Mirosław Nesterowicz Odszkodowanie za zawiniony błąd medyczny Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 7 października 2010 r. (I ACa 896/10) 1 1. Twierdzenie, iż spełnienie zasądzonego świadczenia odbędzie się ze szkodą dla ochrony zdrowia całej lokalnej społeczności, nie daje podstaw do miarkowania zadośćuczynienia, bowiem o jego wysokości decyduje zawsze zakres doznanych krzywd, a nie sytuacja materialna strony pozwanej, będącej osobą prawną. 2. Nie stanowi górnej granicy odszkodowania zakres i wartość świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Poszkodowany nie ma też obowiązku poszukiwania najtańszych form i sposobów leczenia czy opieki, a przeciwnie ma prawo korzystać z takich form, które są najbardziej efektywne w procesie leczenia. Fakty w tej sprawie są niesporne. W wyniku zawinionego błędu lekarza u powódki po wykonanym w dniu 17 września 2002 r. zabiegu usunięcia obu płatów tarczycy doszło do nagłego zatrzymania krążenia, obrzmienia mózgu, skutkiem czego pozostaje ona w stanie wegetatywnym ( śpiączki mózgowej ). Powódka jest niezdolna do samodzielnej egzystencji, nie ma z nią kontaktu, leży w domu na łóżku szpitalnym, jest karmiona strzykawką przez gastrostomię wprowadzoną do żołądka, wymaga stałej rehabilitacji i całodobowej opieki. Jako młoda kobieta mająca dwoje dzieci straciła możliwość uczestniczenia w życiu rodzinnym i realizacji w życiu zawodowym (ukończyła zawodową szkołę hand-lową), a rokowania na jakąkolwiek poprawę jej stanu zdrowia nie są korzystne. Lekarz został w postępowaniu karnym skazany na półtora roku pozbawienia wolności, z zawieszeniem wykonania wyroku na okres 2 lat, co przesądziło o odpowiedzialności szpitala.
Wprawdzie szpital został zlikwidowany uchwałą sejmiku samorządowego z 25 kwietnia 2003 r., lecz z mocy art. 60 ustawy z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej zobowiązania jego przejął organ założycielski Samorząd Województwa. Sąd słusznie odrzucił zarzut pozwanego, że jego odpowiedzialność może powstać dopiero z chwilą ustalenia odpowiedzialności karnej lekarza zlikwidowanego szpitala, co nastąpiło wyrokiem z 14 października 2008 r. Organ założycielski przejmuje bowiem zarówno wszelkie zobowiązania szpitala istniejące w dacie likwidacji, jak i późniejsze, pozostające w związku z jego działalnością i zdarzeniami mającymi miejsce w okresie tej działalności. Dotyczy to więc także odpowiedzialności za szkody obecne i przyszłe, będące następstwem czynów niedozwolonych lekarzy i personelu medycznego. Powódka dochodziła zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (1 000 000 zł), odszkodowania za poniesione koszty i wydatki w związku z leczeniem i rehabilitacją (600 000 zł) oraz renty z tytułu zwiększonych potrzeb i utraconej zdolności do pracy zarobkowej (początkowo 8000 zł, a następnie 21 000 zł). Ostatecznie Sąd Apelacyjny zasądził zadośćuczynienie w kwocie 600 000 zł, odszkodowanie w kwocie 220 000 zł oraz rentę po 4000 zł miesięcznie za okres od 1 października 2008 r. do 7 października 2010 r., i po 7200 zł miesięcznie, poczynając od 8 października 2010 r., z ustawowymi odsetkami. Pozwany Samorząd Wojewódzki negował wysokość wszystkich roszczeń powódki, zasądzonych przez sąd orzekający. Sąd Okręgowy (a następnie Sąd Apelacyjny) wnikliwie rozpatrzył argumenty obu stron i uwzględnił roszczenia w kwotach wyżej wymienionych. Stwierdził, że zadośćuczynienie jest