WYSTĘPOWANIE PAŁECZEK ESCHERICHIA COLI Z ANTYGENEM POWIERZCHNIOWYM K1 U KOBIET CIĘŻARNYCH I NOWORODKÓW*

MED. DOŚW. MIKROBIOL., 2010, 62: 59-65 Agnieszka Kaczmarek, Anna Budzyńska, Eugenia Gospodarek WYSTĘPOWANIE PAŁECZEK ESCHERICHIA COLI Z ANTYGENEM POWIERZCHNIOWYM K1 U KOBIET CIĘŻARNYCH I NOWORODKÓW* Katedra i Zakład Mikrobiologii, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Kierownik: dr hab. E. Gospodarek, prof. UMK Oceniono częstość występowania polisacharydowego antygenu K1 wśród 425 szczepów E. coli izolowanych z wymazu z odbytu i 67 szczepów izolowanych z pochwy kobiet ciężarnych oraz wśród 40 szczepów E. coli wyosobnionych z przedsionka jamy nosowej noworodków w okresie czerwiec-wrzesień 2008 roku. Występowanie antygenu K1 oznaczono testem aglutynacji lateksowej Pastorex Meningitis (Bio-Rad). Zakażenia okołoporodowe stanowią poważny problem kliniczny i są jedną z głównych przyczyn powikłań wczesnopołogowych u matek i noworodków. Obecność na błonach śluzowych dróg rodnych i odbytu, a także w moczu kobiety ciężarnej drobnoustrojów patogennych stanowi wysokie prawdopodobieństwo przeniesienia ich bezpośrednio na rodzące się dziecko. Kolonizacja dróg rodnych, czy odbytu może doprowadzić w czasie ciąży do wewnątrzmacicznego zakażenia drogą wstępującą. Do zakażenia noworodka może dojść również podczas porodu. W tym przypadku zwykle następuje tylko kolonizacja skóry oraz błony śluzowej i nie rozwijają się objawy ogólne. Do zakażenia może dojść również po urodzeniu, najczęściej od personelu szpitalnego lub od innych noworodków (2, 17). Przyczyną wewnątrzmacicznej infekcji płodu lub okołoporodowego zakażenia noworodka mogą być pałeczki Escherichia coli wytwarzające otoczkowy antygen K1. Oprócz Streptococcus agalactiae są one najczęstszym etiologicznym czynnikiem zapalenia opon mózgowo rdzeniowych (ZOMR) u noworodków (7, 14). Szczepy E. coli z antygenem K1 odpowiedzialne są za 75-80% przypadków ZOMR u noworodków, powodowanych przez pałeczki okrężnicy (1, 4, 7, 13). Pomimo postępów w antybiotykoterapii nadal jest ono obarczone wysoką śmiertelnością sięgającą u noworodków, a w szczególności u wcześniaków, 15-20% (7). Szczepy E. coli odpowiedzialne są także za bakteriemię i sepsę oraz zakażenia dróg moczowych (ZUM). Istotnym czynnikiem ułatwiającym E. coli kolonizację, jak i szerzenie się zakażenia jest antygen K1 chemicznie identyczny z polisacharydem otoczki Neisseria meningitidis grupy B (6). Jego obecność pozwala drobnoustrojom uniknąć mechanizmów obronnych zakażonego organizmu. Najważniejszą rolą otoczki jest ochrona * Praca była fiansowana w ramach grantu UMK nr 18/2008

