Materiały Konferencji Grantowej _ Józef KWICZALA, Bogusław KASPERCZYK Politechnika Śląska 4 T1C 25 23 Instytut Metrologii i Automatyki Elektrotechnicznej Roman KOLANO, Aleksandra KOLANO-BURIAN Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach Projekt badawczy KBN nr: ZASTOSOWANIE MATERIAŁÓW AMORFICZNYCH DO KONSTRUKCJI MAGNETOWODÓW TRANSFORMATORÓW POMIAROWYCH Bezstratna transformacja energii w magnetowodach transformatorów pomiarowych wymaga od materiałów zastosowanych do ich konstrukcji coraz lepszych właściwości magnetycznych minimalnych strat oraz maksymalnych przenikalności względnych. W pracy podano istotne cechy amorficznych materiałów magnetycznych, które wykorzystano do konstrukcji prądowych transformatorów pomiarowych. Przedstawiono wyniki badań i właściwości metrologiczne przekładników zbudowanych w oparciu o te materiały. APPLICATION OF AMORPHOUS MAGNETIC MATERIALS TO CONSTRUCTION OF INSTRUMENT TRANSFORMERS CORES The loss-free transformation of energy in magnetic cores of measuring transformers requires from applied to their construction of more and more better magnetically proprieties materials - maximum relative permeability as well as minimum losses. The essential feature of amorphous magnetic materials which was used to construction of measuring current transformers was presented. The results of investigations and magnetic propriety of the transformers built in support about these materials were described. 1. WPROWADZENIE Dokładność transformatorów pomiarowych zależy przede wszystkim od właściwości materiału magnetycznego użytego do konstrukcji magnetowodów. Dotychczas stosowane materiały magnetyczne przestają jednak spełniać wymagania konstruktorów. Coraz większe staje się bowiem zapotrzebowanie na przekładniki o zwiększonej dokładności oraz rozszerzonym zakresie częstotliwości. Istotnym wymaganiem stawianym przekładnikom jest również niski koszt ich produkcji. Postęp w dziedzinie technologii materiałów magnetycznych wskazuje na możliwości zwiększenia dokładności transformatorów pomiarowych poprzez modyfikację zarówno ich konstrukcji jak i właściwości magnetycznych rdzeni. Za główny cel postawiono zatem zbadanie wpływu parametrów współczesnych materiałów magnetycznych, zwłaszcza nanokrystalicznych, na dokładność przekładników pomiarowych oraz opracowanie struktur magnetowodów kompozytowych, ukierunkowanych na zastosowanie w przekładnikach. W pracy zbadano oraz opisano możliwość zastosowania w przekładnikach pomiarowych rdzeni z materiałów amorficznych np. typu FINEMET lub METGLAS, które charakteryzują się bardzo dużą przenikalnością
4 Józef KWICZALA, Bogusław KASPERCZYK, Roman KOLANO, Aleksandra KOLANO-BURIAN (setki tysięcy) oraz bardzo małą stratnością (mw/kg) [5,7,8]. Przedstawiono również możliwości zastosowania w konstrukcji przekładników pomiarowych rdzeni kompozytowych rdzeni złożonych z materiałów o różnych właściwościach magnetycznych. Jednego o dużej przenikalności magnetycznej i małej indukcji nasycenia, drugiego o małej przenikalności lecz dużej indukcji nasycenia. Udział we wspólnym obwodzie magnetycznym (przekrój rdzeni i średnia droga magnetyczn jest zależny od wymagań co do dokładności i mocy znamionowej przekładnika. Zastosowanie tego typu rdzeni pozwoli podwyższyć klasę dokładności przekładników, przy nieznacznie tylko zwiększonym koszcie magnetowodu. Wyniki pracy pozwalają na