metodą oszacowania wzrokowego, można też wykorzystać opis taksacyjny drzewostanu. Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy. Aby ocenić wskaźnik jako właściwy na poziomie obszaru, stan na co najmniej 75% stanowisk powinien być właściwy. Wskaźnik negatywny, wyrażający obecność obcych ekologicznie kwaśnym dąbrowom gatunków, jak np. jawor, lipa. Niewielki udział (do 10%) jest tolerowany bez obniżenia oceny, jednak większy udział powinien być interpretowany jako zniekształcenie. W przypadku dąbrów naturalnie żyźniejszych, nawiązujących do grądów, obecności gatunków grądowych nie należy oceniać jako zniekształcenia. Pomiar następuje albo metodą taksacji wzrokowej (oszacowania udziału%), albo przez wykorzystanie opisu taksacyjnego drzewostanu. Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy. Aby ocenić wskaźnik jako właściwy na poziomie obszaru, stan na co naj- 19

Parametr Wskaźnik Opis mniej 75% stanowisk powinien być właściwy. Gatunki obce geograficznie w drzewostanie (*) Martwe drewno (łączne zasoby) (*) Wskaźnik negatywny, wyrażający obecność w drzewostanie drzew obcych gatunków. Jako gatunki obce geograficznie należy traktować, zgodnie z definicją z ustawy o ochronie przyrody, wszystkie gatunki poza swoim naturalnym zasięgiem geograficznym (w tym modrzew, a także jodłę i świerk poza ich naturalnymi zasięgami; oczywiście, gatunkiem obcym geograficznie jest także daglezja i dąb czerwony). Większy niż jednostkowy udział gatunku obcego, a już szczególnie fakt jego odnawiania się, powinien obniżać ocenę wskaźnika, przypadkową obecność 1-2 osobników obcego gatunku (np. pojedyncze występowanie świerka) można tolerować nawet w płacie ocenionym jako FV. Pomiar następuje metodą oszacowania wzrokowego. Wskaźnik ten dla kwaśnych dąbrów powinien mieć charakter kardynalny. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 90% stanowisk stan był właściwy. Wskaźnik bada zasoby rozkładającego się drewna w ekosystemie. Zgodnie ze współczesną wiedzą ekologiczną, jest to kluczowy dla różnorodności biologicznej element struktury ekosystemu leśnego (ważna jest jednak również charakterystyka jakościowa zasobów rozkładającego się drewna, co przynajmniej częściowo mierzy następny wskaźnik). Kalibrację wskaźnika przyjęto analogicznie, jak proponuje się w większości innych typów ekosystemów leśnych Uwzględniono przy tym propozycje i doświadczenia z innych krajów Europy (por. analiza problemu i zestawienia w: Eriksson M., Verte P., Wilhelm G. J. 2008). Ocena właściwa odpowiada takim zasobom martwego drewna, jakie wg wiedzy naukowej są potrzebne do nie zakłóconego wykształcenia się zespołów organizmów ksylobiontycznych. Należy uwzględniać martwe drzewa i części drzew leżących i stojących od 7 cm grubości w cieńszym końcu; nie wlicza się pniaków. Pomiar może następować metodą szacunku wzrokowego, jako proporcja ilości martwego drewna do objętości drzew żywych (można także wykorzystać jedną ze znanych metod pomiaru bezwzględnej ilości rozkładającego się drewna, np. metodę transektu liniowego; tak uzyskany wynik należałoby porównać z miąższością drzewostanu). Wskaźnik w kwaśnych dąbrowach podobnie jak w większości innych ekosystemów leśnych - powinien mieć charakter kardynalny. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 25% stanowisk stan był właściwy. 20

