4060 Wysokogórskie borówczyska bażynowe (Empetro-Vaccinietum) fot. M. Węgrzyn Liczba i lokalizacja stanowisk i obszarów monitoringowych Wysokogórskie borówczyska bażynowe w trakcie tegorocznego monitoringu były badane w dwóch obszarach Natura 2000: Babia Góra oraz Tatry, czyli tylko w regionie alpejskim. Badania stanowisk tego siedliska w regionie kontynentalnym (Karkonosze) zaplanowano na przyszły rok. Dotychczasowe badania należy potraktowad jako pilotażowe miały na Elu przede wszystkim wypracowanie sposobu określania wskaźników specyficznej struktury i funkji do dalszych badao. Dla każdego obszaru wyznaczono po cztery stanowiska monitoringowe. Ich lokalizacja była dobrana w taki sposób aby wyniki otrzymane z badao były reprezentatywne dla całości obszaru Natura 2000, a dodatkowo stanowiska te były równomiernie rozlokowane na całym terenie. Stanowiska jako transekty monitoringowe miały w obu obszarach takie same wymiary 10 m szerokości i 200 m długości. Strona 1 z 13
Tab.1. Zestawienie badanych stanowisk i obszarów dla siedliska przyrodniczego 4060 w regionie alpejskim. Nazwa Lokalizacja Ornak PLC120001 Tatry Siwa Przełęcz PLC120001 Tatry Dolina Pięciu Stawów Polskich PLC120001 Tatry Kozi Wierch PLC120001 Tatry Gówniak 01 PLH120011 Babia Góra Gówniak 02 PLH120011 Babia Góra Cyl 01 PLH120011 Babia Góra Cyl 02 PLH120011 Babia Góra Stanowiska, na których były/są prowadzone obserwacje w ramach innych programów monitoringowych: Na wybranych stanowiskach, w obu obszarach, nie były wcześniej prowadzone prace monitoringowe. Metodyka badań Wysokogórskie borówczyska bażynowe (Empetro-Vaccinietum) tworzą alpejskie i subalpejskie formacje niskich zbiorowisk krzewinkowych, gatunków głównie z rodziny wrzosowatych takich jak: bażyna obupłciowa Empetrum hermaphroditum, borówka czarna Vaccinium myrtillus, borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea, borówka halna Vaccinium gaultherioides. Siedlisko wykształca się ponad górną granicą lasu, w pasmach górskich gdzie dostateczna wysokośd gwarantuje w pełni wykształcenie pięter roślinnych. Zbiorowisko wykształca się na niewielkich obszarowo płatach, często pomiędzy zaroślami kosodrzewiny. Za stanowisko przyjęto transekt o wymiarach 10 m szerokości i 200 m długości, ze względu na strukturę siedliska charakteryzującą się mozaikowatą formą, w obrębie powierzchni transektu występowały również fragmenty borówczysk ziołorośli i różnych zespołów muraw wysokogórskich, jednakże ich udział był znacznie mniejszy niż bażynisk. Zarówno w Tatrach jak i na Babiej Górze, przyjęto za wyznacznik borówczysk bazynowych notowanie bażyny obupłciowej Empetrum hermaphroditum oraz pozostałych gatunków borówek. Należy jednak zaznaczyd że na Babiej Górze na stanowiskach nie notowano borówki halnej Vaccinium hermafroditum. Sposób prowadzenia badao terenowych i zakres gromadzonych w terenie danych Monitoring został przeprowadzony w okresie od kooca lipca do września 2009. Na terenie Tatr badania były prowadzone przez Michała Węgrzyna i Macieja Kozaka, a na Babiej Górze tylko przez Michała Węgrzyna. W trakcie badao przyjęto standardową metodykę do prowadzenia monitoringu siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000. Jednakże ze względu na specyfikę siedliska i jego lokalizacji wysoko w górach metodyka była w nieznacznym stopniu modyfikowana. Na początku, w środku i na koocu transektu były wykonywane zdjęcia fitosocjologiczne. Powierzchnia zdjęcia w obu obszarach była taka sama i wynosiła 5 x 5 m czyli 25 m 2. Dla Strona 2 z 13
borówczysk bażynowych, które zajmują niewielkie poletka wśród pozostałej roślinności alpejskiej, taka powierzchnia jest najbardziej odpowiednia. W zdjęciu dla każdego gatunku ustalano ilościowośd wg skali Br-Bl.: +, 1, 2, 3, 4, 5. Dodatkowo na całym transekcie odnotowywano udział poszczególnych gatunków tak aby można było opracowad wskaźniki dla siedliska dotyczące roślinności. Tak samo na podstawie obserwacji dokonano oceny pozostałych wskaźników. Wskaźniki specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego oraz sposób ich określania Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie - standardowy wskaźnik dla większości siedlisk przyrodniczych pokazujący jaki procent udziału ma monitorowane siedlisko na stanowisku. W