Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr XVII/71/15 Rady Gminy Lipowa z dnia 27 listopada 2015 r. Gminny Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Przeciwdziałania Narkomanii w Gminie Lipowa na rok 2016.
Spis treści I. Podstawa prawna..str.3 II. Realizatorzy i adresaci programu....str. 4. III. Diagnoza problemu uzależnienia od alkoholu i narkotyków na terenie Gminy Lipowa.str.5 IV. Zasady finansowania zadań ujętych w programie..str.7. V. Cele i zadania na rok 2016 str.9. str. 2 I. Podstawa prawna.
Jednym z najpoważniejszych problemów, które destabilizują funkcjonowanie współczesnego społeczeństwa są szeroko rozumiane uzależnienia wraz z ich negatywnymi następstwami. Pomimo rozwijającej się działalności profilaktycznej nadal słyszy się, głównie w środkach masowego przekazu, o nietrzeźwych kierowcach, sprawcach przemocy domowej, niszczeniu mienia, aktach wandalizmu wśród młodzieży, zakłócaniu porządku, śmiertelnych przypadkach przedawkowania osób nieletnich. Poza znanymi do tej pory uzależnieniami od alkoholu czy narkotyków, coraz częściej dodaje się nadużywanie leków, hazard, seks, internet, telefonia komórkowa, czy jakże głośne ostatnio dopalacze. To wszystko stawia instytucje rządowe, samorządowe oraz stowarzyszenia, fundacje itp. grupy niosące pomoc osobom uzależnionym, w trudnej sytuacji podjęcia nowych działań profilaktycznych, mających na celu przede wszystkim zminimalizowanie negatywnych następstw wszystkich uzależnień, dotykających głównie młode pokolenie. W myśl art. 4 1 ust. 2 ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (jednolity tekst: Dz. U. z 2015 roku, poz. 1286, z późn. zm.), prowadzenie działań związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz integracji społecznej osób uzależnionych od alkoholu należy do zadań własnych gminy, podobnie jak kwestię zadań z zakresu narkomanii regulują przepisy ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku (jednolity tekst: Dz. U. z 2012 roku, poz. 124 z późn. zm.) o przeciwdziałaniu narkomanii, w art. 10. Niniejszy Gminny Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Przeciwdziałania Narkomanii powstał w oparciu o: 1. Ustawę z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (jednolity tekst: Dz. U. z 2015 roku, poz. 1286, z późn. zm.). 2. Ustawę z dnia 29 lipca 2005 roku (jednolity tekst: Dz. U. z 2015 roku, poz. 124, z późn. zm.) o przeciwdziałaniu narkomanii. 3. Ustawę z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie ( jednolity tekst: Dz.U. z 2015 roku, poz. 1390 z późn. zm.). 4. Ustawę z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 roku, poz. 163 z późn. zm.). 5. Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2011 2016 przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 22 marca 2011 roku. str. 3
6. Strategię integracji i rozwiązywania problemów społecznych Gminy Lipowa na lata 2011 2017 przyjętą Uchwałą Rady Gminy Lipowa Nr VIII/33/11 z dnia 21 kwietnia 2011 roku. 7. Rekomendacje do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w roku 2016 przygotowane przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Program ten powstał w oparciu o doświadczenia zebrane z realizacji poprzednich gminnych programów profilaktycznych Gminy Lipowa, we współpracy z Gminną Komisją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Gminnym Ośrodkiem Pomocy Społecznej oraz pedagogami szkolnymi z terenu Gminy Lipowa. II. Realizatorzy i adresaci programu. 1. Realizatorami Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Gminnego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na terenie Gminy Lipowa są w szczególności: a) Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Lipowej. b) Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Lipowej. c) Zespół Interdyscyplinarny ds. Przeciwdziałania Przemocy w Lipowej. d) Pedagodzy i nauczyciele ze Szkół Podstawowych, Gimnazjum i Przedszkoli działających na terenie Gminy Lipowa. e) Parafie i grupy samopomocowe działające na terenie Gminy takie jak grupa AA z Leśnej. f) Policja, Straż Graniczna. g) Ośrodki Leczenia Uzależnień w tym Ośrodek Leczenia Uzależnień w Żywcu i Bielsku Białej. h) Ośrodek Przeciwdziałania Problemom Alkoholowym w Bielsku Białej. i) Psychologowie i terapeuci, w tym przede wszystkim działający w ramach punktu konsultacyjnego ds. Uzależnień i przemocy w Lipowej. j) Kluby sportowe działające na terenie Gminy. k) Rzecznik Praw Dziecka oraz przedstawiciele administracji rządowej i samorządowej, w ramach wzajemnej współpracy. str. 4