Parametr Wskaźnik Opis Martwe drewno leżące lub stojące >3 m długości i >50 cm grubości Wiek drzewostanu (obecność starodrzewu) Naturalne odnowienie dębu Struktura pionowa i przestrzenna roślinności Niezależnie od łącznych zasobów rozkładającego się drewna, bardzo ważne jest, jaki charakter jakościowy mają jego zasoby. Najczęściej w ekosystemach leśnych zaznacza się deficyt drewna grubowymiarowego. Gatunki ksylobiontyczne związane z grubymi rozkładającymi się kłodami należą do najsilniej zagrożonych. Dlatego uznano, że ilość grubego rozkładającego się drewna powinna być charakteryzowana osobnym wskaźnikiem. Wskaźnik rejestruje obecność grubych kłód (>50 cm, >3m) makrosiedliska niezbędnego dla najbardziej wymagających organizmów ksylobiontycznych. Pomiar powinien następować metodą zliczenia na określonej powierzchni. Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 25% stanowisk stan był właściwy. Wskaźnik wyraża dojrzałość fitocenozy, mierzoną w uproszczony sposób wiekiem drzew budujących drzewostan. Zgodnie z wiedzą ekologiczną, obecność starych i grubych drzew należy do kluczowych elementów strukturalnych ekosystemu leśnego, tj. bez udziału drzew grubych i starych należy spodziewać się istotnego ograniczenia flory i fauny związanej z danym ekosystemem (drzewostanem) ograniczenia jego różnorodności biologicznej. W dąbrowach ma to szczególne znaczenie, ze względu na unikatowe gatunki ksylobiontów często związane z grubymi dębami i wykształcającymi się w nich zwykle próchnowiskami. Pomiar następuje albo metodą taksacji wzrokowej (oszacowania udziału%), albo przez wykorzystanie opisu taksacyjnego drzewostanu. Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 25% stanowisk stan był właściwy. Wskaźnik wyraża obecność odnowienia naturalnego, zwłaszcza powstającego spontanicznie, a nie inicjowanego w wyniku zabiegów hodowlanych. Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy. Brak odnowienia może być tylko chwilowy, nie powinien on automatycznie przesądzać o obniżeniu oceny za stan zachowania struktury i funkcji - może być związany z określoną fazą rozwoju drzewostanu, a niekoniecznie musi świadczyć o zakłóceniu procesów odnawiania się drzew. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 25% stanowisk stan był właściwy. Dla naturalnych dąbrów typowa jest przynajmniej nieco zróżnicowana struktura. Wskaźnik wyraża opisowo stopień jej uproszczenia (ujednolicenia), np. wskutek hodowli jednolitych gatunkowo i wiekowo drzewostanów. Za właściwą należy uznawać sytuację, w której występują drzewa różnego wieku (różnej grubości) i rozrzedzenia/zagęszczenia drzew. Nadmierne wyrównanie wieku i struktury drzewostanu powinno obniżać ocenę wskaźnika. Wskaźnik ten powinien mieć charakter pomocniczy. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 25% stanowisk stan był właściwy. 21

Parametr Wskaźnik Opis Inwazyjne gatunki obce w podszycie i runie (*) Ekspansywne gatunki rodzime (apofity) w runie Zniszczenia runa i gleby związane z pozyskaniem drewna Inne zniekształcenia Wskaźnik negatywny wyrażający obecność inwazyjnych gatunków obcych (neofitów). Za inwazyjny należy uznawać każdy gatunek obcy wykazujący lokalnie tendencję do rozprzestrzeniania się. Najczęściej w dąbrowach w tej roli stwierdzany jest niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora, czeremcha amerykańska Padus serotina, robinia akacjowa Robinia pseudoacacia. W karcie obserwacji należy odnotować wystąpienie każdego gatunku obcego geograficznie w podszycie i w runie, ale tylko lokalna inwazyjność takiego gatunku jest podstawą do obniżenia oceny wskaźnika. Proponuje się przyjęcie, że właściwy stan ochrony na stanowisku wymaga braku inwazyjnych gatunków obcych w podszycie i w runie. Wskaźnik ten powinien mieć charakter kardynalny. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 90% stanowisk stan był właściwy. Wskaźnik negatywny wyrażający ewentualną apofityzację. Gatunki ekspansywnych apofitów zdarzające się w kwaśnych dąbrowach to zwykle gatunki porębowe, np. trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigeios, jeżyny Rubus spp., perz Agropyron repens, a niekiedy wskaźniki zaburzeń i eutrofizacji - kuklik pospolity Geum urbanum, bodziszek cuchnący Geranium robertianum. Należy brać je pod uwagę tylko wtedy, gdy zachowują się ekspansywnie, wykazując tendencję do dominacji. Proponuje się przyjęcie, że właściwy stan ochrony na stanowisku wymaga braku ekspansywnych apofitów w runie. Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 75% stanowisk stan był właściwy. Należy uwzględnić tu nie sam fakt prowadzenia pozyskania drewna i obecność np. pniaków, ale naruszenia runa i powierzchni gleby, a także podszytu i podrostów, zasobów martwego drewna itp. Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy, tj. nie powinien automatycznie przesądzać o obniżeniu oceny za stan zachowania struktury i funkcji. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 75% stanowisk stan był właściwy. Np. rozjeżdżanie, wydeptanie, zaśmiecenie. Najczęściej spotykane jest zaśmiecenie (niekiedy masowe). Dość często negatywne oddziaływania pochodzą także od szlaków komunikacyjnych i penetracji ludzkiej (wydeptywanie, ścieżki). Wskaźnik powinien mieć charakter pomocniczy. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 90% stanowisk stan był właściwy. Stan kluczowych dla różnorodności biologicznej gatunków lokalnie typowych dla siedliska (wskaźnik fakultatywny, stosować tylko, gdy są odpowiednie dane) Fakultatywny wskaźnik, umożliwiający wyrażenie dodatkowego aspektu stanu ochrony siedliska jego zdolności do utrzymywania gatunków lokalnie typowych dla siedliska, a ważnych dla różnorodności biologicznej (chronionych, zagrożonych, rzadkich). Wybór uwzględnianych tu gatunków będzie zależał od lokalnej specyfiki obszaru. Jeżeli występują ksylobionty typowe dla starych dębów jak pachnica dębowa Osmoderma eremita, jelonek rogacz Lucanus cervus, kozioróg dębosz Cerambyx cerdo, ciołek matowy Dorcus paralellopipedus, wynurt Ceru- 22

Parametr Wskaźnik Opis chus chrysomelinus, dębosz Aesalus scarabaeoides, tęgosz rdzawy Elater ferrugineus i in., to należy je tu obligatoryjnie uwzględnić. Wskaźnik stosować tylko, gdy są dostępne odpowiednie dane. Ma charakter pomocniczy. Perspektywy ochrony (*) oznacza wskaźniki kardynalne Oceniając perspektywy ochrony siedliska w przyszłości, należy zwrócić uwagę na następujące aspekty: Jakie przyjęto docelowe składy upraw i drzewostanów dla typów siedliskowych lasu, na których występują dąbrowy? Czy typy te nie przewidują nadmiernego, z punktu widzenia ochrony dąbrów, udziału sosny? Czy typy te nie przewidują wprowadzania gatunków domieszkowych i podszytów obcych ekologicznie dla dąbrów lub wręcz obcych geograficznie? Jak w planie urządzenia lasu i w praktyce gospodarki leśnej traktowane są dąbrowy regenerujące się pod sztucznymi drzewostanami sosnowymi? Czy planuje się przebudowę monokultur na siedlisku dąbrów i co przyjęto za cel takiej przebudowy? Jakie zapisy w planie urządzenia lasu zostały zaproponowane w poszczególnych płatach siedliska. Jaka jest praktyka prowadzonej gospodarki leśnej? Czy praktyka gospodarki leśnej zapewnia pozostawienie drzew z dziuplami i próchnowiskami, a także dębów zamierających i