4.1. Zakwaszenie oraz zasobność gleb Lubelszczyzny w przyswajalne formy składników pokarmowych roślin

4. GLEBY 4.1. Zakwaszenie oraz zasobność gleb Lubelszczyzny w przyswajalne formy składników pokarmowych roślin Przemysław Tkaczyk (Okręgowa Stacja ChemicznoRolnicza w Lublinie) Pracownia nawozowa fot. SChR w Lublinie Okręgowa Stacja ChemicznoRolnicza w Lublinie jest działającą od 1955 r. państwową jednostką budżetową. Stacja zajmuje się badaniami w zakresie rolnictwa i ochrony środowiska na obszarze województwa lubelskiego. Od 2000 r. Stacja posiada akredytację na badania chemicznorolnicze gleb, roślin i nawozów, nadaną przez DAP Deutsches Akkreditierungssystem Prüfwesen GmbH wg DIN EN ISO/IEC 17025:2000, będący członkiem europejskiego układu EA. Jako jedyna instytucja w Polsce posiada także akredytację na pobieranie prób gleb oraz nawozów mineralnych. Wyniki badań uzyskane w naszej Stacji uznawane są we wszystkich krajach Europy Zachodniej, w Stanach Zjednoczonych, Australii, w krajach na kontynencie azjatyckim, a także w Południowej Afryce. Okręgowa Stacja ChemicznoRolnicza w Lublinie współpracuje z instytucjami naukowymi, uczelniami oraz jednostkami pracującymi na rzecz rolnictwa, a w szczególności z Akademią Rolniczą w Lublinie i Instytutem Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Regionalnym Zarządem Gospodarki Wodnej, Wojewódzkim Inspektoratem Ochrony Środowiska w Lublinie. Ponadto posiadamy kontakty z jednostkami o podobnym profilu działania, m.in. w Niemczech, Austrii, Czechach, Słowacji oraz na Węgrzech. Współpraca ta, oparta na wymianie doświadczeń, pozwala na szybsze wprowadzenie osiągnięć nauki do praktyki rolniczej. Swoją pozycję na rynku Stacja umacnia poprzez ciągłe doskonalenie techniki badawczej oraz rozwój systemu jakości zgodnie ze standardami europejskimi. Do ważniejszych zadań Okręgowej Stacji ChemicznoRolniczej w Lublinie należy: Badanie gleb dla potrzeb doradztwa nawozowego w zakresie zakwaszenia (odczyn) i zawartości makroelementów tj. fosforu, potasu i magnezu. Badanie gleb, ziem, podłoży ogrodniczych, wód i pożywek w zakresie zakwaszenia, zasolenia, zawartości azotu, fosforu, potasu, magnezu i wapnia. Badanie azotu mineralnego w glebie dla potrzeb nawożenia i oceny zanieczyszczenia środowiska. Kontrola stanu żyzności gleb i składu chemicznego wód gruntowych. Badanie zawartości mikroelementów w glebach i roślinach. Badanie osadów ściekowych i komunalnych przeznaczonych do wykorzystania w rolnictwie. Ocena jakości pasz gospodarskich. Ocena jakości nawozów. Ocena stopnia zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi i siarką. Ocena jakości płodów rolnych pod względem zawartości azotanów, metali ciężkich i siarki. Opracowywanie zaleceń nawozowych dla upraw rolniczych i ogrodniczych. 172

Sporządzanie map stanu zakwaszenia, potrzeb wapnowania oraz zasobności gleb w makro i mikroelementy. Opiniowanie przydatności gruntów w zakresie ich rolniczego zagospodarowania. Wykonywanie ekspertyz i wydawanie opinii dotyczących zasobności gleb, składu chemicznego roślin i nawozów oraz prawidłowego stosowania nawozów. Doradztwo nawozowe dla różnych kierunków produkcji roślinnej. Prowadzenie działalności szkoleniowej i informacyjnej. Tworzenie i prowadzenie bazy danych dotyczących zasobności gleb w azot i fosfor oraz zanieczyszczenia azotanami wód w profilu glebowym do 90 cm pod powierzchnią terenu. Wstęp Nadmierne zakwaszenie gleb jest czynnikiem zmniejszającym efektywność stosowania większości zabiegów agrotechnicznych, a zwłaszcza nawożenia mineralnego oraz przyczynia się do ograniczenia plonów. Oprócz tego obserwuje się wtórne skutki zakwaszenia gleby, do których należy zmniejszenie trwałości wiązań pakietów minerałów, rozpad makrokrystalicznej struktury wtórnych minerałów ilastych, zmniejszenie zdolności sorpcyjnej, a przede wszystkim pojawienie się dużych ilości glinu i manganu toksycznego dla roślin. Główną przyczyną tego stanu jest nasz umiarkowany klimat z przewagą opadów nad parowaniem, w wyniku czego kationy zasadowe, głównie magnez (Mg 2+ ) i wapń (Ca 2+ ), przemieszczane są w głąb gleby. Również duży wpływ na zakwaszenie mają rośliny, które zubożają glebę pobierając z niej niezbędne do wzrostu i rozwoju pierwiastki, w tym kationy zasadowe (Ca 2+ i Mg 2+ ). Oprócz czynników naturalnych nie mniej ważne są tzw. czynniki antropogeniczne do których należą: stosowanie nawozów (szczególnie azotowych typu amonowego i nawozów potasowych), zanieczyszczenie powietrza, zwłaszcza związkami siarki i azotu (w postaci kwaśnych opadów mokrych lub suchych). Szczególną rolę w procesie zakwaszenia odgrywa niedostosowanie dawek nawozów fizjologicznie kwaśnych do faktycznych potrzeb nawozowych roślin. Zabiegiem ograniczającym niepożądane skutki zakwaszenia gleb jest wapnowanie Naturalna zasobność gleb uprawnych w składniki pokarmowe nie zabezpiecza w pełni potrzeb pokarmowych roślin. Brak odpowiedniej ilości składników w formach przystępnych w środowisku bytowania roślin wpływa na spadek plonów oraz obniżenie ich wartości biologicznej. Konsekwencją zbyt niskiej zasobności gleb w składniki pokarmowe w stosunku do potrzeb pokarmowych roślin jest spadek żyzności gleby, wynikający z wyczerpania jej ze składników pokarmowych. Składniki pokarmowe roślin występują w glebie w różnych formach i ilościach. Z rolniczego punktu widzenia czyli żywienia roślin, najważniejszą grupę stanowią formy przyswajalne, na które to składają się ilości pierwiastka znajdujące się w roztworze glebowym, kompleksie sorpcyjnym oraz występujące w formie słabiej rozpuszczalnych soli. O ich pobraniu decyduje wiele czynników, z których najważniejsze to wiek i gatunek rośliny, wilgotność i napowietrzenie gleby, odczyn, stosunki jonowe, a także temperatura i nasłonecznienie. Do najważniejszych makroelementów mających największy wpływ na jakość i wysokość plonów oprócz azotu należy wymienić fosfor, potas i magnez. Obecnie określenie obok odczynu zawartości przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu jest podstawowym elementem oceny stanu żyzności gleb mającej na celu prowadzenie racjonalnego nawożenia tymi składnikami. Nawozić powinno się tymi składnikami, których w glebie brakuje. Stąd też nieuzasadnione jest stosowanie nawożenia bez znajomości zasobności gleby w przyswajalne składniki pokarmowe. Nawozy mineralne, jako jeden z głównych środków do produkcji rolnej powinny być stosowane racjonalnie, tzn. w takich ilościach i w taki sposób, aby zapewnić uprawianym roślinom określoną ilość składników pokarmowych w odpowiednim czasie, uzyskując przy tym możliwie największy efekt i nie stanowić zagrożenia dla środowiska naturalnego. 173