l) Inne podmioty wyłonione w drodze otwartych konkursów, na zasadach określonych w ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (jednolity tekst: Dz. U. z 2014 roku, poz. 1118 z późn. zm.). 2. Adresatami programu są głównie rodziny w których występują problemy uzależnień w szczególności od alkoholu i narkotyków. Działania profilaktyczne kierowane są do całej społeczności Gminy ze szczególnym uwzględnieniem dzieci i młodzieży. III. Diagnoza problemu uzależnienia od alkoholu i narkotyków na terenie Gminy. Gminę Lipowa zamieszkuje 10 383 mieszkańców (na stan 30 września 2015 roku) 1, położona jest na południu województwa śląskiego i jako jedna z 15 gmin tworzy strukturę powiatu Żywieckiego. W jej skład wchodzą sołectwa: Lipowa, Leśna, Twardorzeczka, Sienna, Słotwina i Ostre. Na jej obszarze znajduje się jedno Gimnazjum im. Jana Pawła II w Twardorzeczce oraz pięć szkół podstawowych w Lipowej (im. K. K. Baczyńskiego), w Leśnej (im. K. Makuszyńskiego), w Twardorzeczce (im. M. Konopnickiej), w Siennej (ks. J. Twardowskiego) i w Słotwinie (Zespół Szkolno Przedszkolny im. Orła Białego) oraz pięć przedszkoli. Na terenie Gminy od marca 2015 roku działa punkt konsultacyjny, w którym swoją pomoc oferuje trzech terapeutów, również działa grupa samopomocowa AA przy parafii Świętego Michała Archanioła w Leśnej. Brak jest jednak Ośrodków czy Poradni Leczenia Uzależnień, najbliższe ośrodki znajdują się na terenie Miasta Żywiec i Bielsko Biała. Właśnie tam kierowane są osoby wymagające pomocy z zakresu uzależnień. W I połowie 2015 roku, tj. od 1 stycznia do 31 sierpnia 2015 roku z terapii w w/w ośrodkach skorzystało: indywidualna terapia: 107 osób, porada lekarska: 15 osób, porada grupowa: 181 osób jest to tendencja wzrostowa w stosunku do roku 2014. W tym samym czasie, rok wcześniej w 2014 z pomocy indywidualnej terapii skorzystały 87 osób, z porady lekarskiej 8 osób i z porady grupowej 74 osoby. Zauważalna jest tendencja wzrostowa, co z jednej strony świadczy o zwiększonej świadomości społeczeństwa co do istoty problemu, a z drugiej o zwiększeniu się osób wymagających pomocy specjalistów. 1 Źródło: UG ewidencja ludności. str. 5
Z powodu interwencji Policji do Ośrodka Przeciwdziałania Problemom Alkoholowym w Bielsku Białej zostało przewiezionych: L.p. Rok Liczba osób 1. 2012 44 2. 2013 37 3. 2014 72 4. 2015 Brak danych Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych skierowała do Sądu Rejonowego w Żywcu celem zastosowania leczenia odwykowego: L.p. rok Liczba wniosków 1. 2012 8 2. 2013 5 3. 2014 9 4. 2015 do 15.10.2015r. 3 Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych skierowała do biegłych sądowych celem sporządzenia opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu: L.p. rok Liczba osób 1. 2012 11 2. 2013 4 3. 2014 27 4. 2015 do 15.10.2015r. 3 Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wszczęła postępowanie o zastosowanie leczenia odwykowego wobec: str. 6