formą naprawienia szkody niemajątkowej w postaci krzywdy, rozumianej jako cierpienia fizyczne i psychiczne, która jest szkodą niewymierną. Dla ustalenia wysokości zadośćuczynienia sąd jest zobowiązany wziąć pod uwagę takie kryteria, jak: czas leczenia, stopień kalectwa, konieczność korzystania z pomocy osób trzecich, prognozy na przyszłość, ograniczenia w każdej sferze życia. Powódka w wyniku błędu lekarskiego z osoby aktywnej życiowo stała się całkowicie niezdolna do samodzielnej egzystencji, jest zależna od pomocy osób trzecich, a rokowania na jakąkolwiek poprawę jej stanu zdrowia nie są korzystne. Sąd zwrócił uwagę, że dla powódki krzywda była tym większa, że przed zapadnięciem w stan śpiączki mózgowej miała świadomość zagrożenia jej życia i zdrowia. Stwierdził, że z uwagi na niewymierność tego rodzaju szkody, zadośćuczynienia nie można traktować jako ekwiwalentu doznanej krzywdy. Służyć ono ma złagodzeniu cierpień fizycznych i psychicznych poprzez przyznanie odpowiedniej sumy, o której mowa w art. 445 1 k.c. Zadośćuczynienie musi przedstawiać też ekonomicznie odczuwalną wartość. Podkreśla to od lat orzecznictwo Sądu Najwyższego, wskazując na kompensacyjną funkcję zadośćuczynienia, mającą walor podstawowy. Jakkolwiek określenie odpowiedniej sumy w art. 445 1 k.c. ma charakter niedookreślony, to zadośćuczynienie nie może być ani wygórowane, ani za niskie, czy tym bardziej symboliczne. Musi opierać się na zindywidualizowanych przesłankach określających rozmiar krzywdy w odniesieniu do konkretnej osoby poszkodowanego 2. Dla oceny krzywdy nie może też kierować się stopą
życiową poszkodowanego, gdyż nie ma ona wpływu na wysokość zadośćuczynienia 3. Orzeczenie to jest podobne do wyroków sądów innych państw (Niemiec, Francji, Anglii) w tego rodzaju sprawach. Odrzucono twierdzenia, że nie należy przyznawać zadośćuczynienia osobom w stanie śpiączki mózgowej, skoro nie są one świadome swego stanu, a przez to nie odczuwają krzywdy i nie są zdolne do postrzegania rzeczywistości, bądź że należy przyznawać im tylko symboliczne zadośćuczynienie. Sądy przyjmują, że szkody tych osób są realne, ich osobowość została całkowicie lub częściowo zniszczona, utraciły one możność korzystania z radości życia, przeto ich szkoda powinna zostać w pełni wynagrodzona według obiektywnych kryteriów oceny rozmiaru krzywdy 4. Pojawiają się jednak głosy, choć odosobnione, że jedynym kryterium kompensacji szkód osób pozostających w stanie śpiączki powinny być ich potrzeby 5. W Polsce, w innej sprawie, w której pacjentka w następstwie zastosowania w trakcie porodu znieczulenia zewnątrzoponowego na skutek niedotlenienia mózgu i uszkodzenia ośrodka systemu nerwowego z winy lekarza anestezjologa nie odzyskała przytomności i pozostaje w stanie śpiączki mózgowej, Sąd Okręgowy w Tarnobrzegu stwierdził, że: Całkowita utrata zdrowia przez młodą kobietę, w tym utrata radości życia i macierzyństwa, są szkodą o tak rozległych skutkach, że nie mogło być wątpliwości, iż dochodzona kwota [zadośćuczynienie w kwocie 500 000 zł przyp. M.N.] całkowicie należy się powódce 6. W sprawie zakończonej glosowanym wyrokiem pozwany podnosił, że spełnienie zasądzonego świadczenia w kwocie 600 000 zł odbędzie się ze szkodą dla ochrony zdrowia całej lokalnej społeczności, a zatem że będzie mniej pieniędzy na leczenie dla innych. Uważał, że Sąd powinien dokonać miarkowania zadośćuczynienia, czyli je obniżyć, ze