Pracownia azotu mineralnego fot. SChR w Lublinie Materiał i metody badań Do opracowania zostały wykorzystane wyniki badań prowadzonych przez Okręgową Stację ChemicznoRolniczą w Lublinie w 2005 r. Ocenę stopnia zakwaszenia gleb i zasobności w przyswajalne formy makroelementów przeprowadzono w oparciu o wyniki 20 500 próbek glebowych z obszaru województwa lubelskiego. Metody analityczne i kryteria oceny wyników: odczyn ph w 1 mol KCl przyswajalny fosfor i potas metodą EgneraRiehma przyswajalny magnez metodą AAS po ekstrakcji w 0,125 mol dm 3 CaCl 2 (metoda Schachtschabela). Uzyskane wyniki badań oceniono według liczb granicznych obowiązujących w Polsce (normy): odczyn gleby PNISO 10390, zawartość przyswajalnego fosforu PNR04023, zawartość przyswajalnego potasu PNR04022, zawartość przyswajalnego magnezu PNR04020. Próby gleb do badań pobierane były według instrukcji opracowanych na podstawie normy PNR04031:1997, według której jedna próba glebowa może reprezentować obszar nie większy niż 4 ha. Wycena wyników badań w Okręgowych Stacjach ChemicznoRolniczych prowadzona jest w oparciu o liczby graniczne (tab. 28). Liczby te są zróżnicowane dla gleb mineralnych, węglanowych oraz organicznych. Ważnym elementem w wycenie składu chemicznego gleb są także kategorie agronomiczne (tab.1). Tabela 1. Kategorie agronomiczne gleb Kategorie Grupa % frakcji <0,02 mm I gleby bardzo lekkie pl, plp, ps, psp 010 II gleby lekkie pgl, pglp, pgm, pgmp, płp, płz 1120 III gleby średnie gl, glp, płg 2135 IV gleby ciężkie gs, gsp, gc, gcp, płi, i, ip >35 Tabela 2. Ocena odczynu gleby ph Ocena zakwaszenia gleb <4,5 Bardzo kwaśne 4,6 5,5 Kwaśne 5,6 6,5 Lekko kwaśne 6,6 7,2 Obojętne > 7,3 Zasadowe 174

Tabela 3. Potrzeby wapnowania gleb Potrzeby wapnowania ph, gleb kategorii agronomicznych bardzo lekkie lekkie średnie ciężkie Konieczne do 4,0 do 4,5 do 5,0 do 5,5 Potrzebne 4,14,5 4,65,0 5,15,5 5,66,0 Wskazane 4,65,0 5,15,5 5,66,0 6,16,5 Ograniczone 5,15,5 5,66,0 6,16,5 6,67,0 Zbędne od 5,6 od 6,1 od 6,6 od 7,1 Tabela 4. Ocena zasobności gleb w fosfor przyswajalny Klasa zasobności Zasobność Gleby mineralne mg P 2 O 5 /100 g gleby Gleby węglanowe V Bardzo niska <5,0 <5,0 IV Niska 5,110,0 5,110,0 III Średnia 10,115,0 10,120,0 II Wysoka 15,120,0 20,140,0 I Bardzo wysoka >20,1 >40,1 Tabela 5. Ocena zasobności gleb w potas przyswajalny Klasa zasobności Zasobność Gleby bardzo lekkie K 2 O mg/100 g gleby Gleby lekkie Gleby średnie Gleby ciężkie V Bardzo niska <2,5 < 5,0 < 7,5 < 10,0 IV Niska 2,6 7,5 5,1 10,0 7,6 12,5 10,1 15,0 III Średnia 7,6 12,5 10,1 15,0 12,6 20,0 15,1 25,0 II Wysoka 12,6 17,5 15,1 20,0 20,1 25,0 25,1 30,0 I Bardzo wysoka > 17,6 > 20,1 > 25,1 > 30,1 Tabela 6. Ocena zasobności gleb w magnez przyswajalny Mg mg/100 g gleby Klasa Zasobność zasobności Gleby bardzo Gleby lekkie Gleby średnie Gleby ciężkie lekkie V Bardzo niska <1,0 <2,0 <3,0 <4,0 IV Niska 1,1 2,0 2,1 3,0 3,1 5,0 4,1 6,0 III Średnia 2,1 4,0 3,1 5,0 5,1 7,0 6,1 10,0 II Wysoka 4,1 6,0 5,1 7,0 7,1 9,0 10,1 14,0 I Bardzo wysoka >6,1 >7,1 >9,1 >14,1 Liczby graniczne stosowane do wyceny zasobności gleb organicznych Tabela 7. Określenie potrzeb wapnowania gleb organicznych Określenie potrzeb wapnowania ph KCl Konieczne < 4,0 Potrzebne 4,1 4,5 Wskazane 4,6 5,0 Zbędne > 5,1 175