L.p. rok Liczba osób 1. 2012 48 2. 2013 40 3. 2014 31 4. 2015 do 15.10.2015r. 12 W gminie Lipowa wg stanu na dzień 15 października 2015 roku prowadzona jest działalność gospodarcza na sprzedaż napojów alkoholowych na podstawie wydanego zezwolenia w liczbie: - 34 detal i 8 gastronomia zezwolenie na sprzedaż napojów alkoholowych o zawartości do 4,5% alkoholu /oraz piwo/. - 23 detal i 4 gastronomia zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych o zawartości od 4,5% do 18% alkoholu /z wyjątkiem piwa/. - 30 detal i 2 gastronomia na sprzedaż napojów alkoholowych o zawartości powyżej 18% alkoholu 2. /dane liczbowe opracowano na podstawie sprawozdań z działalności w poszczególnych latach/. IV. Zasady finansowania zadań ujętych w programie. Źródłem finansowania zadań Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Przeciwdziałania Narkomanii są środki budżetu gminy pochodzące z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych. Poniżej przedstawiono przepisy regulujące sposób i zasady pobierania opłat za wydanie zezwoleń. art. 11 1. 1.W celu pozyskania dodatkowych środków na finansowanie zadań określonych w art. 4 1 ust. 1 gminy pobierają opłatę za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych, o których mowa w art. 18. 2.Opłatę, o której mowa w ust. 1, wnosi się na rachunek gminy, przed wydaniem zezwolenia, w wysokości: 1) 525,00 zł na sprzedaż napojów zawierających do 4,5% alkoholu oraz piwa, 2) 525,00 zł na sprzedaż napojów zawierających powyżej 4,5% do 18% alkoholu (z wyjątkiem piwa), 3) 2.100,00 zł na sprzedaż napojów zawierających powyżej 18% alkoholu. 2 Źródło: UG działalności gospodarcze str. 7
3.Opłata, o której mowa w ust. 2, dotyczy przedsiębiorców rozpoczynających działalność gospodarczą w tym zakresie. 4.Przedsiębiorcy, prowadzący sprzedaż napojów alkoholowych w roku poprzednim, są obowiązani do złożenia, do dnia 31 stycznia, pisemnego oświadczenia o wartości sprzedaży poszczególnych rodzajów napojów alkoholowych w punkcie sprzedaży w roku poprzednim. 5.Opłatę, o której mowa w ust. 1, przedsiębiorca prowadzący sprzedaż napojów alkoholowych w punkcie sprzedaży, w którym roczna wartość sprzedaży napojów alkoholowych w roku poprzednim przekroczyła: 1) 37.500,00 zł dla napojów alkoholowych o zawartości do 4,5% alkoholu oraz piwa wnosi w wysokości 1,4% ogólnej wartości sprzedaży tych napojów w roku poprzednim, 2) 37.500,00 zł dla napojów alkoholowych o zawartości od 4,5% do 18% alkoholu (z wyjątkiem piwa ) wnosi w wysokości 1,4% ogólnej wartości sprzedaży tych napojów w roku poprzednim, 3) 77,000,00 zł dla napojów alkoholowych o zawartości powyżej 18% alkoholu wnosi w wysokości 2,7% ogólnej wartości sprzedaży tych napojów w roku poprzednim. 6.Przedsiębiorcy, których roczna wartość sprzedaży poszczególnych rodzajów napojów alkoholowych nie przekroczyła wartości, o których mowa w ust. 5, wnoszą opłatę w wysokości określonej w ust. 2. 7.Opłata, o której mowa w ust. 1, wnoszona jest na rachunek gminy w każdym roku kalendarzowym objętym zezwoleniem w trzech równych ratach w terminach do 31 stycznia, 31 maja i 30 września danego roku kalendarzowego 8.W roku nabycia zezwolenia lub utraty jego ważności, opłaty, o których mowa w ust. 1 5, dokonuje się w wysokości proporcjonalnej do okresu ważności zezwolenia. 9.Wartość sprzedaży należy obliczać oddzielnie dla każdego rodzaju napojów alkoholowych. 10.Zezwolenia, o których mowa w art. 18, 18 1 oraz 18 4, nie podlegają opłacie skarbowej. W oparciu o obowiązujące opłaty za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych, bez podwyższania opłaty o której mowa w przedstawionym wyżej art. 11 1 ust. 2 ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi/ jednolity tekst: Dz. U. z 2015 roku, poz. 1286, z późn. str. 8
zm./ oraz ilości wydanych na dzień 15 października 2015 roku zezwoleń, poniżej przedstawiono prognozę możliwości finansowych w 2015 roku: Lp. Rodzaj zezwolenia Ilość zezwoleń Opłata za korzystanie z zezwoleń Suma / ilość punktów x opłata / 1. do 4,5% zawartości alkoholu 42 525,00 zł 22 050,00 zł oraz piwo 2. od 4,5% do 18% zawartości 27 525,00 zł 14 175,00 zł alkoholu 3. powyżej 18% zawartości 32 2.100,00 zł 67 200,00 zł alkoholu Razem: 103 425,00 zł W/w kwota została zwiększona do 150 000,00 zł na podstawie analizy wpłat w 2015 roku za sprzedaż napojów alkoholowych. Do 31 stycznia 2015 roku uiszczono opłaty na kwotę 62 113,29 zł, do 31 maja 2015 roku: 57 979,24 zł i do 30 września 2015 roku: 55 609,62 zł. Łącznie w 2015 roku: 175 702,15 zł. Ujęta w planie kwota może jeszcze ulec zmianie, w zależności od działań podjętych w obszarze wydawania zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych. V. Cele i zadania na rok 2016. 1. Cele programu to przede wszystkim: a. Ograniczenie i zmniejszenie rozmiarów negatywnych następstw nadużywania alkoholu, narkomanii. b. Ograniczenie możliwości spożywania napojów alkoholowych i narkotyków przez młodzież. c. Promowanie postaw ograniczających spożycie napojów alkoholowych, narkotyków, dopalaczy. d. Pomoc rodzinom dotkniętym problemem alkoholowym i narkomanii oraz innych uzależnień. e. Wzmocnienie autorytetu rodziców oraz zwiększenie ich wiedzy na temat zagrożeń dotykających dzieci i młodzież. str. 9