zoptymalizowanie parametrów magnetycznych magnetowodów oraz ich konstrukcji z punktu widzenia właściwości metrologicznych przekładników pomiarowych. Pozwoli to, w konsekwencji, na wytwarzanie przekładników pomiarowych o bardzo dużej wierności transformacji. Pozwoli również dokonać usprawnień w technologii produkcji materiałów magnetycznie miękkich, zoptymalizuje konstrukcję transformatorów pomiarowych oraz zmniejszy koszty ich wytwarzania. Powszechnie używanym materiałem magnetycznym do budowy rdzeni przekładników prądowych jest tzw. stal transformatorowa (stop Fe-Si) [1,2]. Ze względu na duże straty mocy czynnej, w przekładnikach prądowych dużych dokładności (wysokich klas), stal transformatorową zastępuje się innymi materiałami magnetycznymi. Materiały te są jednak znacznie droższe od stali krzemowej. Dzięki swoim właściwościom (mała stratność) materiały amorficzne znalazły zastosowanie głównie w konstrukcji współczesnych transformatorów energetycznych. W konstrukcji przekładników pomiarowych ich zastosowanie nie jest jak dotąd powszechne. Ograniczeniem w ich zastosowaniu jest dużo mniejsza niż w stalach krzemowych indukcja nasycenia oraz ich cena. 2. MATERIAŁY MAGNETYCZNE RDZENI W pracy zbadano możliwości zastosowania w konstrukcji przekładników pomiarowych rdzeni kompozytowych magnetowodów złożonych z rdzeni o różnych właściwościach magnetycznych. Wykonano następujące rdzenie kompozytowe, które wykorzystano w konstrukcji przekładników prądowych: a. rdzeń ze stali krzemowej (89-27-N5) o małej przenikalności magnetycznej, dużej stratności lecz wysokiej indukcji nasycenia (B max = 1.8 T, H c = 28 A/m, µ max = 3), b. rdzeń kompozytowy składający się z materiału ze stali krzemowej oraz materiału amorficznego (Metglas) (B max = 1.4 T, H c = 5 A/m, µ max = 15), c. rdzeń kompozytowy składający się z materiału ze stali krzemowej oraz materiału nanokrystalicznego (Finemet) (B max = 1. T, H c = 1.2 A/m, µ max = 45), d. rdzeń kompozytowy składający się materiału amorficznego (Metglas) oraz materiału nanokrystalicznego (Finemet).
Zastosowanie materiałów amorficznych do konstrukcji magnetowodów transformatorów... 41 Przypadek ( stanowi standardową konstrukcję rdzenia przekładnika prądowego. Konstrukcje (b) oraz (c) są przykładami rdzeni kompozytowych, gdzie pewną część materiału standardowego (stali krzemowej) zastąpiono materiałami o lepszych właściwościach magnetycznych. Przypadek (d) jest konstrukcją rdzenia kompozytowego z zastosowaniem tylko współczesnych materiałów magnetycznych [8]. Do badań skonstruowano przekładniki o następujących parametrach: - przekładnia prądowa przekładnika I 2 /I 1 = 5/5 A/A, - znamionowa wartość siły magnetomotorycznej przekładnika: Θ N = 3 A, - średnica drutu uzwojeń: D=1mm, - wymiary geometryczne rdzeni : 12 x 95 x 1 mm, - moc znamionowa S N = 1 VA. 3. KONSTRUKCJA MAGNETOWODÓW KOMPOZYTOWYCH Na rys. 1a przedstawiono rdzeń przekładnika prądowego wykonany ze standardowego materiału magnetycznego (stali krzemowej o symbolu technicznym 89-27-N5) natomiast na rysunku 1b kształt pętli histerezy materiału tego rdzenia. Maksymalna wartość indukcji magnetycznej w rdzeniu jest uzależniona od spadku napięcia na impedancji gałęzi poprzecznej schematu zastępczego przy znamionowym obciążeniu (1VA) i wynosi dla tej konstrukcji przekładnika ok. 1T. P1 S1 b ) 1,5 1,,5 B [ T ], P2 S2 -,5-1, Rys. 1. Magnetowód ( oraz