Tabela 8. Ocena zawartości fosforu, potasu i magnezu w glebach organicznych Klasa zasobności Zasobność mg/100 g suchej masy gleby P 2 O 5 K 2 O Mg V Bardzo niska < 40 < 30 < 20 IV Niska 41 60 31 60 21 40 III Średnia 61 80 61 90 41 80 II Wysoka 81 120 91 120 81 120 I Bardzo wysoka > 121 > 121 > 121 Wyniki badań Wyniki badania odczynu i zasobności gleb obejmujące około 21 tysięcy próbek pobranych na terenie województwa lubelskiego wskazują na utrzymywanie się stałej tendencji w zakresie stopnia zakwaszenia gleb (mapa 17). Spośród przebadanych gleb 45% charakteryzuje się bardzo kwaśnym i kwaśnym odczynem gleb, 23% gleb lekko kwaśnym odczynem. Odczyn obojętny wykazuje tylko 16% użytków rolniczych podobnie jak i gleb o odczynie zasadowym. Najwięcej gleb o ph poniżej 5,5 koncentruje się w powiatach lubartowskim, radzyńskim, parczewskim, bialskopodlaskim, biłgorajskim, ryckim, włodawskim. Najmniej gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych użytkowanych rolniczo jest w powiatach: hrubieszowskim, opolskim, chełmskim, kraśnickim, tomaszowskim, krasnystawskim, lubelskim i zamojskim. Badania zawartości fosforu przyswajalnego wskazują, iż 42% gleb charakteryzuje się bardzo niską i niską zawartością tego pierwiastka (mapa 18). Gleb o średniej zasobności w fosfor w województwie lubelskim jest około 29%, tyle samo gleb (29%) charakteryzuje wysoka i bardzo wysoka zawartość tego składnika. Najwięcej gleb o niskiej i bardzo niskiej zawartości fosforu przyswajalnego jest w powiatach: włodawskim (68%), lubartowskim (55,3%), parczewskim (53,1%), bialskopodlaskim i biłgorajskim (52%) oraz krasnostawskim (51,2%). Najmniejszy udział gleb o niskiej i bardzo niskiej zasobności w fosfor stwierdza się w powiecie łukowskim (25,7%), ryckim (26,7%), puławskim (27,3%), hrubieszowskim (28,7%) i tomaszowskim (31,9%). Wyniki badań przeprowadzone przez Okręgową Stację ChemicznoRolniczą w Lublinie wykazały, że udział gleb o bardzo niskiej i niskiej zasobności w przyswajalny potas wynosi 44% powierzchni użytków rolnych (mapa 19). Wysoką i bardzo wysoką zasobnością gleb charakteryzuje się 26% powierzchni użytków rolnych, natomiast 30% gleb charakteryzuje się średnią zasobnością. Największy udział gleb Lubelszczyzny z bardzo niską i niską zasobnością przyswajalnego potasu znajduje się w powiecie włodawskim (73,8%), janowskim (66,3%), biłgorajskim (57,3%), bialskopodlaskim (56,5%) i ryckim (55,0%). Najmniej gleb charakteryzujących się niską i bardzo niską zasobnością w potas zaobserwowano w powiecie łęczyńskim (28,2%), hrubieszowskim (32,2%), tomaszowskim (33,5%), łukowskim (34,7%) i opolskim (37,8%). Udział gleb o niskiej i bardzo niskiej zawartości magnezu przyswajalnego wynosi 53% powierzchni użytków rolnych mapa 20). W województwie lubelskim 28% charakteryzuje się wysoką i bardzo wysoką zawartością magnezu, natomiast średnią 19%. Pod względem zasobności niskiej i bardzo niskiej w przyswajalny magnez najwięcej gleb znajduje się w powiecie chełmskim (88,9%), krasnystawskim (73,4%) świdnickim (72,6%), janowskim i lubelskim (67%). Najmniej gleb o niskiej i bardzo niskiej zawartości magnezu znajduje się w powiecie hrubieszowskim (16,2%), ryckim (33%), tomaszowskim (33,7%), puławskim (35,4%) i zamojskim (39,2%). 176

Mapa 17. Odczyn gleb województwa lubelskiego na podstawie badañ w 2005 r. Konstantynów Janów Podl. Leœna Podl. Rokitno Zalesie Terespol Miêdzyrzec Podl. Trzebieszów Piszczac Stoczek Kodeñ ukowski omazy K¹kolewnica Drelów Wsch. Tuczna Wola Stanin Komarówka Roskosz Mys³owska UlanMajorat Podlaska S³awatycze Krzywda Wisznice Sosnówka Wojcieszków Wohyñ Borki Hanna K³oczew Adamów Milanów Jab³oñ Czemierniki Serokomla Podedwórze Nowodwór Kock Jeziorzany Siemieñ Dêbowa K³ oda Wyryki U³ê Ostrówek Firlej Stê yca Dêblin Sosnowica Baranów Michów NiedŸwiada Stary Brus Ostrów Uœcimów yrzyn Abramów Kamionka Lub. Hañsk Serniki Urszulin Ryki Pu³awy Wola Uhruska Koñskowola Markuszów Kurów Garbów Spiczyn Ludwin Niemce Cyców Kazimierz D. Puchaczów Wierzbica Sawin Janowiec W¹wolnica Jastków Wólka Na³êczów Me³giew Ruda Huta Wilków Milejów Siedliszcze Karczmiska WojciechówKon opnica Poniatowa Dorohusk Be³ yce PiaskiTrawniki Rejowiec F. Niedrzwica G³usk aziska Du a Kamieñ Jab³onna Rejowiec Chodel Fajs³awice mudÿ Dubienka Borzechów opiennik Strzy ewice Górny Siennica Bychawa Leœniowice Bia³opole Wilko³az Krzczonów Rybczewice Ró ana Józefów Urzêdów Gorzków Kraœniczyn Wojs³awiceUchanie Dzierzkowice Zakrzówek ó³kiewka Wysokie Izbica Horod³o Zakrzew Skierbieszów Annopol Kra œnik Rudnik Batorz Grabowiec TrzydnikSzastarka Stary Zamoœæ Trzeszczany Goœcieradów Du y Nielisz Potok Turobin Chrzanów Sitno Wielki Mi¹czyn Godziszów Su³ów Werbkowice Radecz n ica Modliborzyce Goraj Szczebrzeszyn Dzwola Mircze Frampol abunie Komarów Tyszowce Dolhobyczów Zwierzyniec Osada Adamów Krynice Rachanie aszczów Telatyn Tereszpol Tarnawatka Krasnobród Opole Lub. PROCENT GLEB KWAŒNYCH I BARDZO KWAŒNYCH uków Janów Lub. Radzyñ Podl. Lubartów LUBLIN Œwidnik Bi³goraj êczna Józefów Aleksandrów Ksiê pol Biszcza Potok Górny ukowa Bia³a Podl. Parczew Tarnogród Obsza Krasnystaw Zamoœæ Susiec W³odawa Che³m Tomaszów Lub. Jarczów Be³ ec Lubycza Królewska Hrubieszów Ulhówek do 20% 21 40% 41 60% 61 80% 81 100% Brak danych 177 OSCHR W LUBLINIE