przypadku 100% otrzymane wyniki z oceny pozostałych wskaźników są w najwyższym stopniu reprezentatywne dla monitorowanego siedliska i najlepiej charakteryzują dane zbiorowisko. W przypadku mniejszego udziału zebrane wyniki obarczone są proporcjonalnie błędem. Gatunki charakterystyczne - standardowy wskaźnik pokazujący gatunki charakterystyczne dla monitorowanego siedliska. Występowanie jak największej liczby gatunków charakterystycznych, przy ich dużych ilościowościach zarówno w zdjęciach fitosocjologicznych jak i na samym transekcie, świadczą o prawidłowo wykształconym siedlisku, a zarazem o stabilności i dobrym stanie zachowania siedliska. Dla borówczysk bażynowych gatunkami charakterystycznymi są w warstwie roślin naczyniowych: bażyna obupłciowa Empetrum hermaphroditum, borówka czarna Vaccinium myrtillus, borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea, borówka halna Vaccinium gaultherioides, boimka dwurzędowa Oreochloa disticha, podbiałek alpejski Homogyne alpina, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, widłak wroniec Huperzia selago, widłak alpejski Diphasiastrum alpinum, natomiast w warstwie mszystej, w zależności czy zbiorowisko ma charakter wilgotny czy też nie, dominuja mszaki lub porosty naziemne: płonnik właściwy Polytrichum strictum, gajnik lśniący Hylocomium splendens, widłoząb miotlasty Dicranum scoparium, rokietnik pospolity Pleurozium schreberi, torfowiec szpiczastolistny Sphagnum cuspidatum, chrobotek reniferowy Cladonia rangiferina, chrobotek strojny Cladonia bellidiflora, płucnica islandzka Cetraria islandica. Na Babiej Górze nie odnotowano występowania borówki halnej Vaccinium gaultherioides w płatach zbiorowiska. Wymienione gatunki charakterystyczne powinny byd gatunkami dominującymi w siedlisku, zwłaszcza to dotyczy gatunków bażyny i borówek. Należy jednak zaznaczyd że zbyt duży udział borówki czarnej Vaccinium myrtillus nie jest pozytywnym zjawiskiem i świadczy o przekształcaniu się zbiorowiska w zwykłe borówczyska. Tym samym gatunek ten można zaliczyd do taksonów ekspansywnych Gatunki ekspansywne - jest to trudny do oceny wskaźnik gdyż bażyniska wykazują tendencję do przerastania, lub tez tworzenia mozaik z innymi wysokogórskimi zbiorowiskami. Tym samym trudno często określid jaki stan jest w miarę stabilny, a gdzie dochodzi do zjawiska ekspansywności gatunkowej. Proces ten może przebiegad dwutorowo, zarówno ze strony wcześniej wspomnianych borówczysk, gdzie głównym gatunkiem jest borówka czarna Vaccinium myrtillus, jak również może byd widoczny proces zarastania roślinnością ziołoroślową lub krzewiastą. W tym ostatnim Strona 3 z 13
przypadku gatunkami ekspansywnymi są wierzba śląska Salix silesiaca oraz zarośla kosodrzewiny Pinus mugo. Dodatkowo może zaznaczad się zwiększenie udziału śmiałka pogiętego Deschampsia flexuosa, jednakże genezy jego dużego udziału, zwłaszcza na Babiej Górze, można się dopatrywad w historycznej działalności pasterskiej. Obce gatunki inwazyjne - naeżało stwierdzid obecnośd lub brak obcych gatunków inwazyjnych dla monitorowanego siedliska, a tym samym dla całego obszaru. Siedlisko to wykształcające się w specyficznych, bardzo trudnych warunkach klimatycznych i geomorfologicznych, nie stanowi łatwego środowiska do zasiedlania przez gatunki inwazyjne. Obecny monitoring to potwierdził. Ekspansja borówki czarnej - spośród wszystkich gatunków ekspansywnych szczególnej ocenie podlega borówka czarna Vaccinium myrtillus. Jak już wcześniej było podane w pewnych warunkach dochodzi do ekspansji tego gatunku w obręb płatów bażynisk. Prawidłowo wykształcone płaty tego siedliska wykazują dominację bażyny obupłciowej Empetrum hermafroditum oraz pozostałych gatunków borówek, w tym w niewielkim udziale borówki czarnej. Zwykle płaty bażynisk otoczone są przez zwarte borówczyska. W skrajnych sytuacjach może dochodzid do zarastania bażyny przez borówkę czarną. Ekspansja krzewów i podrostu drzew - zbiorowisko bażyny obupłciowej występuje zarówno w piętrze subalpejskim jak i alpejskim, tym samym często dochodzi do zjawiska zarastania przez formacje krzewiaste zarośli subalpejskich, w tym kosodrzewiny Pinus mugo, jarzębiny górskiej Sorbus aucuparia var. glabrata, czy też wierzby śląskiej Salix silesiaca. Zniszczenia mechaniczne - jest to wskaźnik związany z presją turystyczną na stan zachowania siedliska. Zarówno na Babiej Górze jak i w Tatrach, tereny na których wykształcone jest siedlisko poprzecinane są szlakami turystycznymi. Brak odpowiednio przygotowanych szlaków turystycznych dających turystom możliwośd zbaczania poza wyznaczone ścieżki, może doprowadzid do dewastacji siedliska. Krzewinki bażyny jak i borówek mają strukturę delikatnych, gęstych, krzaczkowatych murawek, których wygniecenie, czy też zadeptanie nie stanowi dużej trudności. Tego typu siedlisko wymaga znacznie więcej czasu dla zregenerowania zniszczonych powierzchni, tym samym bardzo ważne jest zapobieganie tego typu zjawiskom. Występowanie borówki halnej i bażyny obupłciowej gatunki te są najlepszymi wyznacznikami siedliska. Ich obecnośd w płacie świadczy o dobrej i stabilnej strukturze. Nie zawsze występują oba gatunki, często zachodzi zjawisko ich wzajemnego zastępowania się w zbiorowisku. Wtedy jeden gatunek ma bardzo duży udział w płacie. Siedliska gdzie nie ma bażyny obupłciowej a dominuje borówka halna, również są traktowane jako bażyniska. Ekspansja kosodrzewiny - płaty siedliska wykształcone na niższych wysokościach w obrębie piętra subalpejskiego, często mogą zarastad rozprzestrzeniającymi się zaroślami kosodrzewiny. Często w wyniku działalności człowieka dochodziło do trzebienia kosówki. Powstałe w ten sposób wolne przestrzenie, zostały zasiedlone przez murawy wysokogórskie. W szczególnych warunkach tworzyły się borówczyska bażynowe. Obecnie w takich miejscach można zaobserwowad proces zarastania i powrotu zarośli kosodrzewiny na pierwotne obszary. Strona 4 z 13
Pokrycie przez mszaki - mszaki w tym siedlisku oddają jego charakter pod względem zasobności podłoża w wodę. Właśnie ze względu na nawodnienie borówczyska bażynowe wykształcają się w dwóch odmianach. Sucha - gdzie w warstwie mszystej dominują porosty naziemne, a towarzyszą im gatunki mszaków nie występujące masowo. Wilgotna w runie dominują mocno wysycone wodą mszaki. Sporadycznie pojawiają się porosty naziemne krzaczkowate. propozycja wyskalowania (waloryzacji) wskaźników w kategoriach FV, U1 i U2. Tab. 2. Waloryzacja wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska 4060 na stanowisku. Ocena Wskaźnik FV U1 U2 Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie Gatunki charakterystyczne Gatunki ekspansywne Obce gatunki inwazyjne Ekspansja borówki czarnej Ekspansja krzewów i podrostu drzew Zniszczenia mechaniczne Występowanie borówki halnej i bażyny obupłciowej Ekspansja kosodrzewiny Pokrycie przez mszaki 100% - 80% 70% - 50% <50% występuje większośd gatunków charakterystycznych przy dużym ich udziale w zdjęciu występuje większośd gatunków ale ich udział jest niewielki występuje niewiele gatunków charakterystycznych brak 30% 50% >50% brak obecnośd jednego gatunku przy udziale 10% obecnośd więcej niż jeden gatunek, gdzie ich łączny udział jest większy niż 10% brak 30% 50% >50% brak 30% 50% >50% brak niewielkie znaczące obecnośd obu gatunków, których łączny udział jest większy niż 30% obecnośd jednego gatunku, którego udział jest większy niż 10% obecnośd jednego gatunku, którego udział jest mniejszy niż 10% brak 30% 50% >50% w zależności od wilgotności siedliska od 30 do 80 % Za wskaźniki kardynalne uznano: - występowanie borówki halnej i bażyny obupłciowej - ekspansja krzewów i podrostu drzew - gatunki ekspansywne poniżej 30% brak Wyniki badań i ocena stanu zachowania REGION ALPEJSKI Strona 5 z 13
Po przeanalizowaniu zebranych wyników, zarówno dla obszaru Tatry jak i Babiej Góry, można stwierdzid, że wyznaczone i monitorowane stanowiska w zadowalający sposób oddają charakter, dynamikę i stan zachowania borówczysk bażynowych. Wskaźniki które zostały poddane ocenie w pełni charakteryzują badane siedlisko, a ponieważ oceny dla poszczególnych wskaźników, w obrębie każdego obszaru się powtarzały, to też można przypuszczad, że wyniki są reprezentatywne dla całych obszarów naturowych. Zwłaszcza to stwierdzenie odnosi się do Babiej Góry gdzie zdecydowanie powierzchnia obszaru jest mniejsza i gdzie niemal wszystkie znane płaty borówczysk bażynowych zostały zbadane. W Tatrach o powierzchni znacznie większej, 4 stanowiska mogą się wydawad niewystarczające. Można by