pętla histerezy (b) stali krzemowej Fig. 1. Magnetic core ( and hysteresis loop (b) of silicon-iron steel Charakterystyki błędów prądowego oraz kątowego tego przekładnika [1,2,6], w funkcji prądu strony wtórnej, dla różnych wartości jego obciążenia (2,5 VA oraz 1 VA) przedstawiono odpowiednio na rys. 2a oraz 2b. Błędy prądowe oraz kątowe tego przekładnika, dla znamionowej mocy obciążenia 1 VA, są większe od błędów dopuszczalnych przekładników klasy.2 [6]. Strukturę rdzeni kompozytowych przedstawiono na rys. 3a. Wypadkowe charakterystyki magnesowania takich złożonych rdzeni przedstawiono na rys. 3b. Do badań zastosowano -1,5-3 -2-1 1 2 3 H [ A/m ]
42 Józef KWICZALA, Bogusław KASPERCZYK, Roman KOLANO, Aleksandra KOLANO-BURIAN rdzenie o identycznych wymiarach geometrycznych. Pierwszy z rdzeni był zrobiony ze stali krzemowej, natomiast drugi z Metglasu (rdzeń kompozytowy Si-Fe & Metglas) lub z Finemetu (rdzeń kompozytowy Si-Fe & Finemet). Taki wypadkowy materiał magnetyczny charakteryzuje się dużą przenikalnością początkową, małym stosunkiem przenikalności maksymalnej do początkowej i małą stratnością (mniejsza powierzchnia pętli histerezy). Natomiast indukcja nasycenia wypadkowego materiału magnetycznego rdzenia jest równa indukcji nasycenia stali krzemowej.,8 Błąd pradowy [ % ],4 -,4 -,8 2,5 VA 1 VA Cl.2 Cl.2 b) Błąd kątowy [ crad ] 1,5 -,5-1 Prad [ A ] 2,5 VA 1 VA Cl.2 Cl.2 Rys. 2. Błąd prądowy ( oraz błąd kątowy (b) przekładnika prądowego z magnetowodem ze stali krzemowej Fig. 2. Current error ( and phase error (b) of current transformer silicon-iron steel core P1 P2 S1 S2 b ) B [ T ] 1,5 1,,5, -,5-1, -1,5-4 -3-2 -1 1 2 3 4 H [ A/m ] Si-Fe & Metglas Si-Fe & Finemet Rys. 3. Struktura rdzeni kompozytowych ( oraz ich pętle histerezy (b) Fig. 3. The structure of composite magnetic cores ( and their hysteresis loops (b)
Zastosowanie materiałów amorficznych do konstrukcji magnetowodów transformatorów... 43 Charakterystyki błędów prądowego oraz kątowego przekładnika [1,2,6], zbudowanego na rdzeniu kompozytowym Fe-Si & Metglas, w funkcji prądu strony wtórnej, dla różnych wartości jego obciążenia (2,5 VA oraz 1 VA) przedstawiono odpowiednio na rys. 4a i 4b. Błędy prądowe oraz kątowe tego przekładnika, dla znamionowej mocy obciążenia 1 VA, nie są większe od błędów dopuszczalnych przekładników klasy.1 [6].,4 Błąd prądowy [ % ],2 -,2 -,4 2,5 VA 1 VA Cl.1 Cl.1 b),5 Błąd kątowy [ crad ],25 -,25 -,5 2,5 VA 1 VA Cl.1 Cl.1 Rys. 4. Błąd prądowy ( oraz błąd kątowy (b) przekładnika prądowego z rdzeniem kompozytowym typu Fe-Si & Metglas Fig. 4. Current ( and phase error (b) of current transformer with silicon-iron steel and Metglas composite core Błędy przekładnika prądowego z rdzeniem kompozytowym z wykorzystaniem Finemetu przedstawiono na rys. 5. Dla mniejszych wartości prądów (< 4% I N ) i małych mocy obciążeń (2.5VA), błędy tego przekładnika są mniejsze od wartości błędów przekładnika z rdzeniem kompozytowym z wykorzystaniem Metglasu. W miarę jednak wzrostu prądu i zwiększania się impedancji obciążenia błędy te zwiększają się i dla znamionowych prądów przekraczają dopuszczalne wartości błędów dla przekładników klasy.1. Wytłumaczeniem tego zjawiska jest fakt, iż Finemet, pomimo lepszych właściwości magnetycznych (większa przenikalność i mniejsza stratność), z powodu mniejszej indukcji nasycenia, ulega wcześniej nasyceniu niż Metglas.