Mapa 18. Zasobnoœæ gleb województwa lubelskiego w fosfor na podstawie badañ w 2005 r. Konstantynów Janów Podl. Leœna Podl. Rokitno Zalesie Terespol Miêdzyrzec Podl. Trzebieszów Piszczac Stoczek Kodeñ ukowski omazy K¹kolewnica Drelów Wsch. Tuczna Wola Stanin Komarówka Roskosz Mys³owska UlanMajorat Podlaska S³awatycze Krzywda Wisznice Sosnówka Wojcieszków Wohyñ Borki Hanna K³oczew Adamów Milanów Jab³oñ Czemierniki Serokomla Podedwórze Nowodwór Kock Jeziorzany Siemieñ Dêbowa K³oda Wyryki U³ê Ostrówek Firlej Stê yca Dêblin Sosnowica Baranów Michów NiedŸwiada Stary Brus Ostrów Uœcimów yrzyn Abramów Kamionka Lub. Hañsk Serniki Urszulin Ryki Pu³awy Wola Uhruska Koñskowola Markuszów Kurów Garbów Spiczyn Ludwin Niemce Cyców Kazimierz D. Puchaczów Wierzbica Sawin Janowiec W¹wolnica Jastków Wólka Na³êczów Me³giew Ruda Huta Wilków Milejów Siedliszcze Karczmiska WojciechówKonopnica Poniatowa Dorohusk Be³ yce PiaskiTrawniki Rejowiec F. Niedrzwica G³usk aziska Du a Kamieñ Jab³onna Rejowiec Chodel Fajs³awice mudÿ Dubienka Borzechów opiennik Strzy ewice Górny Siennica Bychawa Leœniowice Bia³opole Wilko³az Krzczonów Rybczewice Ró ana Józefów Urzêdów Gorzków Kraœniczyn Wojs³awiceUchanie Dzierzkowice Zakrzówek ó³kiewka Wysokie Izbica Horod³o Zakrzew Skierbieszów Annopol K raœnik Rudnik Batorz Grabowiec TrzydnikSzastarka Stary Zamoœæ Trzeszczany Goœcieradów Du y Nielisz Potok Turobin Chrzanów Sitno Wielki Mi¹czyn Godziszów Su³ów Werbkowice Radecznica Modliborzyce Goraj Szczebrzeszyn Dzwola Mircze Frampol abunie Komarów Tyszowce Dolhobyczów Zwierzyniec Osada Adamów Krynice Rachanie aszczów Telatyn Tereszpol Tarnawatka Krasnobród Opole Lub. uków PROCENT GLEB O BARDZO NISKIEJ I NISKIEJ ZAWARTOŒCI FOSFORU do 20% 21 40% 41 60% Janów Lub. Radzyñ Podl. Lubartów LUBLIN Bi³goraj êczna Œwidnik Józefów Aleksandrów Ksiê pol Biszcza Potok Górny ukowa Bia³a Podl. Parczew Tarnogród Obsza Krasnystaw Zamoœæ Susiec W³odawa Che³m Tomaszów Lub. Jarczów Be³ ec Lubycza Królewska Hrubieszów Ulhówek 61 80% 81 100% Brak danych 178 OSCHR W LUBLINIE

Mapa 19. Zasobnoœæ gleb województwa lubelskiego w potas na podstawie badañ w 2005 r. Konstantynów Janów Podl. Leœna Podl. Rokitno Zalesie Terespol Miêdzyrzec Podl. Trzebieszów Piszczac Stoczek Kodeñ ukowski omazy K¹kolewnica Drelów Wsch. Tuczna Wola Stanin Komarówka Roskosz Mys³owska UlanMajorat Podlaska S³awatycze Krzywda Wisznice Sosnówka Wojcieszków Wohyñ Borki Hanna K³oczew Adamów Milanów Jab³oñ Czemierniki Serokomla Podedwórze Nowodwór Kock Jeziorzany Siemieñ Dêbowa K³oda Wyryki U³ê Ostrówek Firlej Stê yca Dêblin Sosnowica Baranów Michów NiedŸwiada Stary Brus Ostrów Uœcimów yrzyn Abramów Kamionka Lub. Hañsk Serniki Urszulin Ryki Pu³awy Wola Uhruska Koñskowola Markuszów Kurów Garbów Spiczyn Ludwin Niemce Cyców Kazimierz D. Puchaczów Wierzbica Sawin Janowiec W¹wolnica Jastków Wólka Na³êczów Me³giew Ruda Huta Wilków Milejów Siedliszcze Karczmiska WojciechówKonopnica Poniatowa Dorohusk Be³ yce PiaskiTrawniki Rejowiec F. Niedrzwica G³usk aziska Du a Kamieñ Jab³onna Rejowiec Chodel Fajs³awice mudÿ Dubienka Borzechów opiennik Strzy ewice Górny Siennica Bychawa Leœniowice Bia³opole Wilko³az Krzczonów Rybczewice Ró ana Józefów Urzêdów Gorzków Kraœniczyn Wojs³awiceUchanie Dzierzkowice Zakrzówek ó³kiewka Wysokie Izbica Horod³o Zakrzew Skierbieszów Annopol Kraœnik Rudnik Batorz Grabowiec TrzydnikSzastarka Stary Zamoœæ Trzeszczany Goœcieradów Du y Nielisz Potok Turobin Chrzanów Sitno Wielki Mi¹czyn Godziszów Su³ów Werbkowice Radecznica Modliborzyce Goraj Szczebrzeszyn Dzwola Mircze Frampol abunie Komarów Tyszowce Dolhobyczów Zwierzyniec Osada Adamów Krynice Rachanie aszczów Telatyn Tereszpol Tarnawatka Krasnobród Opole Lub. uków PROCENT GLEB O BARDZO NISKIEJ I NISKIEJ ZAWARTOŒCI POTASU do 20% 21 40% 41 60% 61 80% Janów Lub. Radzyñ Podl. Lubartów LUBLIN Bi³goraj êczna Œwidnik Józefów Aleksandrów Ksiê pol Biszcza Potok Górny ukowa Bia³a Podl. Parczew Tarnogród Obsza Krasnystaw Zamoœæ Susiec W³odawa Che³m Tomaszów Lub. Jarczów Be³ ec Lubycza Królewska Hrubieszów Ulhówek 81 100% Brak danych 179 OSCHR W LUBLINIE