względu na powyższą okoliczność. Jest to stały fragment gry zakładów opieki zdrowotnej, które w procesach wskazują na swoją trudną sytuację materialną, zadłużenie, konieczność limitowania usług itp. Sąd Apelacyjny słusznie odrzucił powyższy argument, gdyż do jego przyjęcia nie ma żadnych podstaw prawnych. W prawie polskim ograniczenie wysokości odszkodowania jest dopuszczalne tylko w reżimie deliktowym i tylko pomiędzy osobami fizycznymi, jeżeli ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia społecznego (art. 440 k.c.), i też nie wtedy, gdy osoba odpowiedzialna za szkodę zawarła ubezpieczenie OC lub miała obowiązek ubezpieczenie takie zawrzeć 7. Poza tym za pełnym naprawieniem szkody na osobie przemawiają z reguły: zasady współżycia społecznego 8, znaczny stopień winy po stronie dłużnika (dolus lub culpa lata), a także przestępstwo jako źródło szkody (jak w przedmiotowej sprawie) 9. W innych stosunkach sąd nie może stosować miarkowania odszkodowania, brać pod uwagę stanu majątkowego pozwanego (to ma znaczenie tylko przy egzekucji) ani innych okoliczności. Podobne rozstrzygnięcia spotkać można w orzecznictwie innych państw europejskich. Odmienny był jedynie wyrok Sądu Najwyższego Litwy z 18 kwietnia 2005 r. (Nr 3K-7-255), krytycznie przyjęty w doktrynie 10. W tej sprawie dwoje noworodków doznało zaraz po urodzeniu poważnych poparzeń skóry
nazbyt gorącym termoforem podczas czynności pielęgnacyjnych. Na skutek tego musiały być poddane licznym operacjom przeszczepu skóry, pobranej od ich ojca. Rodzice doznali przez to również cierpień fizycznych i psychicznych. Odpowiedzialność szpitala za niedbalstwo pracowników medycznych była niewątpliwa, sporna była tylko wysokość roszczeń odszkodowawczych. Poszkodowane dzieci oraz ich -rodzice żądali równowartości kwoty 290 000 euro, jako zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (szkody niemajątkowe). Sąd orzekający uwzględnił powództwo w pełnej wysokości. Jednakże sąd apelacyjny, rozpatrując apelację pozwanego szpitala, wziął pod uwagę, że szpital jest instytucją państwową finansowaną z budżetu i zasądzona kwota mogłaby naruszać interesy innych pacjentów mieszkających w regionie, którzy mogliby przez to nie otrzymać pełnego zakresu świadczeń medycznych od szpitala, obniżył więc kwotę zadośćuczynienia o 50%, tj. do 145 000 euro (po 58 000 euro dla każdego z małoletnich dzieci i po 14 500 euro dla każdego z rodziców). Mimo to szpital wniósł kolejną apelację do Sądu Najwyższego, argumentując m.in., że tak wysokie odszkodowanie nie uwzględnia trudnej sytuacji finansowej szpitala. Sąd Najwyższy w powiększonym składzie 7 sędziów, określając wysokość zadośćuczynienia, wziął pod uwagę stopień winy sprawcy (pracowników medycznych szpitala), jego sytuację finansową, ogólny poziom życia w kraju i przeciętną stopę życiową obywateli oraz inne okoliczności, jak kryteria dobrej wiary, sprawiedliwości i rozsądnego działania. Uznał, że sąd apelacyjny, obniżając o połowę wysokość zadośćuczynienia zasądzonego przez sąd orzekający, uwzględnił już sytuację finansową szpitala. Jak podają komentatorzy H. Gabartas i M. Laučiene, suma 145 000 euro jest, jak dotąd, najwyższą kwotą zasądzoną jako zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową. Krytycznie jednak oceniają uwzględnienie przez sąd przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia sytuacji finansowej pozwanego, jeśli jest on