60 A. Kaczmarek, A. Budzyńska, E. Gospodarek Nr 1 bakterii przed fagocytozą, głównie na skutek niedopuszczenia przeciwciał lub białek układu dopełniacza do miejsc docelowych zlokalizowanych w zewnętrznej błonie komórki. W przypadku pokrycia komórek opsoninami (np. przeciwciałami klasy IgG lub białkami C3b dopełniacza) są one łatwo rozpoznawane przez receptory komórek fagocytarnych, co prowadzi do indukcji fagocytozy i eliminacji patogenu z organizmu. Brak opsonin na powierzchni komórki, a także ich wchłanianie, czy opłaszczanie przez otoczkę powoduje, że nie dochodzi do ich interakcji z komórkami fagocytującymi (6). W przypadku zakażenia szczepem E. coli z antygenem K1 występuje szczególny przypadek braku indukcji odpowiedzi immunologicznej. Związane jest to ze zjawiskiem określanym jako cząsteczkowa mimikra drobnoustrojów (12). Nierozpoznawanie chorobotwórczych bakterii przez mechanizmy obronne organizmu gospodarza występuje na skutek podobieństwa strukturalnego cząsteczek obecnych na powierzchni komórki mikroorganizmu do antygenów gospodarza. Takie zjawisko obserwuje się w przypadku kwasu α 2,8 N-acetyloneuraminowego (NeuNAc), powtarzającej się jednostki podstawowej polisacharydu otoczkowego K1 E. coli. Występuje on nie tylko na powierzchni bakterii wykazujących powinowactwo do układu nerwowego, a także, między innymi, w obecnej w tkance noworodka cząsteczce N-CAM (ang. neural cell adhesion molecule), odgrywającej istotną rolę w organizacji powstającej tkanki nerwowej. W związku z tym antygen K1 nie jest rozpoznawany przez układ immunologiczny człowieka jako czynnik obcy i nie dochodzi, zwłaszcza u noworodków i małych dzieci, do wytworzenia przeciwciał obronnych (6, 12). Celem pracy była ocena częstości nosicielstwa szczepów E. coli wytwarzających antygen K1 w pochwie i odbycie kobiet ciężarnych oraz w przedsionku jamy nosowej noworodków. MATERIAŁ I METODY Materiał do badań stanowiło 425 szczepów E. coli izolowanych z wymazu z odbytu oraz 67 szczepów E. coli izolowanych z pochwy, odpowiednio od 366 i 67 kobiet będących w III trymestrze ciąży, leczonych na Oddziale Położniczym, Patologii Ciąży, Ginekologii Septycznej oraz przebywających na Położniczej Izbie Przyjęć i Sali Porodowej w Katedrze i Klinice Położnictwa, Chorób Kobiecych i Ginekologii Onkologicznej w Szpitalu Uniwersyteckim nr 2 im. dr. J. Biziela w Bydgoszczy. Badaniem objęto także 40 szczepów wyosobnionych z przedsionka jamy nosowej od 38 noworodków w pierwszej dobie życia, pozostających pod opieką lekarzy neonatologów na Oddziale Klinicznym Noworodków, Wcześniaków z Intensywną Terapią Noworodka. Szczepy te izolowano w okresie czerwiec-wrzesień 2008 roku. Badana grupa noworodków była dobrana przypadkowo niezależnie od badanych kobiet. Z wymazu z odbytu 59 kobiet ciężarnych oraz z wymazu z przedsionka jamy nosowej dwóch noworodków wyosobniono po dwa szczepy E. coli: laktozo-dodatni i laktozo-ujemny. Szczepy E. coli izolowane z wymazu z odbytu pochodziły od innych pacjentek niż szczepy wyosobnione z pochwy, z wyjątkiem 16 kobiet ciężarnych, od których badano szczepy wyosobnione zarówno z pochwy, jak i z odbytu. Pobrane wymazy posiewano na podłoże MacConkey Agar (Hand Prod), z którego do dalszych badań pobierano 1-2 kolonii. Przynależność wyhodowanych bakterii do gatunku określano na podstawie morfologii kolonii, zdolności fermentacji laktozy i wytrącania dezok-