Mapa 20. Zasobnoœæ gleb województwa lubelskiego w magnez na podstawie badañ w 2005 r. Konstantynów Janów Podl. Leœna Podl. Rokitno Zalesie Terespol Miêdzyrzec Podl. Trzebieszów Piszczac Stoczek Kodeñ ukowski omazy K¹kolewnica Drelów Wsch. Tuczna Wola Stanin Komarówka Roskosz Mys³owska UlanMajorat Podlaska S³awatycze Krzywda Wisznice Sosnówka Wojcieszków Wohyñ Borki Hanna K³oczew Adamów Milanów Jab³oñ Czemierniki Serokomla Podedwórze Nowodwór Kock Jeziorzany Siemieñ Dêbowa K³oda Wyryki U³ê Ostrówek Firlej Stê yca Dêblin Sosnowica Baranów Michów NiedŸwiada Stary Brus Ostrów Uœcimów yrzyn Abramów Kamionka Lub. Hañsk Serniki Urszulin Ryki Pu³awy Wola Uhruska Koñskowola Markuszów Kurów Garbów Spiczyn Ludwin Niemce Cyców Kazimierz D. Puchaczów Wierzbica Sawin Janowiec W¹wolnica Jastków Wólka Na³êczów Me³giew Ruda Huta Wilków Milejów Siedliszcze Karczmiska WojciechówKonopnica Poniatowa Dorohusk Be³ yce PiaskiTrawniki Rejowiec F. Niedrzwica G³usk aziska Du a Kamieñ Jab³onna Rejowiec Chodel Fajs³awice mudÿ Dubienka Borzechów opiennik Strzy ewice Górny Siennica Bychawa Leœniowice Bia³opole Wilko³az Krzczonów Rybczewice Ró ana Józefów Urzêdów Gorzków Kraœniczyn Wojs³awiceUchanie Dzierzkowice Zakrzówek ó³kiewka Wysokie Izbica Horod³o Zakrzew Skierbieszów Annopol Kraœnik Rudnik Batorz Grabowiec TrzydnikSzastarka Stary Zamoœæ Trzeszczany Goœcieradów Du y Nielisz Potok Turobin Chrzanów Sitno Wielki Mi¹czyn Godziszów Su³ów Werbkowice Radecznica Modliborzyce Goraj Szczebrzeszyn Dzwola Mircze Frampol abunie Komarów Tyszowce Dolhobyczów Zwierzyniec Osada Adamów Krynice Rachanie aszczów Telatyn Tereszpol Tarnawatka Krasnobród Opole Lub. uków PROCENT GLEB O BARDZO NISKIEJ I NISKIEJ ZAWARTOŒCI MAGNEZU do 20% 21 40% 41 60% Janów Lub. Radzyñ Podl. Lubartów LUBLIN Bi³goraj êczna Œwidnik Józefów Aleksandrów Ksiê pol Biszcza Potok Górny ukowa Bia³a Podl. Parczew Tarnogród Obsza Krasnystaw Zamoœæ Susiec W³odawa Che³m Tomaszów Lub. Jarczów Be³ ec Lubycza Królewska Hrubieszów Ulhówek 61 80% 81 100% Brak danych 180 OSCHR W LUBLINIE

Tabela 9. Udział gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych oraz o niskiej i bardzo niskiej zasobności w przyswajalne formy fosforu, potasu i magnezu w powiatach województwa lubelskiego L.p. Powiat ph Fosfor Potas Magnez % 1. bialskopodlaski 64,2 52,5 56,5 41,9 2. biłgorajski 61,2 52,0 57,1 54,5 3. chełmski 27,1 37,6 44,7 88,9 4. hrubieszowski 23,2 28,7 32,2 16,2 5. janowski 45,5 43,5 66,3 67,3 6. krasnystawski 37,4 51,2 39,0 73,4 7. kraśnicki 34,1 42,2 40,9 62,2 8. lubartowski 70,6 55,3 54,4 51,6 9. lubelski 37,4 42,4 43,7 66,7 10. łęczyński 39,2 32,8 28,2 48,7 11. łukowski 39,7 25,7 34,7 46,7 12. opolski 24,8 33,3 37,8 65,0 13. parczewski 66,6 53,1 52,6 49,6 14. puławski 48,8 27,3 47,6 35,4 15. radzyński 68,7 43,7 51,3 52,0 16. rycki 57,3 26,7 55,0 33,0 17. świdnicki 44,4 42,2 47,4 72,6 18. tomaszowski 36,4 31,9 33,5 33,7 19. włodawski 54,9 68,0 73,8 51,0 20. zamojski 37,7 36,9 41,2 39,2 Podsumowanie Wyniki badań użytków rolnych w województwie lubelskim pozwalają na sformułowanie następujących wniosków: 1. Na terenie województwa lubelskiego stwierdza się 45% gleb zakwaszonych i 60% gleb wymagających, w różnym stopniu, wapnowania. 2. Stopień silnego wyczerpania gleb w podstawowe składniki pokarmowe fosfor, potas i magnez kształtuje się odpowiednio na poziomie 43%, 44% i 53%. 3. Brak informacji o właściwościach chemicznych i fizykochemicznych gleby prowadzi do zbędnego, nadmiernego nawożenia mineralnego z jednej strony, z drugiej zaś do wyczerpywania gleb z podstawowych składników pokarmowych. 4. Dla właściwej gospodarki naturalnym zasobem, jakim jest ziemia, konieczne jest systematyczne monitorowanie jej właściwości i zapobieganie negatywnym skutkom działalności człowieka. 181

4.2. Monitoring Gleb Małgorzata Skwarek (Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie) Roztoczański park Narodowy Linia LHS fot. WIOŚ Delegatura w Zamościu Gleba jest podstawowym elementem środowiska przyrodniczego, a jej właściwości (fizyczne, chemiczne, biologiczne) kształtowane pod wpływem działania procesu glebotwórczego znajdują się w stanie równowagi dynamicznej. Naruszenie tej równowagi powoduje najczęściej negatywne skutki dla środowiska. Gleba jest jednocześnie zasadniczym elementem w łańcuchu pokarmowym: gleba roślina zwierzę człowiek, toteż wszelkie negatywne skutki degradacji gleb w mniejszym lub większym stopniu wpływają na zdrowie człowieka. W 2005 r. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie przeprowadził badania jakości gleb w dwóch obszarach: iakość gleb użytkowanych rolniczo przy trasach komunikacyjnych o dużym natężeniu ruchu, jakość gleb terenów leśnych Roztoczańskiego Parku Narodowego. Badaniom poddano gleby w 45 punktach pomiarowych. We wszystkich próbach określono odczyn, zawartość chlorków, fenoli oraz metali ciężkich takich jak: Cr, Ni, Zn, Cd, Cu, Pb. W przypadku badań prowadzonych na terenie RPN dodatkowo oznaczono siarkę w glebach i roślinach wskaźnikowych, do których należą niektóre mchy. Podstawę do oceny jakości gleb stanowi rozporządzenie MŚ z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165, poz. 1359). Rozporządzenie to uznaje glebę za zanieczyszczoną, gdy co najmniej jedna z substancji przekracza wartość dopuszczalną, poza przypadkami, w których przekroczenie to wynika z naturalnej zawartości substancji w środowisku. Standardy jakości ustalone są z uwzględnieniem funkcji, jaką pełni gleba (ziemia). W związku z powyższym wyróżniamy trzy grupy zróżnicowania gruntów: GRUPA A a) Nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, b) Obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska dla obszarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, z zastrzeżeniem pkt. 2 i 3 rozporządzenia. GRUPA B Grunty zaliczone do użytków rolnych, z wyłączeniem gruntów: pod stawami i rowami, leśnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych, nieużytków, a także zabudowanych i zurbanizowanych, z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych. GRUPA C Tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne. Gleby objęte badaniami według ww. rozporządzenia zakwalifikowane zostały do grupy A (gleby na terenach leśnych RPN) oraz do grupy B (gleby użytkowane rolniczo położone w sąsiedztwie tras komunikacyjnych). 182