się zastanowid nad dalszym monitoringiem w ramach którego zostały by założone stanowiska na zboczach każdej doliny walnej. Jednakże jak już wcześniej zostało to napisane na stan obecny te cztery stanowiska w pełni opisują siedlisko na obszarze Tatr. Widad wyraźnie różnice w ukształtowaniu siedliska w obu obszarach. W Tatrach borówczyska bażynowe wykształcają się na bardziej stabilnym podłożu i w znacznie wyższych położeniach. Tym samym w ich obrębie nie widad jest zjawiska zarastania siedliska przez roślinnośd krzewiastą, a co widad wyraźnie na Babiej Górze. Dodatkowo w Tatrach notowano oba najważniejsze gatunki bażynę obupłciową i borówkę halną. Co ciekawe często nie było bażyny, a jej miejsce zajmowała borówka halna. Na Babiej Górze nie stwierdzono obecności tego ostatniego gatunku. Na wszystkich stanowiskach wyznacznikiem siedliska była bażyna obupłciowa. Na Babiej Górze wyraźniej zaznacza się ekspansywnośd roślin zielnych w tym najbardziej borówki czarnej Vaccinium myrtillus oraz śmiałka pogiętego Deschampsia flexuosa. Na obu obszarach w obrębie transektów występowały fragmenty innych zbiorowisk alpejskich i subalpejskich. W Tatrach poza właściwymi płatami borówczysk bażynowych na transekt wchodziły murawy wysokogórskie, głównie ze sitem skuciną Juncus trifidus i boimką dwurzędową Oreochloa disticha. Natomiast w niższych położeniach zarośla kosodrzewiny i jarzębiny oraz borówczyska. Na Babiej Górze borówczyska bażynowe wykształcają się na stokach północnych, w obszarach wyleżyskowych, gdzie oprócz bażyn występują murawy wysokogórskie o charakterze wyleżyskowym np. z kosmatką brunatną Luzula alpino-pilosae. Duży udział ma również roślinnośd ziołoroślowa i traworoślowa. Bardzo wyraźnie tym formacją towarzyszą zarośla wierzby śląskiej, czy też samej kosodrzewiny, a miejscami bardzo niskie i mocno zbite w grupy formy świerka. W obu obszarach ważnym elementem na stanowisku monitoringowym były różnie ukształtowane formacje skalne. W Tatrach notowano siedlisko na charakterystycznych półkach skalnych. Również olbrzymie granitowe bloki mocno porośnięte mszakami stanowiły dobre podłoże dla borówczysk bażynowych. Na Babiej Górze po północnej stronie siedlisko wykształcone jest na piargach i rumoszu skalnym. Miejscami formacje te występują jako głazowiska niczym nie porośnięte. Takie gołe piargi w większości przypadków otoczone są przez dobrze zachowane borówczyska bażynowe. Podsumowanie wyników dla poszczególnych wskaźników siedliska na stanowiskach i w obszarach Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie - na obu obszarach w obrębie wytyczonego transektu siedlisko zajmowało 100% powierzchni. Udział fragmentów innych Strona 6 z 13
zbiorowisk alpejskich lub subalpejskich nie wpływał negatywnie na ten wskaźnik, gdyż mozaikowatośd płatów roślinności w obszarach wysokogórskich jest naturalnym zjawiskiem i nie może byd oceniana negatywnie. Gatunki charakterystyczne - na wszystkich stanowiskach w obu obszarach odnotowano wszystkie najważniejsze gatunki charakterystyczne dla monitorowanego siedliska. Tym samym z poprawną identyfikacją zbiorowiska nie było problemu. Główne gatunki wyznaczające borówczyska bażynowe jak bażyna obupłciowa Empetrum hermaphroditum, borówka czarna Vaccinium myrtillus, borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea, borówka halna Vaccinium gaultherioides, występowały w płatach przy odpowiednim udziale. W Tatrach często w płacie nie odnotowywano bażyny obupłciowej Empetrum hermaphroditum, wtedy za wyznacznik siedliska przyjmowano obecnośd borówki halnej Vaccinium gaultherioides. W płatach na Babiej Górze nie występował ten gatunek. Pozostałe gatunki charakterystyczne występowały na stanowiskach w zależności od obszaru. Ich udział również zależał od ukształtowania terenu, wysokości, wilgotności i intensywności zjawiska zarastania przez gatunki ekspansywne. Odnotowano występowanie następujących gatunków w warstwie roślin zielnych: boimka dwurzędowa Oreochloa disticha, podbiałek alpejski Homogyne alpina, śmiałek pogiety Deschampsia flexuosa, widłak wroniec Huperzia selago, widłak alpejski Diphasiastrum alpinum. W warstwie mszystej: płonnik właściwy Polytrichum strictum, gajnik lśniący Hylocomium splendens, widłoząb miotlasty Dicranum scoparium, rokietnik