44 Józef KWICZALA, Bogusław KASPERCZYK, Roman KOLANO, Aleksandra KOLANO-BURIAN Sposobem zwiększenia dokładności takiego przekładnika, przy większych obciążeniach i większych wartościach prądów, jest obniżenie punktu pracy na charakterystyce magnesowania. Efekt ten osiąga się poprzez zwiększenie liczby zwojów uzwojeń przekładnika tj. poprzez zwiększenie znamionowej siły magnetomotorycznej przekładnika.,4 Błąd prądowy [ % ],2 -,2 -,4 2,5 VA 1 VA Cl.1 Cl.1 b),5 Błąd kątowy [ crad ],25 -,25 -,5 2,5 VA 1 VA Cl.1 Cl.1 Rys. 5. Błąd prądowy ( oraz błąd kątowy (b) przekładnika prądowego z rdzeniem kompozytowym typu Fe-Si & Finemet Fig. 5. Current ( and phase (b) error of current transformer with silicon-iron steel and Finemet composite core Zweryfikowano doświadczalnie ten sposób minimalizacji błędów konstruując rdzeń kompozytowy z wykorzystaniem Metglasu oraz Finemetu. Zmniejszono wartość mocy obciążenia do 5 VA oraz zwiększono do 5 A znamionową siłę magnetomotoryczną przekładnika. Charakterystykę magnesowania rdzenia o takiej konstrukcji przedstawiono na rysunku 6. Natomiast błędy przekładnika z rdzeniem kompozytowym Metglas & Finemet przedstawiono
Zastosowanie materiałów amorficznych do konstrukcji magnetowodów transformatorów... 45 na rysunku 7. Nie przekraczają one wartości dopuszczalnych błędów dla przekładnika klasy.5. 1,5 1,,5 B [ T ], -,5-1, -1,5-5 -4-3 -2-1 1 2 3 4 5 H [ A/m ] Rys. 6. Pętla histerezy rdzenia kompozytowego typu Metglas & Finemet Fig. 6. Hysteresis loop of Metglas and Finemet composite core,2 Błąd prądowy [ % ],1 -,1 -,2 1 VA 5 VA Cl.5 Cl.5 b),3 Błąd kątowy [ crad ],15 -,15 -,3 1 VA 5 VA Cl.5 Cl.5 Rys. 7. Błąd prądowy ( oraz błąd kątowy (b) przekładnika prądowego z rdzeniem kompozytowym typu Metglas & Finemet Fig. 7. Current ( and phase (b) error of a current transformer with Metglas and Finemet composite core
46 Józef KWICZALA, Bogusław KASPERCZYK, Roman KOLANO, Aleksandra KOLANO-BURIAN 4. WNIOSKI Zaprezentowane wyniki pomiarów przemawiają za celowością konstruowania kompozytowych rdzeni magnetycznych. W realiach gospodarki rynkowej, budując rdzeń kompozytowy z taniego materiału, o średnich właściwościach magnetycznych oraz drogiego, cechującego się bardzo dobrymi parametrami, można uzyskać rdzeń, którego właściwości metrologiczne spełnią założenia konstruktora co do wysokiej klasy dokładności przekładnika oraz ograniczą środki finansowe przeznaczone na realizację zadania celowego. Zagadnienie to jest aktualne. Istnieje bowiem bardzo duże zapotrzebowanie na przekładniki pomiarowe o wysokich klasach dokładności. Jest to związane z ich zastosowaniem w obwodach pomiarowych o istotnym znaczeniu ekonomicznym, np. w procesie rozliczeń energii elektrycznej, w których przekładniki służą do zasilania bardzo dokładnych i kosztownych cyfrowych liczników energii elektrycznej. LITERATURA 1. A.Wiszniewski, Przekładniki w elektroenergetyce, WNT, Warszawa, 1992. 2. A.Koszmider, J.Olak, Z.Piotrowski, Przekładniki prądowe, WNT, Warszawa, 1985. 3. J.Kwiczala, IEEE Trans. on Instr. and Meas., vol. IM-38 (1989), pp. 979-983. 4. N.L.Kusters, IEEE Trans. on Instr. and Meas., vol. IM-13 (1964), pp. 197-29. 5. N.Wójcik, R.Kolano, A.Kolano, J. Magn. Magn. Mater. 215-216 (2). 6. PN-EN 644-1:2/A1:22. Przekładniki. Przekładniki prądowe. 7. A.Kolano, K.Mateja-Kaczmarska, J. Magn. Magn. Mater. 432-433 (23). 8. N.Wójcik, R.Kolano, A.Kolano, Construction and magnetic properties of the amorphousnanocrystalline cores, J. Magn. Magn. Mater. 215-216, (2). ABSTRACT The parameters of a composite core and metrological properties of a current transformer using this core are described in the paper. The paper presents the results of investigations of the current transformer consisting of two toroidal cores of the same geometrical dimensions: the first one made of silicon-iron steel, the standard magnetic material used for construction of current transformers and the other one made of Metglas tape (B max =1.4T, H c =5A/m, µ max =15) or Finemet tape (B max =1.T, H c =1.2A/m, µ max =45). The Institute of Non- Ferrous Metals in Gliwice manufactured the both tapes [5,7,8]. The errors of the current transformer using the composite core are smaller than those of the transformer using the standard magnetic materials.