Wpływ emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych na jakość gleb Wpływ motoryzacji na gleby objawia się przede wszystkim w zanieczyszczeniu terenów przy drogach związkami ołowiu i cynku oraz związkami pochodzącymi ze ścierania opon i nawierzchni dróg. Przez wiele lat uważano, że zasięg zanieczyszczeń obejmuje obszar najbliższego sąsiedztwa drogi, natomiast badania wykonane w ostatnich latach wskazują, że zasięg ten jest znacznie większy i może dochodzić nawet do 300 m. We wszystkich analizowanych w 2005 r. próbach gleb zawartość metali ciężkich nie przekraczała zawartości dopuszczalnych, określonych w cytowanym wcześniej rozporządzeniu. Mimo braku przekroczeń wartości charakteryzowały się znaczną rozpiętością. Największe stężenia badanych metali odnotowano w niektórych punktach przy drodze krajowej nr 17, dla takich metali jak: Cr, Zn, Pb oraz przy drodze wojewódzkiej nr 835, dla metali: Cr, Ni, Zn i Cu. Odmienną sytuację obserwujemy przy drodze krajowej nr 19. Tam stężenia Ni, Cu i Pb odnotowano jako jedne z najniższych. Również w punktach przy drodze krajowej nr 63 wartości Ni, Zn i Cu utrzymują się na niskim poziomie. Inną przyczyną pogorszenia warunków środowiska glebowego może być ich zakwaszenie bądź alkalizacja. Według Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach gleby ze względu na wartość odczynu podzielono na 5 przedziałów (tabela 1). Większość analizowanych gleb charakteryzowała się odczynem zasadowym (41,25%) lub obojętnym (32,5%). Alkalizacja może być wywołana czynnikami naturalnymi (np. rodzaj skały macierzystej), ale znacznie częściej jej powodem są czynniki antropogenne. Najbardziej narażone są gleby ośrodków miejsko przemysłowych, gdzie pyły emitowane przez zakłady przemysłowe, paleniska indywidualne i inne źródła mają często odczyn zasadowy. Ważną przyczyną alkalizacji gleb miejskich oraz gleb położonych w pobliżu tras komunikacyjnych jest stosowanie alkalicznych związków zwalczających śliskość dróg w zimie. Te same przyczyny, które powodują wzrost ph gleb są powodem ich zasolenia. Degradujące działanie zasolenia po pierwsze, polega na zwiększeniu koncentracji roztworu glebowego, co utrudnia, a nawet niekiedy uniemożliwia pobieranie składników pokarmowych przez rośliny. Po drugie obecność w nadmiarze w roztworach glebowych jonów chlorkowych wpływa toksycznie na wiele gatunków roślin głównie na roślinność drzewiastą. W analizowanych glebach zawartość chlorków jest bardzo zróżnicowana. Największe stężenia odnotowano w punktach przy drodze krajowej nr 17 w miejscowościach Hrebenne, Tomaszów Lubelski i Zamość. Znacznie niższe przy drodze krajowej nr 19 w miejscowości Turów, drodze krajowej nr 2 w miejscowości Zalesie, drodze krajowej nr 63 w miejscowości Wisznice oraz przy drodze krajowej nr 68 w miejscowości Koroszczyn. Zobrazowaniem sytuacji analizowanej powyżej jest tabela 2. Tabela 1. Wartości odczynu gleb Odczyn Zakres ph bardzo kwaśny do 4,5 kwaśny 4,6 5,5 lekko kwaśny 5,6 6,5 obojętny 6,6 7,2 zasadowy powyżej 7,2 183

Tabela 2. Wpływ ruchu komunikacyjnego na glebę. Wartości maksymalne i minimalne badanych wskaźników Lp. Obiekt Zakresy Natężenie Odczyn Zawartość metali [mg/kg s.m.] podanych ruchu ph wartości [poj./h] chrom nikiel cynk kadm miedź ołów Droga krajowa nr 17 (Garwolin Hrebenne) 1. Kurów w kierunku na Lublin 2. Kurów w kierunku na Końskowolę 3. Fajsławice przy kościele 595 4 Fajsławice ul. Lubelska 28 579 5 Orłów Drewniany Bar Rzym 536 6. Izbica ul. Lubelska 118 574 7. Zamość ul. Jana Pawła II /osiedle/ 1095 Zamość ul. Jana 8. Pawła II /po str. 1095 9. 10. 11. 12. 13. 14. szpitala/ Zamość ul. Lubelska przed rondem str. wsch. Zamość ul. Lubelska przed rondem str. zach. Tomaszów Lubelski ul. Zamojska Tomaszów Lubelski ul. Lwowska Lubycza Królewska ul. J. III Sobieskiego str. wsch. Lubycza Królewska ul. J. III Sobieskiego str. zach 15. Hrebenne str. wsch 16. Hrebenne str. zach. Chlorki mgcl/kg s.m. Fenole mg/l maksimum 7,91 14,9 7,0 31,6 <0,2 7,9 11,1 30 <0,005 7,35 11,7 4,9 22,1 <0,2 5,5 7,6 24 <0,005 maksimum 7,2 19,4 7,0 31,1 0,2 8,7 10,7 28 <0,005 6,16 12,2 4,5 18,4 <0,2 4,7 5,2 25 <0,005 maksimum 8,63 20,2 9,2 32,0 <1 11,1 10,4 38,6 0,0055 7,65 10,0 <5 8,5 <1 <5 <5 15,6 <0,002 maksimum 8,47 27,6 8,8 56,8 <1 12,0 14,4 71,8 0,0063 7,21 <10 <5 7,6 <1 <5 <5 24,1 <0,002 maksimum 8,14 <10 <5 13,9 <1 6,4 9,2 62,8 0,0030 6,97 <10 <5 9,8 <1 <5 <5 21,3 <0,002 maksimum 8,11 10,4 5,5 49,4 <1 8,0 7,4 55,8 0,0054 6,99 <10 <5 18,4 <1 <5 <5 14,2 <0,002 maksimum 7,03 20,1 17,1 42,8 <0,2 10,7 14,6 75,4 0,26 6,85 16,2 12,9 31,2 <0,2 9,74 10,0 28,9 0,037 maksimum 6,5 24,1 17,3 67,8 <0,2 14,5 20,7 86,5 0,243 6,5 16,1 14,7 44,4 <0,2 13,3 12,2 56,9 0,2 maksimum 7,31 11,4 8,34 19,5 <0,2 4,55 7,6 113,1 0,382 1054 6,74 6,5 2,67 6,44 <0,2 1,09 1,9 45,5 0,245 maksimum 7,35 15,9 12,7 72,9 0,2 11,4 69,8 33,9 0,024 1054 7,25 14,9 12,4 46,7 <0,2 9,42 30,7 27,0 <0,001 maksimum 6,4 18,5 8,62 36,9 0,24 13,9 25,6 218,9 0,154 1235 5,86 5,8 2,82 9,53 <0,2 4,3 6,5 67,9 0,058 maksimum 7,25 9,5 8,4 82,6 0,25 13,1 25,6 196,6 0,195 1037 6,65 7 3,91 15,0 <0,2 4,16 5,2 47,1 0,123 maksimum 7,08 15,2 12,9 49,6 0,3 10,3 18,8 91,8 0,147 335 6,95 12,1 6,18 39,4 <0,2 7,68 12,3 52,8 0,102 maksimum 7,17 14,8 11,2 66,2 0,25 8,32 87,5 38,7 0,102 335 7,08 14,1 9,27 44,2 <0,2 7,97 11,8 36,9 <0,001 maksimum 6,78 20,8 11,3 34,6 <0,2 5,47 7,9 97,1 0,132 252 5,46 15,2 8,32 27,0 <0,2 4,84 6,7 56,3 0,011 maksimum 4,63 20,0 7,31 26,2 <0,2 1,39 9,3 183,0 0,148 252 3,93 19,0 6,7 23,3 <0,2 3,49 6,6 66,1 0,074 184