pospolity Pleurozium schreberi, torfowiec szpiczastolistny Sphagnum cuspidatum, chrobotek reniferowy Cladonia rangiferina, chrobotek strojny Cladonia bellidiflora, płucnica islandzka Cetraria islandica. Gatunki ekspansywne - tak jak już wspomniano w opisie tego wskaźnika, jego ocena jest bardzo trudna, gdyż bażyniska wykazują tendencję do przerastania, lub tez tworzenia mozaik z innymi wysokogórskimi zbiorowiskami. Siedlisko z Empetro-Vaccinietum, jest zbiorowiskiem niejednorodnym i stanowi swoisty konglomerat różnych układów florystycznych. Częściowo mogą one nawiązywad do traworośli i ziołorośli z takimi gatunkami jak: Athyrium distenthfolium, Veratrum lobelianum, Calamagrostis arundinacea, w innym przypadku do muraw alpejskich i bliźniczkowych Mutellina purpurea, Pulsatilla alba, Juncus trifidus, Nardus stricte, Hieracium alpinum. Na Babiej górze zaznacza się w niewielkim stopniu zjawisko zarastania siedliska borówką czarną Vaccinium myrtillus. Natomiast wyraźnie widad proces zarastania roślinnościa krzewiastą jak wierzba śląska Salix silesiaca oraz kosodrzewina Pinus mugo. Często również nawet w piętrze alpejskim spotkad można niewielkich rozmiarów formy krzewiaste świerka. W Tatrach zjawisko ekspansywności roślin nie zostało stwierdzone, a jeżeli zachodzi to na bardzo małą skalę. Obce gatunki inwazyjne - w trakcie monitoringu w obu obszarach naturowych nie stwierdzono gatunków inwazyjnych. Ekspansja borówki czarnej - zjawisko to wyraźniej zaznacza się na Babiej Górze gdzie siedlisko bażynisk wykształcone jest w dużych połaciach borówczysk z borówką czarną, występujących na granicy pięter subalpejskiego i alpejskiego. Zbiorowisko to często ma pochodzenie antropogeniczne i jest pozostałością po wypasie bydła na przełomie wieków XIX i XX. Na północnych stokach Babiej Góry i w partiach grzbietowych na stanowiskach często dominuje borówka czarna. Jednakże są miejsca gdzie jej udział jest znikomy, a bażynie obupłciowej Strona 7 z 13
towarzyszy głównie borówka brusznica Vaccinium vitis-idea. W Tatrach zjawisko to również występuje ale w mniejszym stopniu, często prawie niezauważalnie. Należy zaznaczyd, że ocena tego wskaźnika jest wielce trudna i zarazem subiektywna, gdyż stwierdzenie kiedy borówka czarna staje się ekspansywna na siedlisku bażyny jest problematyczna. W monitoringu przyjęto kryterium 30% powyżej którego borówka czarna traktowana jest jako gatunek ekspansywny. Ekspansja krzewów i podrostu drzew - tak samo jak w przypadku borówki czarnej na Babiej Górze ekspansja tej formacji roślinnej się zaznacza. Zarośla kosodrzewiny Pinus mugo, jarzębiny górskiej Sorbus aucuparia var. glabrata oraz wierzby śląskiej Salix silesiaca wyraźnie wkraczają na obszary zajmowane przez monitorowane siedlisko, jak również na sąsiadujące z nim inne zbiorowiska wysokogórskie. W Tatrach borówczyska bażynowe zlokalizowane są w obszarach bardziej stabilnych pod względem dynamiki sukcesyjnej. Przede wszystkim są to wyższe wysokości występowania siedliska. Ekspansja krzewów tym samym jest utrudniona. Zniszczenia mechaniczne - w przypadku Tatr zjawisko niszczenia wyraźniej jest widoczne niż na Babiej Górze. Wynika to może również z faktu że płaty siedliska są zlokalizowane bezpośrednio przy szlakach turystycznych. Na Babiej Górze borówczyska bażynowe zlokalizowane są w dalszych odległościach od głównych szlaków tym samym zjawisko nie występuje. Występowanie borówki halnej i bażyny obupłciowej - jak już wcześniej wspomniano w Tatrach na kilku stanowiskach nie notowano bażyny obupłciowej, a jedynie borówkę halną. Na Babiej Górze gatunek ten w ogóle nie był notowany, a występowała na wszystkich stanowiskach bażyna obupłciowa. Ekspansja kosodrzewiny - płaty siedliska wykształcone na niższych wysokościach w obrębie piętra subalpejskiego na Babiej Górze, mocno zarastają rozprzestrzeniającymi się zaroślami kosodrzewiny. Na stanowiskach obserwowano pojedyncze siewki kosówki, większe skupienia zarośli, lub nawet zwarte płaty mające ciągłośd z głównymi powierzchniami zarośli kosodrzewiny. W Tatrach zjawiska tego nie zaobserwowano. Pokrycie przez mszaki - w Tatrach można wyznaczyd wyraźnie obie odmiany suchą i wilgotną borówczysk bażynowych. W strefach grzbietowych, gdzie ukształtowanie terenu uniemożliwia