Nr 1 Występowanie E. coli z antygenem K1 61 sycholanu sodu na ww. podłożu. Ponadto, w identyfikacji szczepów uwzględniono zdolność wytwarzania indolu przy jednoczesnym wykluczeniu zdolności hydrolizy mocznika. Badaną kolonię wkłuwano w podłoże z mocznikiem i L-tryptofanem. Wynik odczytywano po 24 godzinach inkubacji w temperaturze 37 C. Na brak wytwarzania ureazy wskazywało żółte zabarwienie podłoża. Następnie, po dodaniu odczynnika Jamesa (biomérieux), wykrywano indol. Pojawienie się czerwonego pierścienia na powierzchni podłoża świadczyło o reakcji dodatniej. Występowanie polisacharydowego antygenu K1 na powierzchni komórek pałeczek E. coli oznaczono testem aglutynacji lateksowej Pastorex Meningitis (Bio-Rad). Obecność antygenu K1 stwierdzano na podstawie pojawienia się w czasie do 2 minut widocznej gołym okiem aglutynacji komórek badanego szczepu bakteryjnego z cząsteczkami lateksu opłaszczonego mysimi przeciwciałami monoklonalnymi swoistymi dla N. meningitidis z grupy B/E. coli (E. coli K1+). Przy braku swoistego antygenu K1 (E. coli K-) mieszanina reakcyjna pozostawała homogenna. Test wykonywano i wyniki interpretowano zgodnie z zaleceniami producenta. WYNIKI Analizując częstość występowania chorobotwórczych pałeczek E. coli u kobiet ciężarnych i noworodków stwierdzono, że wśród 67 badanych szczepów izolowanych z pochwy kobiet ciężarnych, otoczkowy antygen K1 wytwarzało 20,9% szczepów. Natomiast spośród 425 szczepów E. coli wyosobnionych z wymazu z odbytu kobiet ciężarnych odsetek szczepów E.coli K1+ wynosił 17,6%. Wśród 40 szczepów E. coli izolowanych z przedsionka jamy nosowej noworodków, 17,5% szczepów wytwarzało ten antygen (Ryc. 1). E. coli K1+ (n=7) (n=7) 17,5% E. coli K1+ (n=75) (n=75) 17,6% Wymaz z przedsionka nosa noworodka (n=40) Wymaz z odbytu kobiety ciężarnej (n=425) Wymaz z pochwy kobiety ciężarnej (n=67) E. coli K1+ (n=14) (n=14) 20,9% 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% Ryc. 1. Częstość występowania szczepów E. coli wytwarzających antygen powierzchniowy K1.

62 A. Kaczmarek, A. Budzyńska, E. Gospodarek Nr 1 Wśród 59 (16,1%) kobiet ciężarnych, od których izolowano z odbytu szczepy E. coli: laktozo-dodatni i laktozo-ujemny, 48 kobiet (81,4%) było nosicielkami laktozo-dodatniego i laktozo-ujemnego szczepu E.coli K1-, natomiast 11 (18,6%) było skolonizowanych zarówno przez szczep E. coli K1+, jak i E. coli K1-. Od 7 z nich wyosobniono szczepy E. coli: laktozo-dodani K1+ i laktozo-ujemny K1-, natomiast u 4 stwierdzono w odbycie nosicielstwo szczepów: laktozo-dodatniego K1- i laktozo-ujemnego K1+. Laktozo-dodatnie i laktozo-ujemne szczepy wyosobnione z przedsionka jamy nosowej dwóch noworodków nie wytwarzały antygenu K1. Wśród 16 (3,7%) kobiet ciężarnych od których badaniem objęto szczepy wyosobnione zarówno z pochwy jak i z odbytu, 11 (68,7%) było nosicielkami szczepu E. coli K1- zarówno w pochwie, jak i