Lp. 17. 18. 19. Obiekt Końskowola w kierunku na Kurów Końskowola w kierunku na Puławy Puławy w kierunku na Końskowolę 20. Klikawka k/ Puław 21. 22. 23. 24. 25. Jabłonna w kierunku na Lublin Jabłonna w kierunku na Wysokie Wysokie w kierunku na Jabłonną Wysokie w kierunku na Biłgoraj Marynin przy szkole 26. Brzeźno 27. 28. Okopy Nowe przy szkole Berdyszcze przejście graniczne 29. Turów przekrój I 30. Turów przekrój II 31. Turów przekrój III Zakresy podanych wartości Natężenie ruchu [poj./h] Odczyn ph Zawartość metali [mg/kg s.m.] chrom nikiel cynk kadm miedź ołów Chlorki mgcl/kg s.m. Fenole mg/l Droga krajowa nr 44 maksimum 9,7 20,9 8,0 51,6 0,2 7,0 13,8 31 <0,005 6,13 10,7 6,1 31,0 <0,2 6,0 8,1 25 <0,005 maksimum 7,48 23,8 8,6 38,8 <0,2 9,2 11,5 30 <0,005 6,87 16,0 6,2 22,7 <0,2 5,2 5,8 26 <0,005 maksimum 8,13 21,6 8,6 34,3 <0,2 9,4 10,6 29 <0,005 7,2 13,6 4,9 22,6 <0,2 6,2 6,8 24 <0,005 maksimum 7,6 25,4 9,2 39,1 <0,2 9,1 11,3 36 <0,005 6,93 19,4 6,2 25,5 <0,2 7,1 8,0 25 <0,005 Droga wojewódzka nr 835 maksimum 6,5 16,9 9,4 47,4 0,2 78,6 12,6 24 <0,005 6,0 14,2 7,0 24,9 <0,2 7,1 8,4 22 <0,005 maksimum 8,01 18,0 8,7 55,8 <0,2 8,2 10,8 26 <0,005 6,85 14,4 7,0 26,5 <0,2 5,2 8,1 23 <0,005 maksimum 7,3 15,8 8,9 39,6 <0,2 9,0 10,8 25 <0,005 6,95 11,4 6,7 24,1 <0,2 5,6 7,2 23 <0,005 maksimum 7,92 28,7 21,2 77,6 0,3 11,7 13,4 25 <0,005 7,43 8,5 9,9 27,4 <0,2 4,4 4,6 22 <0,005 Droga krajowa nr 12 (Piaski Chełm Dorohusk) maksimum 8,67 33,6 15,4 75,8 <1 14,2 14,2 55,8 0,0055 527 7,62 24,0 7,8 33,6 <1 7,4 8,6 18,6 <0,002 maksimum 8,40 16,3 6,6 39,2 1 9,1 9,4 40,8 0,0031 368 7,48 <10 <5 18,2 <1 <5 5,8 17,4 <0,002 maksimum 8,74 <10 <5 39,1 <1 <5 10,2 70,2 0,0045 267 7,06 <10 <5 18,8 <1 <5 5,2 46,3 <0,002 maksimum 8,80 <10 5,8 36,6 <1 <5 8,2 75,5 0,0039 134 7,45 <10 <5 <5 <1 <5 <5 18,1 <0,002 Droga krajowa nr 19 (Kuźnica Rzeszów) maksimum 7,2 14,716 5,283 23,829 0,079 7,870 5,637 2,7 0,004 415 6,6 8,558 2,605 12,001 0,019 2,810 3,050 1,2 <0,004 maksimum 7,7 13,138 4,191 41,273 0,065 8,447 8,026 3,2 0,005 415 6,7 7,603 2,174 7,251 0,021 2,625 1,005 1,5 <0,004 maksimum 6,4 10,267 3,131 20,161 0,114 4,197 6,042 7,0 0,014 415 5,6 6,867 2,016 8,181 0,016 1,327 0,945 0,8 0,005 Droga krajowa nr 2 (Świecko Terespol) 32. Zalesie przekrój I maksimum 381 6,9 10,519 3,565 24,821 0,091 4,827 5,909 3,9 0,10 185

Lp. Obiekt 33. Zalesie przekrój II 34. Zalesie przekrój III 35. Wisznice przekrój I 36. Wisznice przekrój II 37. Wisznice przekrój III 38. Koroszczyn przekrój I 39. Koroszczyn przekrój II 40. Koroszczyn przekrój III Zakresy podanych wartości Natężenie ruchu [poj./h] Odczyn ph Zawartość metali [mg/kg s.m.] chrom nikiel cynk kadm miedź ołów Chlorki mgcl/kg s.m. Fenole mg/l 6,0 7,901 2,881 12,732 0,026 2,381 1,762 1,5 <0,004 maksimum 6,1 29,412 12,427 33,416 0,099 8,498 9,099 4,0 0,004 381 5,7 21,024 7,759 28,563 0,078 6,963 6,982 2,0 <0,004 maksimum 7,4 14,372 3,329 34,532 0,125 7,067 10,959 2,7 0,005 381 7,0 5,993 1,697 8,475 0,028 2,118 1,281 1,6 <0,004 Droga krajowa nr 63 (Węgorzewo Sławatycze) maksimum 7,9 19,423 5,361 39,058 0,174 11,064 11,346 4,4 0,115 112 6,8 11,458 3,074 29,652 0,121 4,656 5,744 0,8 0,007 maksimum 8,1 16,105 5,581 52,562 0,143 7,712 13,908 4,7 0,009 112 6,2 6,036 2,809 17,095 0,058 3,107 4,530 1,8 <0,004 maksimum 6,6 11,951 3,528 24,294 0,107 5,202 14,880 1,4 0,019 112 4,7 4,869 1,494 6,221 0,011 1,347 1,601 0,7 <0,004 Droga krajowa nr 68 (Kukuryki Wólka Dobryńska) maksimum 6,2 12,769 5,405 17,704 0,167 3,807 7,414 3,4 0,008 85 5,6 7,290 3,410 12,123 0,021 2,460 4,766 1,3 <0,004 maksimum 7,6 14,592 4,903 20,416 0,083 5,072 7,503 2,0 0,007 85 6,2 9,306 3,882 12,362 0,010 3,345 4,139 0,8 0,004 maksimum 7,4 12,085 5,504 22,166 0,093 5,232 7,515 2,6 0,006 85 6,7 6,914 1,745 8,485 0,024 2,097 2,259 1,2 <0,004 186