naturalne gromadzenie się wody w podłożu wykształca się forma sucha. W warstwie mszystej dominują tam porosty naziemne, krzaczkowate. Na stanowiskach gdzie nachylenie stoku jest większe a dodatkowo występują naturalne bariery umożliwiające się gromadzenie wody i tworzenie się wyleżysk śnieżnych, występuje odmiana wilgotna z bardzo dużym udziałem mszaków, zarówno mchów jak i torfowców. Na Babiej Górze raczej spotykany był jeden typ siedliska, który można określid jako forma pośrednia pomiędzy suchą a wilgotną. Na tych płatach występują zarówno mchy jak i porosty których udział procentowy jest różnoraki i nie dający wyraźnych dodatnich korelacji z warunkami wilgotnościowymi. Zróżnicowanie geograficzne wyników ocen wskaźników specyficznej struktury i funkcji Porównując oceny badanych wskaźników stwierdzono różnice, w odniesieniu do Babiej Góry i Tatr, w kilku przypadkach. Na Babiej Górze ocena wskaźników gatunki ekspansywne, ekspansja borówki czarnej oraz ekspansja kosodrzewiny jest inna niż w Tatrach. Niższa ocena Dla Babiej Góry wynika z wyraźnego zarastania zbiorowiska przez roślinnośd której dynamika była Strona 8 z 13
poddawana ocenie. W Tatrach zjawisko ekspansywności roślin w tym konkretnych gatunków nie zostało stwierdzone lub w małym stopniu. Odnośnie występowania borówki halnej i bażyny obupłciowej, słabsza ocena dla Babiej Góry wynika z braku pierwszego gatunku na tym terenie. Wskaźnik pokrycie przez mszaki bardzo dobrze charakteryzował siedlisko dla obszaru Tatr, gdzie warunki wilgotnościowe podłoża relatywnie przekładały się na stopieo pokrycia przez mszaki i porosty. Na Babiej Górze spotykany był jeden typ siedliska, który można określid jako forma pośrednia pomiędzy suchą a wilgotną. Tab. 3. Zestawienie ocen wskaźników opisujących specyficzną strukturę i funkcje siedliska 4060 na badanych obszarach w regionie alpejskim (wartości w tabeli oznaczają liczbę stanowisk). Ocena Wskaźniki FV U1 U2 Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie 8 0 0 Gatunki charakterystyczne 8 0 0 Gatunki ekspansywne 5 3 0 Obce gatunki inwazyjne 8 0 0 Ekspansja borówki czarnej 7 1 0 Ekspansja krzewów i podrostu drzew 4 4 0 Zniszczenia mechaniczne 5 3 0 Występowanie borówki halnej i bażyny obupłciowej 5 3 0 Ekspansja kosodrzewiny 6 2 0 Pokrycie przez mszaki 8 0 0 Tab. 4. Zestawienie ocen wskaźników opisujących specyficzną strukturę i funkcje siedliska 4060 na badanych obszarach w regionie alpejskim (wartości w tabeli oznaczają liczbę monitorowanych obszarów). Ocena Wskaźniki FV U1 U2 Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie 2 0 0 Gatunki charakterystyczne 2 0 0 Gatunki ekspansywne 1 1 0 Obce gatunki inwazyjne 2 0 0 Ekspansja borówki czarnej 1 1 0 Ekspansja krzewów i podrostu drzew 1 1 0 Zniszczenia mechaniczne 2 0 0 Występowanie borówki halnej i bażyny obupłciowej 1 1 0 Ekspansja kosodrzewiny 1 1 0 Pokrycie przez mszaki 1 1 0 Analiza i podsumowanie wyników dla poszczególnych parametrów opisujących siedlisko na poziomie stanowisk i obszarów Powierzchnia siedliska parametr ten w obu obszarach oceniono jako niewłaściwy. Wynika to z faktu, że oceny dla poszczególnych stanowisk w obu obszarach nie były jednakowe. Poza dobrze zachowanymi powierzchniami siedliska odnotowano obszary, w których widad wyraźnie zjawisko zmniejszania się jego powierzchni. W przypadku Babiej Góry wynika to z faktu zarastania siedliska, natomiast w Tatrach w jednym przypadku czynnik turystyczny zadecydował o ocenie Strona 9 z 13
niewłaściwej. W przypadku Babiej góry oceny tego parametru dla poszczególnych stanowisk można o wiele pewniej ekstrapolowad na cały obszar. Wynika to z faktu mniejszej powierzchni obszaru Babiej Góry, w porównaniu z Tatrami. Aby dla Tatr opracowad pewną ocenę dla całego obszaru należało by jeszcze przeprowadzid monitoring na dodatkowych stanowiskach. Specyficzna struktura i funkcje siedlisko borówczysk bażynowych pod względem analizowanych wskaźników lepiej zostało ocenione w Tatrach niż na Babiej Górze. Decydujący wpływ na ten stan miały złe oceny dla wskaźników kardynalnych dla Babiej Góry. W tym obszarze wyraźnie widad zjawisko zarastania siedliska zarówno przez roślinnośd ekspansywną zielną murawową, jak i przez roślinnośd krzewiastą. Przypuszczalnie jest to efekt dużych