publicznym zakładem opieki zdrowotnej. Uważają, że państwo, powołując się na sytuację finansową, nie powinno uciekać od odpowiedzialności cywilnej za szkodę (poprzez niewystarczające finansowanie publicznych zakładów opieki zdrowotnej). Odpowiedzialność szpitala nie powinna zależeć od tego, czy jest on wystarczająco stabilny finansowo, czy nie. Wracając do przedmiotowej sprawy, pozwany kwestionował również wysokość niektórych wydatków, a zwłaszcza kosztów opieki. W apelacji podnosił, że nieuzasadnione jest przyjęcie kosztów całodobowej opieki sprawowanej przez matkę nad powódką w skapitalizowanej kwocie 180 000 zł (od września 2003 r.), skoro powódka jest uprawniona do korzystania z publicznej służby zdrowia, co byłoby dla niej korzystne wobec zapewnienia całodobowej specjalistycznej opieki, której koszt jest znacznie niższy niż opieka sprawowana w warunkach domowych. Nadto, ustalając koszty opieki, Sąd odwołał się do stawek stosowanych przez osoby zawodowo trudniące się takimi usługami (sąd przyjął jako podstawę wynagrodzenie odpowiadające 8-godzinnej pracy dwóch opiekunek po 1500 zł dla każdej z nich), natomiast matka powódki nie posiadała odpowiednich kwalifikacji. Krótko mówiąc, pozwany uważał, że zamiast pobytu w domu powódka powinna zostać oddana do zakładu opiekuńczego, bo tak byłoby taniej (pomijając fakt, że w Polsce miejsc
w takich zakładach brakuje). Sąd odrzucił ten nieludzki postulat. Wskazał, że zgodnie z art. 444 1 k.c. poszkodowany może skutecznie dochodzić zwrotu rzeczywiście poniesionych kosztów [...]. Nie stanowi górnej granicy odszkodowania zakres i wartość świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Poszkodowany nie ma też obowiązku poszukiwania najtańszych form i sposobów leczenia czy opieki, a przeciwnie ma prawo korzystać z takich form, które są najbardziej efektywne w procesie leczenia. Nie można też odmówić matce powódki prawa do sprawowania samodzielnie opieki nad córką tylko dlatego, że generuje to wyższe koszty niż te, jakie ponosiłaby, gdyby oddała powódkę do placówki opiekuńczej, szczególnie, że jak podkreślają wszyscy biegli, opieka ta sprawowana jest wzorowo, a dobry stan fizyczny powódka zawdzięcza troskliwej opiece matki. Zapewnienie opieki w warunkach domowych nie może być uznane za wydatek niecelowy. Dalej Sąd trafnie stwierdził, że podmiot, który zobowiązany jest do zapłaty odszkodowania, może bronić się przed zasądzeniem, wykazując, iż koszty dochodzone przez poszkodowaną nie zostały rzeczywiście poniesione albo poniesione w mniejszym rozmiarze, jak też nie były celowe lub nie pozostawały w związku ze skutkami zdarzenia sprawczego. Jednakże takich zarzutów strona pozwana nie zgłaszała, lecz tylko kwestionowała wysokość stawek wynagrodzenia za opiekę, które i tak były umiarkowane. Stanowisko sądu wpisuje się w nurt orzecznictwa, w którym uznaje się, że przy kosztach leczenia niewynikających z choroby czy nieszczęśliwego wypadku, lecz będących skutkiem czynu niedozwolonego, poszkodowany nie ma obowiązku brać pod uwagę stawek stosowanych w lecznictwie publicznym ani obowiązku leczenia (rehabilitacji, opieki) w zakładach publicznych w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego w Narodowym Funduszu Zdrowia. Artykuł 444 1 k.c. nie stawia tu żadnych ograniczeń 11. Oczywiście nie może to oznaczać, że nie ma żadnych granic, zwłaszcza gdy chodzi o najnowocześniejsze metody i środki diagnostyki i