w odbycie, trzy (18,7%) szczepu E. coli K1+ w odbycie i szczepu E. coli K1- w pochwie, jedna (6,2%) E. coli K1+ w pochwie i E. coli K1- w odbycie. U jednej (6,2%) pacjentki stwierdzono obecność szczepu E. coli K1+ w pochwie, natomiast w odbycie - szczepu laktozo-dodatniego K1+ i laktozo-ujemnego K1-. DYSKUSJA Przewód pokarmowy jest naturalnym rezerwuarem E. coli i prawdopodobnie źródłem kolonizacji pochwy. Pałeczki te mogą także przejściowo występować na skórze i błonach śluzowych. Natomiast kolonizujące organizm poza przewodem pokarmowym szczepy E. coli są oportunistycznym patogenem. Obecne w drogach rodnych szczepy E. coli z antygenem K1 mogą stanowić rezerwuar dla ewentualnego zakażenia wód płodowych i płodu, które określa się jako wstępujące. Stanowi ono zagrożenie dla ciężarnej, ale w większym stopniu dla płodu i noworodka, który może być narażony na zakażenia, często o ciężkim przebiegu i niepewnym rokowaniu, zwłaszcza u noworodków niedonoszonych (9, 17). Kolonizacja dróg rodnych lub odbytu przez otoczkowe szczepy E. coli może doprowadzić także do zakażenia noworodka nabytego od matki podczas porodu (17). Częstość zakażeń o tej etiologii określa się na 0,2 5 przypadków na 1000 urodzonych dzieci (5). Kolonizację pochwy przez szczepy E. coli stwierdza się u 9-28% kobiet nie będących w ciąży i 24-31% kobiet ciężarnych (16). Podobny odsetek (20,9%) szczepów E. coli K1+ kolonizujących pochwę kobiet ciężarnych wykazano w niniejszej pracy. Natomiast Watt i wsp. (19) stwierdzili, że szczepy o serotypie K1 stanowią 44% pałeczek E. coli wchodzących w skład mikroflory bakteryjnej pochwy kobiet ciężarnych. Interesujących danych dostarczyły badania Obata-Yasuoka i wsp. (16). Autorzy odnotowali podobny odsetek szczepów VEC (ang. vaginal E. coli) z antygenem K1, zarówno u kobiet ciężarnych (40%), jak i nie będących w ciąży (48%). Ponadto wykazali, że u kobiet ciężarnych z objawami klinicznymi zapalenia dróg rodnych był on o połowę niższy (25%) niż w przypadku kobiet, u których występowało bezobjawowe nosicielstwo (55%). Antygen K1 występuje często także u szczepów E. coli izolowanych z kału. Wśród kobiet w wieku 16-31 lat w 45-50% stwierdza się kolonizację odbytu przez te szczepy (7). Watt i wsp. (19) wykazali obecność antygenu K1 u 42% szczepów E. coli wyosobnionych z wymazu z odbytu kobiet ciężarnych. Natomiast w przedstawionych badaniach zaobserwowano niższy odsetek (17,6%) E. coli K1+ kolonizujących odbyt kobiet ciężarnych. Podobny do stwierdzonego w niniejszej pracy odsetek izolatów E. coli K1+ odnotowali Mühldorfer