2. Zadania Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych: 1). Zwiększanie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu i narkomanii: a. Współpraca z poradniami lecznictwa odwykowego i innymi jednostkami służby zdrowia wspomagającymi proces zdrowienia osób uzależnionych na terenie Gminy w tym m. in. poprzez dofinansowanie.: - prowadzenia programów psychoterapii uzależnienia od alkoholu, narkomanii, - indywidualnych psychoterapii osób uzależnionych, - programów terapii dla młodzieży uzależnionej i zagrożonej uzależnieniem, - podnoszenia kwalifikacji personelu poprzez szkolenia, - doposażenia placówek oraz zakupu materiałów edukacyjnych dla pacjentów i terapeutów w placówce. b. Prowadzenie punktu informacyjno konsultacyjnego w zakresie pomocy osobom uzależnionym i ich rodzinom oraz dotkniętym przemocą w tym m. in.: - ponoszenie kosztów wynagrodzenia dla zatrudnionego w punkcie konsultacyjnym specjalisty psychoterapii uzależnień lub instruktora terapii uzależnień bądź też innych osób zaangażowanych w działalność punktu. - wyposażenie punktu konsultacyjnego w niezbędne materiały biurowe i edukacyjne jak ulotki, broszury itp. 2). Udzielanie rodzinom, w których występują problemy alkoholowe i narkomanii, pomocy psychospołecznej i prawnej, a w szczególności ochrony przed przemocą w rodzinie: a. Realizacja zadań związanych z działaniami wobec osób nadużywających alkoholu oraz osób z problemem narkomanii przez Gminną Komisję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Lipowej w tym m. in.: - wynagrodzenia dla członków Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Lipowej zgodnie z załącznikiem nr 2 do niniejszej uchwały. - szkolenia członków w/w Komisji oraz Zespołu Interdyscyplinarnego. - wyposażenie w materiały i sprzęt umożliwiające realizację zadań przez Gminną Komisję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Lipowej, str. 10
- wynagrodzenia biegłych sądowych za przeprowadzanie badań i sporządzanie opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu. - koszty sądowe związane z przekazaniem sprawy do sądu w myśl art. 26 ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (jednolity tekst: Dz. U. z 2015 roku, poz. 1286, z późn. zm.), a także zgodnie z ustawą z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jednolity Dz. U. z 2014 roku, poz. 1025 z późn. zm.). b. Współpraca i wspieranie działalności środowisk wzajemnej pomocy osób uzależnionych z problemem alkoholowym i narkomanii między innymi grupy AA z Leśnej. c. dofinansowanie programów pomocy psychologicznej i psychoterapii oraz udziału w terapiach wyjazdowych dla osób współuzależnionych, Dorosłych Dzieci Alkoholików (DDA), dzieci z Płodowym Zespołem Alkoholowym (FAS) itp. 3. Prowadzenie profilaktyki, działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych, narkomanii i innych uzależnień jak Internet, hazard, dopalacze, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowych, kulturalnych, edukacyjnych, rekreacyjnych, a także działań na rzecz prowadzenia pozalekcyjnych programów opiekuńczo wychowawczych i socjoterapeutycznych w szczególności poprzez: a. Prowadzenie programów, warsztatów i spektakli profilaktycznych w szkołach podstawowych i gimnazjum. b. Organizowanie zajęć socjoterapeutycznych w świetlicach szkolnych dla dzieci i młodzieży z grup podwyższonego ryzyka z rodzin zagrożonych alkoholizmem oraz wyposażenie ich w niezbędne materiały. c. Dofinansowanie