terapii, stosowanie nowych leków itp. W wyroku z 28 października 1983 r. 12 Sąd Najwyższy orzekł, że: zdrowie i życie ludzkie są najwyższą wartością nie tylko indywidualną, ale i społeczną, czego konsekwencją jest istotny z punktu widzenia przesłanek odpowiedzialności nakaz stosowania najlepszych metod leczenia i najlepszych środków medycznych, które temu służą. Z tego nierealnego pułapu Sąd ten zszedł następnie do przeciętnego poziomu świadczonych usług w powszechnej służbie zdrowia, co też może budzić wątpliwości 13. Ważne jest jednak stwierdzenie w powyższym wyroku, że obowiązujące przepisy [a przede wszystkim art. 68 ust. 2 Konstytucji RP przyp. M.N.] dają podstawę do stwierdzenia, że prawo do ochrony zdrowia było (i będzie) limitowane, chociażby ze względów finansowych; nie może być zatem traktowane jako prawo absolutne. PRZYPISY
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Niepubl. Por. orzeczenia Sądu Najwyższego: z 16 lipca 1997 r., II CKN 273/97, LexPolonica nr 1932357; z 20 kwietnia 2006 r., IV CSK 99/05, OSP 2009, nr 4, poz. 40, z glosą M. Nesterowicza; z 14 lutego 2008 r., II CSK 536/07, OSP 2010, nr 5, poz. 47, z glosą K. Ludwichowskiej i glosę do tegoż orzeczenia M. Wałachowskiej, Przegląd Sądowy 2011, nr 4, s. 131. Por. orzeczenie Sądu Najwyższego z 17 września 2010 r., II CSK 94/10, OSN 2011, nr 4, poz. 44. Zob. M. Wałachowska, Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, Toruń 2007, s. 40, 69 i n. oraz s. 93 i n. Trzeba zauważyć, że we Francji od ustalonej od dawna linii orzecznictwa przyznającej odszkodowanie za wszelkie szkody moralne, bez względu na stan wegetatywny poszkodowanego (zwłaszcza orzeczenie Cour de Cassation z 22 lutego 1995 r., RTDciv. 1995. 629 i z 28 czerwca 1995 r., Bull.civ. II, n o 224 oraz Izby Karnej z 14 czerwca 1995 r., RCA 1995. comm. 294) odszedł ostatnio Sąd Kasacyjny Izba Karna w dwóch wyrokach z 5 października 2010 r. (zob. P. Jourdain, Responsabilité Civile, RTDciv. 2011, nr 2, s. 353). Sąd ten oddalił kasację o zadośćuczynienie za szkodę moralną poszkodowanym (po wypadkach drogowych) będących w stanie śpiączki, którzy nie odzyskali świadomości aż do zgonu (w pierwszym przypadku trwało to 15 dni, podczas gdy w drugim jedną godzinę). Zob. L. Barrot, Le dommage corporel et sa compensation, Paryż 1988, s. 385. W sprawie zakończonej wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z 12 października 2006 r., I ACa 377/06, Prawo i Medycyna 2009, nr 3, z glosą M. Nesterowicza. Orzeczenie Sądu Najwyższego z 18 grudnia 1968 r., II CR 409/68, OSN 1969, nr 11, poz. 207. Por. J. Rezler, Naprawienie szkody wynikłej ze spowodowania uszczerbku na ciele lub zdrowiu (według prawa cywilnego), Warszawa 1968, s. 44. Por. M. Kaliński, w: System Prawa Prywatnego, t. 6, Prawo zobowiązań część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2009, s. 201. Zob. H. Gabartas, M. Laučiene, w: European Tort Law 2005, Wiedeń 2006, s. 402. Por. odpowiednio orzeczenie Sądu Najwyższego z 16 czerwca 1969 r., II PR 217/69, OSN 1970, nr 3, poz. 50; z 13 grudnia 2007 r., I CSK 384/07, OSP 2009, nr 2, poz. 20, z glosą M. Nesterowicza; A. Szpunar, Odszkodowanie za szkodę majątkową, Bydgoszcz 1998, s. 143. II CR 358/83, OSP 1984, nr 9, poz. 187. Wyrok Sądu Najwyższego z 1 grudnia 1998 r., III CKN 741/98, Prawo i Medycyna 2000, nr 6 7, z glosą M. Nesterowicza; zob. też M. Nesterowicz, Prawo medyczne, s. 372 373.