zmian w środowisku naturalnym obszarów wysokogórskich Babiej Góry w IX i XX wieku. W Tatrach w przeciwieostwie do Babiej Góry siedlisko wykazuje stabilną dynamikę. Zbiorowisko jest w pełni wykształcone, w miejscach gdzie warunki biotyczne i abiotyczne temu sprzyjają. Wyraźnie odgraniczone jest od sąsiadujących z nim zbiorowisk wysokogórskich. Przenikanie roślin z innych formacji jest niewielkie. Występują wszystkie gatunki charakterystyczne a ich ilościowośd zawsze jest na odpowiednim poziomie. Perspektywy ochrony dla Tatr ocena tego parametru wypada bardzo dobrze, związane jest to ze stabilną dynamiką zbiorowiska. Na badanych stanowiskach nie uwidaczniają się zjawiska zarastania siedliska przez roślinnośd inwazyjną. Administracja TPNu dokłada starao aby infrastruktura szlaków turystycznych była na odpowiednim poziomie i tym samym w wystarczającym stopniu chroniła najcenniejsze zbiorowiska roślinne. Oczywiście są jeszcze miejsca gdzie należało by zintensyfikowad te działania np. w okolicach Siwej przełęczy na Ornaku. Na Babiej Górze perspektywy ochrony oceniane są zarówno jako właściwe i niezadowalające. Jednakże należy zaznaczyd, że ocena ta bazuje na zjawisku zarastania siedliska jakie dominuje na tym obszarze. Ekspansja dotyczy roślinności rodzimej tworzącej naturalne zbiorowiska wysokogórskie ponad górną granicą lasu. Tym samym należy się zastanowid czy procesy zwiększania powierzchni zarośli kosodrzewiny i wierzby śląskiej należy oceniad jako negatywne zjawisko. W obszarach ochrony ścisłej nie należy ingerowad w dynamikę zbiorowisk roślinnych, gdyż naturalne procesy same dążą do stabilizacji. W propozycjach działao ochronnych podano możliwośd karczowania zarośli krzewiastych na wybranych poletkach z najlepiej zachowanym siedliskiem borówczysk bażynowych. Jeżeli rzeczywiście by to zostało realizowane, należało by to traktowad jako proces badawczy a nie standardową procedurę ochrony czynnej siedliska. Zróżnicowanie geograficzne wyników ocen parametrów stanu ochrony W obu obszarach tylko ocena parametru powierzchnia siedliska była taka sama. Pozostałe parametry różniły się nieznacznie. Siedlisko borówczysk bażynowych, pod względem specyficznej struktury i funkcji, było lepiej ocenione w Tatrach, niż na Babiej Górze. Decydujących wpływ na ten stan miały słabe oceny wskaźników kardynalnych dla obszaru w Beskidach Zachodnich. Głównie chodzi tutaj o zjawisko zarastania i ekspansji roślin. Perspektywy ochrony dla Tatr są ocenione jako właściwe, gdyż dynamika siedliska jest stabilna i rokuje dobry stan zachowania w przyszłości. Na Babiej Górze oceny są pośrednie pomiędzy właściwymi i niezadowalającymi, gdyż zjawisko zarastania negatywnie oddziaływad będzie w przyszłości na stan zachowania siedliska. Różnice w parametrze ocena ogólna wynikają z ocen pozostałych parametrów. Strona 10 z 13
Tab. 5. Podsumowanie ocen stanu zachowania siedliska przyrodniczego 4060 na badanych stanowiskach w regionie alpejskim. Oceny Specyficzna Stanowisko Powierzchnia Perspektywy struktura i Ocena ogólna siedliska ochrony funkcje Ornak FV FV FV FV Siwa Przełęcz FV U1 FV FV Dolina Pięciu Stawów FV FV FV FV Polskich Kozi Wierch U1 FV FV FV Gówniak 01 FV FV FV FV Gówniak 02 FV FV FV FV Cyl 01 U1 U1 U1 U1 Cyl 02 U1 U1 U1 U1 Podsumowanie ocen FV 5 U1 3 FV 5 U1 3 FV 6 U1 2 FV 6 U1 2 Tab. 6. Podsumowanie ocen stanu zachowania siedliska przyrodniczego 4060 na badanych obszarach w regionie alpejskim Oceny Specyficzna Obszary Powierzchnia Perspektywy struktura i Ocena ogólna siedliska ochrony funkcje Tatry U1 FV FV FV Babia Góra U1 U1 U1 U1 Podsumowanie ocen FV 0 U1 2 FV 1 U1 1 FV 1 U1 1 FV 1 U1 1 Analiza i podsumowanie zagrożeo i oddziaływao dla siedliska przyrodniczego Całośd zagrożeo jakie mają negatywny wpływ na monitorowane siedlisko borówczysk bażynowych zostało dokładnie opisane w wielu aspektach w poszczególnych rozdziałach tego raportu. Podsumowując, najważniejszymi obserwowanymi zagrożeniami dla siedliska borówczysk bażynowych są procesy zarastania przez roślinnośd krzewiastą oraz ekspansja gatunków roślin zielnych, charakterystycznych dla innych zbiorowisk wysokogórskich. Zagrożenia te są wyraźnie widoczne na Babiej Górze. Należy zaznaczyd, że zmniejszanie się powierzchni zbiorowiska zwłaszcza w okolicach Małej Babiej Góry (Cyl), jest procesem naturalnym. Tym samym w przyszłości wykazywanie zmniejszenia się tych powierzchni nie należy przypisywad niewłaściwej ochronie ale takiemu, a nie innemu trendowi zmian zachodzących w wysokogórskich zbiorowiskach roślinnych. Drugim odnotowanym zagrożeniem jest niekontrolowany ruch turystyczny. Należy dążyd do ograniczania poruszania się turystów poza wyznaczonymi szlakami turystycznymi. Ich notoryczne schodzenie ze szlaków, zwłaszcza w miejscach widokowych, a takowe często porośnięte są bażynami, stanowi bezpośrednie zagrożenie dla siedliska. Strona 11 z 13