organizowanych przez szkoły i przedszkola imprez profilaktycznych, sportowych, rodzinnych w tym konkursy z wiedzy o uzależnieniach, szkolnych dni przeciw agresji, powiatowy konkurs wiedzy z zakresu uzależnień, pikników rodzinnych, rajdów rowerowych itp., d. Wyjazdy prowadzone w ramach realizowanych programów profilaktycznych dla dzieci i młodzieży z rodzin, w których występuje problem alkoholizmu, przemocy. e. Organizowanie paczek mikołajkowych dla dzieci z rodzin dotkniętych i zagrożonych problemem alkoholowym, przemocą. f. Zajęcia sportowe dla dzieci i młodzieży propagujące zdrowy styl życia w tym koszty wynagrodzenia dla prowadzących. str. 11
g. Szkolenia dla kadry pedagogicznej w zakresie profilaktyki uzależnień, socjoterapii i rozwiązywania problemów alkoholowych, narkomanii, przemocy w rodzinie. h. Zakup plakatów, ulotek, filmów i innych materiałów profilaktycznych. i. Organizacja spotkań dla rodziców celem zwiększenia ich wiedzy na temat uzależnień i zjawiska przemocy w rodzinie. j. Dofinansowanie działalności szkół i przedszkoli w zakresie organizacji i udziału w różnych akcjach i kampaniach społecznych, w tym przede wszystkim wspólna Gminna Kampania Profilaktyczna Nie jestem Niewidzialny realizowana przez placówki oświatowe, autorstwa pedagogów szkolnych oraz przewodniczącej Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Lipowej. k. Dofinansowanie zadań realizowanych przez placówkę wsparcia dziennego, o której mowa w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. j. Dofinansowanie działań skierowanych do kierowców, w tym akcje i kampanie przeciw nietrzeźwym kierowcom. k. Dofinansowanie działań skierowanych do sprzedawców napojów alkoholowych w tym szkolenia, ulotki itp. 4. Wspomaganie działalności instytucji, stowarzyszeń i osób fizycznych, służącej rozwiązywaniu problemów alkoholowych oraz problemów narkomanii: a. Współpraca z organizacjami pozarządowymi i samorządowymi, ośrodkami kultury, mającymi na celu promocję zdrowego stylu życia poprzez kulturę, sport i turystykę z udziałem treści profilaktycznych o uzależnieniach. Organizowanie imprez promujących ograniczenie spożywania alkoholu, a także wyjazdów dla dzieci w trakcie wakacyjnego wypoczynku, jak również organizacja akcji społecznych mających na celu pomoc rodzinom uzależnionym oraz zagrożonych uzależnieniem, w tym: - organizacja imprez i kampanii profilaktycznych, - wyjazdy w okresie wakacyjnym dla dzieci i młodzieży, głównie z rodzin dotkniętych problemem uzależnień, - udzielanie pomocy terapeutycznej, socjalnej rodzinom dotkniętym problemem uzależnień, - organizacja czasu wolnego dla dzieci i młodzieży, z elementami profilaktyki, propagujące zdrowy styl życia. 5. Podejmowanie interwencji w związku z naruszeniem przepisów określonych w art. 13 1 i 15 ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości str. 12
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (jednolity tekst: z Dz. U. z 2015 roku, poz. 1286, z późn. zm.) oraz występowanie przed sądem w charakterze oskarżyciela publicznego. a. koszty szkolenia dla sprzedawców napojów alkoholowych oraz działań kontrolnych i interwencyjnych mających na celu ograniczenie dostępności napojów alkoholowych, zakazu sprzedaży alkoholu osobom poniżej 18 roku życia. b. koszty zakupu materiałów edukacyjnych dla sprzedawców napojów alkoholowych. 6. Pomoc społeczna osobom uzależnionym i rodzinom osób uzależnionych dotkniętym ubóstwem i wykluczeniem społecznym i integrowanie ze środowiskiem lokalnym tych osób z wykorzystaniem pracy socjalnej i kontraktu socjalnego. a. Współpraca z pracownikami socjalnymi Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Lipowej w zakresie pomocy osobom uzależnionym i ich rodzinom w kwestii ubóstwa i wykluczenia społecznego. 7. Bieżąca obsługa i ewaluacja Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Utworzenie rezerwy finansowej na zadania mogące wyniknąć w trakcie realizacji programu w zależności od wysokości wpływów opłat za korzystanie z zezwoleń w ciągu roku. str. 13