Nr 1 Występowanie E. coli z antygenem K1 63 i wsp. (23%) (15) i Obata-Yasuoka i wsp. (21%) (16) w próbkach kału zdrowych kobiet i mężczyzn. Inni autorzy (11, 18) izolowali 22-33% szczepów E. coli z antygenem K1 z kału zdrowych dzieci w wieku poniżej 8 lat. W przedstawionych badaniach wykazano jednoczesną obecność szczepów E. coli K1+, jak i E. coli K1- w odbycie 11, spośród 59 kobiet ciężarnych, od których wyosobniono szczepy: laktozo-dodatni i laktozo-ujemny. Notowano także występowanie innych szczepów E. coli w pochwie niż w odbycie u 5 spośród 16 kobiet ciężarnych od których badano szczepy wyosobnione z tych dwóch miejsc. Wyniki te potwierdzają konieczność wykonywania posiewu w kierunku E. coli K1+ zarówno z pochwy, jak i z odbytu, które u danej pacjentki mogą być skolonizowane przez różne szczepy E. coli. Ocena nosicielstwa E. coli K1+ w pochwie i odbycie w zaawansowanej ciąży pozwala zidentyfikować kobiety, u których istnieje ryzyko przeniesienia tej bakterii na rodzące się dziecko, a tym samym większe prawdopodobieństwo zakażenia okołoporodowego. U prawie 70% noworodków urodzonych przez kobiety będące nosicielkami E. coli K1+ można wykryć obecność tych bakterii już w ciągu pierwszych 48 godzin życia. Tylko 10-15% dzieci skolonizowanych przez szczepy E. coli z antygenem K1 to potomstwo kobiet nie będących nosicielkami tych pałeczek. Dzieci te zakażają się E. coli K1 w 3 lub 4 dniu życia, najczęściej od personelu szpitalnego lub od innych noworodków (6). W niniejszej pracy stwierdzono, że 17,5% badanych szczepów E. coli kolonizujących przedsionek jamy nosowej jednodniowych noworodków wytwarzało antygen K1. Nie badano matek tych noworodków, więc trudno stwierdzić, czy nosicielstwo tych szczepów u noworodków ma ścisłe powiązanie matka-dziecko. Wśród patogennych szczepów E. coli wyróżnia się szczepy, które mogą być przyczyną bakteriemii i sepsy u noworodków (Sepsis Associated E. coli, SEPEC) oraz szczepy związane z występowaniem ZOMR u noworodków (Neonatal Meningitis Associated E. coli, NEMEC) (16). Otoczka K1 jest często stwierdzanym typem egzopolimeru wśród tych szczepów. Jej obecność pozwala uniknąć reakcji obronnych gospodarza i osiągnąć progowy poziom bakteriemii, niezbędny do inwazji opon mózgowo-rdzeniowych. Otoczka K1, oprócz zapewnienia szczepom oporności na surowicę, ułatwia przeżycie tych bakterii podczas przekraczania bariery krew-mózg (3, 10). Wielu autorów wykazało, że 78-92% szczepów NEMEC posiada otoczkę K1 (3, 8, 11, 16, 19). Natomiast w przypadku szczepów SEPEC odsetek ten jest niższy (59-70%) (3, 16, 19). Odsetek szczepów E. coli K1 izolowanych z krwi lub płynu mózgowo-rdzeniowego maleje wraz z wiekiem dzieci. Korhonen i wsp. (11) podają, że pałeczki okrężnicy z antygenem K1 izolowane są częściej od dzieci poniżej 21 dnia życia (67%) niż od starszych niemowląt (22%). Podobną zależność notowali Siitonen i wsp. (18). Otoczka K1 jest istotnym czynnikiem wirulencji, dzięki któremu pałeczki E. coli mają zdolność wywołania zakażenia, zwłaszcza ZOMR, bakteriemii i sepsy u noworodków. Zakażenia te mają zwykle ciężki przebieg i, co za tym idzie, gorsze rokowanie. Przebycie ZOMR może prowadzić do trwałych powikłań neurologicznych. Wydaje się zatem celowe oznaczanie antygenu K1, szczególnie w przypadku pałeczek E. coli izolowanych z materiału pochodzącego od kobiet ciężarnych, małych dzieci oraz noworodków.