Obce gatunki inwazyjne Na badanych stanowiskach nie stwierdzono obcych gatunków inwazyjnych Propozycje działań ochronnych Do tej pory siedlisko borówczysk bażynowych nie było objęte żadnymi formami ochrony czynnej. Oczywiście zasadnicze znaczenie ma tu fakt, że wszystkie stanowiska znajdują się w obrębie parków narodowych i to w strefach ochrony ścisłej. Ponieważ w tych obszarach zasadą jest brak ingerencji w procesy zachodzące w środowisku, należałoby jedynie obserwowad dalszą dynamikę zbiorowiska podczas dalszych prac monitoringowych. Może się jednak okazad, że silnie zaznaczone procesy zarastania roślinnością krzewiastą na Babiej Górze doprowadzą do degradacji siedliska. Można w takim przypadku spróbowad, bardzo dokładnie wyznaczyd granice najlepiej zachowanych płatów borówczysk bażynowych i starad się, w ramach aktywnej ochrony, karczowad pojawiające się siewki krzewów kosodrzewiny i wierzby śląskiej. Z praktycznego punktu widzenia będzie to proces bardzo trudny do realizacji. Bo ochraniając jedno siedlisko doprowadzamy do dewastacji innych, a w przypadku zbiorowisk alpejskich i subalpejskich, wszystkie są równocenne i traktowane są jako siedliska przyrodnicze w programie Natura 2000. Ważnym jest aby dobrze wyznaczone płaty zarówno w Tatrach jak i na Babiej Górze były chronione przed wpływem turystów. W tym przypadku zadanie jest o wiele łatwiejsze, gdyż odpowiednio opracowana i wykonana infrastruktura turystyczna na szlaku może zabezpieczad płaty najcenniejszych zbiorowisk. Propozycje i uwagi odnośnie dalszych badań monitoringowych Zastosowana metoda monitoringu dla badanego siedliska borówczysk bażynowych sprawdziła się bardzo dobrze. Stanowisko jako transekt o długości 200 m w pełni oddaje dynamikę siedliska. Pokazuje że struktura zbiorowiska jest bardzo skomplikowana. Całośd siedliska to nie tylko typowo wykształcone bażyniska, ale również kompleks muraw wysokogórskich, borówczysk z borówką czarną, zarośli kosodrzewiny i jarzębiny, świerka i wierzby śląskiej. Całośd niepostrzeżenie przeplata się w piętrach subalpejskim i alpejskim, tworząc dobrze zachowaną roślinnośd wysokogórską. Mozaikowaty charakter siedliska, gdzie relacje pomiędzy poszczególnymi zbiorowiskami są unormowane, świadczy o dobrej dynamice i daje dobre perspektywy zachowania tego typu roślinności. Oczywiście ta równowaga często zostaje bardzo łatwo zachwiana. Niekoniecznie to zjawisko wynika z jakiś obecnych negatywnych oddziaływao. Procesy które mają miejsce na Babiej Górze mogą byd pochodnymi dawnej działalności pasterskiej z początków wieku XX. Na Babiej Górze widad wyraźnie że wszystkie zbiorowiska alpejskie są bardzo mocno ze sobą przemieszane, w tym również borówczyska bażynowe. Dodatkowe gatunki, charakterystyczne dla innych zespołów, w płatach z bażyną obupłciową o tym świadczą. Strona 12 z 13
Analizując w tym roku wszystkie wskaźniki można uznad że zostały dobrane prawidłowo. Wszystkie aspekty przyrodnicze, dynamika siedliska i stan zachowania są przez nie dobrze charakteryzowane. W kolejnych latach należało by przeprowadzid dalsze badania monitoringowe w pozostałych obszarach naturowych gdzie siedlisko było notowane, ale jednocześnie należy w Tatrach wyznaczyd dodatkowe stanowiska, tak aby w każdej dolinie walnej było siedlisko monitorowane. Zmiennośd warunków przyrodniczych w Tatrach jest ogromna. Zarówno podłoże jak i klimat diametralnie mogą wnieśd zupełnie nowe dane do całości wyników. Siedlisko w opracowaniach naukowych jest bardzo dobrze scharakteryzowane, nie wydaje się aby była potrzeba prowadzenia dalszych badao szczegółowych. Wystarczą dokładne obserwacje podczas prac monitoringowych. Strona 13 z 13