Badania gleb i mchów na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego Podobnie jak w roku ubiegłym Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie kontynuował badania gleb i mchów na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego. Cztery punkty poboru gleb z dwóch warstw: organicznej (do 30 cm głębokości) i mineralnej (od 30 cm do 80 cm głębokości) zostały poddane analizie chemicznej. Wartości odczynu zakwalifikowały te gleby do grupy gleb bardzo kwaśnych. Natomiast badania przeprowadzone w kierunku zawartości metali ciężkich nie wykazały przekroczeń wartości dopuszczalnych dla gruntów z grupy A. Jest to bardzo istotne przy tak niskim odczynie gleb, ponieważ metale ciężkie w zakwaszonych glebach stają się bardziej ruchliwe i łatwiej przyswajalne dla roślin. Kolejnym wskaźnikiem pod kątem, którego została poddana analizie gleba była siarka. Siarka jest pierwiastkiem szeroko rozpowszechnionym w przyrodzie i niezbędnym do życia składnikiem, co wynika z jej roli i udziału w procesach życiowych wszystkich żywych organizmów. Wzrost zawartości siarki w glebie powyżej poziomu przeciętnego dla określonych warunków geochemicznych nie zawsze jest zjawiskiem negatywnym, bowiem w przypadku niedoboru siarki poprawia zaopatrzenie roślin w ten niezbędny do życia składnik pokarmowy. Natomiast negatywne skutki antropogenicznego zasiarczenia gleb polegają na nadmiernym występowaniu tego składnika w formie siarczanowej. W rezultacie tego zjawiska następuje degradacja gleb przez zakwaszenie. Ocenę wyników zawartości siarki przeprowadzono w oparciu o 4 stopniową skalę zasobności i zanieczyszczenia gleb siarką opracowaną przez IUNG w Puławach. Zawartość siarki ogólnej zarówno w profilu próchniczym, jak i mineralnym we wszystkich badanych próbach gleb była na poziomie zawartości naturalnych. W przypadku siarki siarczanowej tylko w profilu próchniczym odnotowano poziom zawartości naturalnej. Profil mineralny natomiast charakteryzował się stężeniami podwyższonymi antropogenicznie. Szczegółowe informacje na temat poziomów stężeń analizowanych substancji przedstawia tabela 3. Monitoring terenów RPN obejmował także badania mchów. Są one doskonałymi akumulatorami metali ciężkich. Dzięki temu, że są pozbawione korzeni i tkanek przewodzących nagromadzone w nich sole mineralne i jony metali są zwykle funkcją wielkości depozycji tych substancji z powietrza. W badaniach posłużono się gatunkiem mchu Entodon schreberi. Z analizy uzyskanych w badaniach stężeń metali wynika, że zawartość ich utrzymuje się na poziomie zbliżonym do roku ubiegłego. Tylko w przypadku chromu i cynku stężenia te nieznacznie wzrosły. Jednak porównując je z danymi dostępnymi w literaturze można stwierdzić, że utrzymują się one w dalszym ciągu w zakresie niskich dla Polski stężeń. Korzystniej wypadła też ocena zawartości siarki ogólnej w mchach. W porównaniu do roku ubiegłego odnotowano spadek stężeń w niektórych przypadkach nawet czterokrotnie. Biorąc pod uwagę wysokie stężenia tego pierwiastka w 2004 r. jest to bardzo znaczący spadek. Wyniki badań na terenie RPN przedstawia tabela 4. 187

Tabela 3. Wyniki badań gleb na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego w 2005 r. Lp. 1. 2. 3. 4. 5. Lokalizacja punktów Obrocz (Malowany Most przy torach LHS) Obrocz (Malowany Most po drugiej stronie torów LHS) Bukowa Góra Kruglik Słupy Zakresy podanych wartości Natężenie ruchu [poj./h] Zawartość metali [mg/kg s.m.] Odczyn ph Chrom Nikiel Cynk Kadm Miedź Ołów Siarka ogólna mg/kg s.m. Siarka siarcza nowa mg/kg s.m. Chlorki mgcl/kg s.m. maksimum 3,66 4,7 <0,8 4,2 <0,2 1,3 9,6 89,5 20,7 116,9 Pociągi 10/16 3,21 4,2 <0,8 3,2 0,8 5,1 35,5 10,0 59,0 <0,2 maksimum 3,89 5,6 0,9 6,2 <0,2 1,2 9,1 53,4 14,6 115,4 bd 3,10 5,2 <0,8 4,9 <0,2 0,8 5,1 49,5 11,4 93,0 maksimum 4,06 7,1 1,1 7,8 <0,2 1,2 7,3 110 16,9 128,2 377 3,8 4,2 <0,8 5,2 <0,2 1,0 6,1 106 15,2 66,3 maksimum bd 4,18 4,5 2,2 8,3 <0,2 1,4 8,3 120 14,3 155,8 3,8 4,4 <0,8 5,6 <0,2 1,1 5,9 87 12,6 54,6 maksimum 4,05 5,5 1,3 7,2 <0,2 0,9 5,5 71,4 17,6 186,8 bd 3,78 4,5 <0,8 3,1 <0,2 0,8 4,4 48,9 13,6 146,3 188

Tabela 4. Wyniki badań mchów na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego w 2005 r. Lokalizacja Zawartość metali [mg/kg s.m.] Lp. punktów Chrom Nikiel Cynk Kadm Miedź Ołów 1. 2. 3. Obrocz (Malowany Most przy torach LHS) Obrocz (Malowany Most po drugiej stronie torów) Bukowa Góra Siarka ogólna [mgs/kg s.m.] Siarka [%] 2,0 1,1 40,6 0,3 4,95 5,13 784 78,42 1,5 1,1 33,9 0,36 5,64 5,82 784 78,42 2,7 1,5 51,2 0,44 6,6 8,0 972 97,18 4. 5. Kruglik Słupy 1,6 1,3 40,7 0,39 4,3 5,4 784 78,42 1,7 1,2 40,3 0,37 5,2 7,4 939 93,94 189