64 A. Kaczmarek, A. Budzyńska, E. Gospodarek Nr 1 WNIOSKI 1. Istnieje potrzeba wykonywania badań mikrobiologicznych w kierunku E. coli K1+ zarówno z pochwy, jak i z odbytu kobiety ciężarnej. W badaniach w kierunku nosicielstwa E. coli K1+ nie można pomijać szczepów laktozo-ujemnych. 2. Ocena nosicielstwa E. coli K1+ w pochwie i odbycie w zaawansowanej ciąży pozwala zidentyfikować kobiety, u których istnieje ryzyko przeniesienia tych pałeczek na rodzące się dziecko, a tym samym większe prawdopodobieństwo zakażenia okołoporodowego. Dziękujemy Kierownikowi prof. dr hab. Wiesławowi Szymańskiemu i Pracownikom Katedry i Kliniki Położnictwa, Chorób Kobiecych i Ginekologii Onkologicznej, Ordynatorowi dr Piotrowi Korbalowi i Pracownikom Oddziału Klinicznego Noworodków, Wcześniaków z Intensywną Terapią Noworodka za pobieranie wymazów od kobiet ciężarnych i noworodków, a także mgr Jolancie Kochanowskiej Kierownikowi Zakładu Mikrobiologii Szpitala Uniwersyteckiego nr 2 im. dr. J. Biziela w Bydgoszczy za udostępnienie szczepów E. coli izolowanych od kobiet ciężarnych niezbędnych do przeprowadzenia badań. A. Kaczmarek, A. Budzyńska, E. Gospodarek THE OCCURRENCE OF ESCHERICHIA COLI WITH K1 SURFACE ANTIGEN IN PREGNANT WOMEN AND IN NEWBORNS SUMMARY The aim of the study was to determine the frequency of occurrence of K1 surface antigen in Escherichia coli strains isolated from the pregnant women and newborns. A total of 425 of E. coli strains isolated from the faecal samples, 67 strains isolated from the vagina of pregnant women and 40 strains isolated from the newborns nasal cavity were included into the study. All strains were collected between June and September of 2008. Identification of isolates was followed by the assessment of presence of K1 surface antigen in E. coli strains. The presence of K1 antigen was found in 17,6% of E. coli strains isolated from the faecal samples, 20,9% of E. coli strains isolated from the vagina of pregnant women and in 17,5% of E. coli strains isolated from the newborns nasal cavity. Routine screening of E. coli K1 colonization gives an opportunity to identify women with the risk of E. coli K1 transmission to neonates during delivery and thereby with major probability of perinatal infections. Latex agglutination test Pastorex Meningitis (Bio-Rad) provides fast identification of E. coli K1 strains. PIŚMIENNICTWO 1. Alos JI, Lambert T, Courvalin P. Comparison of two molecular methods for tracing nosocomial transmission of Escherichia coli K1 in a neonatal unit. J Clin Microbiol 1993; 31: 1704-9.

Nr 1 Występowanie E. coli z antygenem K1 65 2. Bacz A. Zapobieganie zakażeniom perinatalnym paciorkowcami grupy B. Aktualne (2002) wytyczne Centers for Disease Control and Prevention. Medycyna Praktyczna Ginekologia i Położnictwo 2002; 5: 9-20. 3. Bingen E, Banacorsi S, Brahimi N, Elion J. Virulence patterns of Escherichia coli K1 strains associated with neonatal meningitis. J Clin Microbiol 1997; 35: 2981-2. 4. Bingen E, Denamur E, Brahimi N i inni. Genotyping may provide rapid identification of Escherichia coli K1 organisms that cause neonatal meningitis. Clin Infect Dis 1996; 22: 152-6. 5. Bradley JS. Neonatal infections. Pediatr Infect 1985; 4: 315-20. 6. Cisowska A. Polisacharydowa otoczka K1 pałeczek Escherichia coli i jej znaczenie w chorobotwórczości tych drobnoustrojów. Post Mikrobiol 2003; 42: 3-22. 7. Feigin RD, McCracken GH, Klein JO. Diagnosis and management of meningitis. Pediatr Infect Dis 1992; 11: 785-814. 