martwych? Czy istnieją płaty dąbrów pozostawione jako powierzchnie referencyjne wyłączone z zabiegów gospodarczych i pozostawione spontanicznym procesom przyrodniczym? Narażenie na neofityzację. Inne przewidywane formy presji. Tab. 2. Waloryzacja parametrów stanu oraz wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego 9190 kwaśne dąbrowy Parametr Wskaźniki Właściwy FV Niezadowalający U1 Zły U2 Powierzchnia siedliska na stanowisku Nie zmniejsza się, nie jest antropogenicznie pofragmentowana Wykazuje powolny trend spadkowy lub jest antropogenicznie pofragmentowana Wykazuje szybki trend spadkowy lub jest silnie antropogenicznie pofragmentowana Specyficzna struktura i funkcje Charakterystyczna kombinacja florystyczna runa* Typowa, właściwa dla siedliska przyrodniczego (z uwzględnieniem specyfiki regionalnej) Zubożona w stosunku do typowej dla siedliska w regionie Kadłubowa Gatunki dominujące w poszczególnych warstwach fitocenozy* We wszystkich warstwach dominują gatunki typowe dla siedliska, przy czym zachowane są naturalne stosunki ilościowe We wszystkich warstwach dominują gatunki typowe dla siedliska, przy czym są zaburzone relacje ilościowe W jednej lub więcej warstw dominuje gatunek obcy dla naturalnego zbiorowiska roślinnego Udział dębu w drzewostanie * >70% 40-70% <40% 23

Udział sosny w drzewostanie Ogólnie struktura i funkcje Gatunki obce ekologicznie w drzewostanie Gatunki obce geograficznie w drzewostanie* Martwe drewno (łączne zasoby)* Martwe drewno leżące lub stojące >3 m długości i >50 cm grubości Wiek drzewostanu (obecność starodrzewu) Naturalne odnowienie dębu Struktura pionowa i przestrzenna drzewostanu Ekspansywne gatunki obce w podszycie i runie Ekspansywne gatunki rodzime (apofity) w runie; w tym gatunki nitrofilne, okrajkowe, porębowe, w tym trzcinnik piaskowy, jeżyny Zniszczenia runa i gleby związane z pozyskaniem drewna Inne zniekształcenia (rozjeżdżenie, wydeptanie, zaśmiecenie) Stan kluczowych dla różnorodności biologicznej gatunków lokalnie typowych dla siedliska (wskaźnik fakultatywny, stosować tylko, gdy są odpowiednie dane) <10% 10-40% >40% <10% 10-50% >50% < 1% i nie odnawiające się >10% miąższości żywego drzewostanu <10% i nie odnawiające się 3-10% miąższości żywego drzewostanu >10% lub spontanicznie odnawiające się, niezależnie od udziału < 3% miąższości żywego drzewostanu > 5 szt. / ha 3-5 szt. / ha < 3 szt. /ha >10% udział objętościowy drzew starszych niż 100 lat Liczniejsze niż pojedyncze Zróżnicowana; >50% powierzchni pokryte przez zwarty drzewostan, jednak obecne luki, prześwietlenia Brak Co najwyżej pojedynczo <10% udział drzew starszych niż 100 lat, ale >50% udział drzew starszych niż 50 lat Pojedyncze Jednolity stary drzewostan lub struktura zróżnicowana ze zwartym starym drzewostanem zajmującym 10-50% powierzchni Obecne lecz najwyżej 1 gatunek, nie bardzo silnie ekspansywny Udział podwyższony, lecz nie bardzo ekspansywne <10% udział drzew starszych niż 100 lat i < 50% udział drzew starszych niż 50 lat Brak Jednolite odnowienia lub zróżnicowana struktura KO z < 10% powierzchni zajętej przez fragmenty starego drzewostanu. Więcej niż 1 gatunek, albo 1 gatunek bardzo silnie ekspansywny Silnie ekspansywne Brak Pojedyncze ślady Liczne ślady Brak Stan wszystkich takich gatunków właściwy (FV) Wszystkie wskaźniki kardynalne oceniono Występują lecz mało znaczące Stan niektórych gatunków niezadowalający (U1) Wszystkie wskaźniki kardynalne oceniono Silne Stan niektórych gatunków zły (U2) Jeden lub więcej wskaźników kardynal- 24