8. Johnson JR, Oswald E, O Bryan TT i inni. Phylogenetic distribution of virulence-associated genes among Escherichia coli isolated associated with neonatal bacterial meningitis in the Netherlands. J Infect Dis 2002; 185: 774-84. 9. Kazimierak W, Świerczewski A, Kowalska-Koprek U i inni. Analiza biocenozy kanału szyjki macicy u ciężarnych. Ginekol Pol 2007; 78: 214-17. 10. Kim KS. Escherichia coli translocation at the blood-brain barrier. Infect Immun 2001; 69: 5217-22. 11. Korhonen TK, Valtonen MV, Parkkinen J i inni. Serotypes, hemolysin production, and receptor recognition of Escherichia coli strains associated with neonatal sepsis and meningitis. Infect Immun 1985; 48: 486-91. 12. Korzeniowska Kowal A, Witkowska D, Gamian A. Mimikra cząsteczkowa bakteryjnych antygenów polisacharydowych i jej rola w etiologii chorób infekcyjnych i autoimmunologicznych. Post Hig Med Dośw 2001; 55: 211-32. 13. Leying H, Suerbaum S, Kroll HP i inni. The capsular polysaccharide is a major determinant of serum resistance in K-1 positive blood culture isolates of Escherichia coli. Infect Immun 1990; 58: 222-7. 14. Lipowski D, Olejnik Z, Janeczko J, Przyjałkowski W. Bakteryjne ropne zapalenia opon mózgowo rdzeniowych i mózgu. Terapia 1997; 1: 3-10. 15. Mühldorfer I, Blum G, Donohue-Rolfe A i inni. Characterization of Escherichia coli strains isolated from environmental water habitats and from stools samples of healthy volunteers. Res Microbiol 1996: 147: 625-35. 16. Obata-Yasuoka M, Ba-Thein W, Tsukamoto T i inni. Vaginal Escherichia coli share common virulence factor profiles, serotypes and phylogeny with other extraintestinal E. coli. Microbiology 2002; 148: 2745-52. 17. Różalska M. Diagnostyka zakażeń okołoporodowych. W: Diagnostyka bakteriologiczna. Red. EM Szewczyk, PWN, Warszawa 2005, 265-6. 18. Siitonen A, Takala A, Ratiner YA i inni. Invasive Escherichia coli infections in children: bacterial characteristics in different age groups and clinical entities. Pediatr Infect Dis 1993; 12: 606-12 19. Watt S, Lanotte P, Mereghetti L i inni. Escherichia coli strains from pregnant women and neonates: intraspecies genetic distribution and prevalence of virulence factors.. J Clin Microbiol 2003; 41: 1929-35. Otrzymano: 18 I 2010 r. Adres Autora: 85-094 Bydgoszcz, ul. M. Curie-Skłodowskiej 9, Katedra i Zakład Mikrobiologii, Collegium Medicum im. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu

INFORMACJA W serii wydawniczej Biblioteka Diagnosty Laboratoryjnego ukazała się książka Etiologia, obraz kliniczny i diagnostyka ostrych zakażeń i zarażeń przewodu pokarmowego oraz zatruć pokarmowych pod redakcją Marka Jagielskiego. Jest to praca zbiorowa przedstawiająca najnowszą wiedzę na temat ostrych zakażeń i zarażeń oraz zatruć pokarmowych wywoływanych przez różne czynniki etiologiczne takie jak bakterie, wirusy i pasożyty oraz produkty ich metabolizmu. Książka adresowana jest do diagnostów laboratoryjnych jak również do osób podejmujących specjalizację z mikrobiologii medycznej i lekarskiej oraz do wszystkich tych diagnostów laboratoryjnych, lekarzy i studentów uniwersytetów medycznych, którzy chcieliby poszerzyć swoją wiedzę z zakresu ostrych zakażeń i zarażeń oraz zatruć pokarmowych i ich diagnostyki. Książka rozprowadzana jest przez wydawnictwo Fundacja Pro Pharmacia Futura. Adres wydawnictwa: 00-140 Warszawa, Al. Solidarności 11 lok 316 (www. propharmacia.pl, wydawnictwo@propharmacia.pl)