Lidia Motrenko-Makuch. Zakład Wydawnictw Statystycznych Statistical Publishing Establishment ISSN 2082-7172

Opracowanie publikacji Preparation of the publication GUS, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia CSO, Social Surveys and Living Conditions Department kierujący supervisor dr Piotr Łysoń Dyrektor Departamentu Badań Społecznych i Warunków Życia Director of Social Surveys and Living Conditions Department zespół team Klaudyna Kaim, Sylwia Kucharczyk, Joanna Marzęcka, Elżbieta Król - mapy (maps) Departament Badań Społecznych i Warunków Życia GUS; Lucyna Cuber, Elżbieta Niemiec, Helena Tulik, Marta Osuch, Monika Szwed Urząd Statystyczny w Krakowie. Projekt okładki Cover design Druk i oprawa Lidia Motrenko-Makuch Zakład Wydawnictw Statystycznych Statistical Publishing Establishment ISSN 2082-7172 Publikacja dostępna na http://www.stat.gov.pl/ Publication available on http://www.stat.gov.pl/

PRZEDMOWA Niniejsza publikacja jest trzecią edycją opracowania w całości poświęconego wynikom badań statystycznych z zakresu pomocy społecznej. Do roku 2008 dane na ten temat prezentowane były w publikacji Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia corocznie wydawanej przez GUS od 1991 r. Publikacja Pomoc społeczna infrastruktura, beneficjenci, świadczenia w 2011 roku zawiera informacje o liczbie i strukturze placówek pomocy społecznej, ich pracownikach, wolontariuszach oraz o różnych formach udzielanej pomocy, a także o zbiorowości osób z tej pomocy korzystających. Znaczna część publikacji poświęcona jest zagadnieniom związanym z opieką nad dziećmi i młodzieżą pozbawionymi opieki rodzicielskiej (placówki opiekuńczo-wychowawcze, rodziny zastępcze). Istotnym uzupełnieniem powyższych informacji są dane finansowe mówiące o skali przekazywanego beneficjentom wsparcia finansowego oraz o źródłach finansowania pomocy społecznej. Tabelaryczną część publikacji poprzedzają uwagi metodyczne i komentarz analityczny, w którym w stosunku do poprzednich publikacji rozszerzono analizy zróżnicowań terytorialnych. Uwagi metodyczne obejmują podstawowe wyjaśnienia i definicje pojęć stosowanych w sprawozdawczości statystycznej w 2011 r., będącej źródłem danych prezentowanych w części tabelarycznej. Poza danymi z badań GUS, w publikacji wykorzystano dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w zakresie świadczeń pomocy społecznej, a także dane Ministerstwa Finansów w zakresie wydatków budżetu państwa i samorządów terytorialnych na pomoc społeczną. Ujęte w tablicach oraz w komentarzu analitycznym dane zaprezentowano w skali kraju i dla poszczególnych województw, wybrane zagadnienia w podziale na podregiony, a w części tabelarycznej także według powiatów. Dyrektor Departamentu Badań Społecznych i Warunków Życia dr Piotr Łysoń

PREFACE This publication is the third edition of the study entirely dedicated to the results of the statistical surveys on social assistance. Until 2008 the data on this topic were presented in the publication "Basic Data on Health Service" published annually since 1991 by the Central Statistical Office. "Social assistance infrastructure, beneficiaries, benefits in 2011" includes information on the number and structure of social assistance centres, their employees, volunteers and on various forms of aid as well as on the population of beneficiaries. A significant part of the publication is dedicated to issues related to the care about children and young persons deprived of parental care (care and education centres, foster families). An important complement to the information above are financial data presenting the volume of financial support transferred to the beneficiaries and the social assistance value and sources of funding. The tabular part of the publication is preceded by methodical notes and analytical comment with analysis of territorial differences. The methodical notes include basic explanations and definitions used in the 2011 reporting, being the source of data presented in the tables. Apart from the data coming from the CSO research, the publication uses also the data of the Ministry of Labour and Social Policy in the field of social assistance benefits as well as the data of the Ministry of Finance concerning the expenditures of the state budget and local self-government units on social assistance. The data included in the tables and the analytical comment are presented as total figures referring to the entire country, for particular regions as well as for subregions and powiats in the case of selected issues. The Director Social Surveys and Living Conditions Department Piotr Łysoń, Ph.D.

SPIS TREŚCI Nr Str. PRZEDMOWA... x 3 CZĘŚĆ 1 UWAGI METODYCZNE... x 17 1.1 Źródła danych statystycznych... x 17 1.2 Podstawowe wyjaśnienia metodyczne... x 19 1.3 Podstawowe definicje... x 21 CZĘŚĆ 2 KOMENTARZ ANALITYCZNY... x 28 2.1 Pomoc społeczna... x 28 2.1.1 Opieka zastępcza nad dziećmi i młodzieżą... x 28 2.1.2 Stacjonarne zakłady pomocy społecznej... x 36 2.1.3 Świadczenia pieniężne i niepieniężne w ramach systemu pomocy społecznej... x 39 2.2 Porównania międzywojewódzkie... x 43 2.2.1 Całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze i rodziny zastępcze... x 43 2.2.2 Placówki wsparcia dziennego... x 54 2.2.3 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej... x 56 2.2.4 Beneficjenci środowiskowej pomocy społecznej... x 61 2.2.5 Świadczenia z systemu pomocy społecznej... x 63 2.2.5.1 Wydatki z systemu pomocy społecznej... x 64 2.2.5.2 Beneficjenci świadczeń z systemu pomocy społecznej... x 68 2.2.6 Beneficjenci świadczeń rodzinnych... x 71 2.2.7 Wydatki budżetu państwa w działach klasyfikacji budżetowej: 852 pomoc społeczna i 853 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej... x 73 2.2.8 Wydatki jednostek samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 klasyfikacji budżetowej... x 75 CZĘŚĆ 3 TABLICE WYNIKOWE... x 80 Dział 3.1 Infrastruktura... x 80 Placówki opiekuńczo-wychowawcze dla dzieci i młodzieży w latach 2005 2011... 1 81 Całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze dla dzieci i młodzieży według województw... 2 82 Placówki socjalizacyjne według województw... 3 83 Placówki rodzinne według województw... 4 83 Placówki interwencyjne według województw... 5 84 Placówki wielofunkcyjne według województw... 6 84 Placówki wielofunkcyjne według funkcji i według województw... 7 85 5

Nr Str. Placówki wsparcia dziennnego według typu i według województw... 8 86 Wolontariusze w placówkach całodobowych i dziennych według województw... 9 87 Placówki wsparcia dziennego według województw, podregionów i powiatów... 10 88 Rodziny zastępcze według typu w latach 2005 2011... 11 100 Rodziny zastępcze według typu... 12 100 Rodziny zastępcze w miastach i na wsi według typu w latach 2010 2011... 13 101 Rodziny zastępcze ogółem według województw... 14 102 Rodziny zastępcze spokrewnione z dzieckiem według województw... 15 103 Rodziny zastępcze niespokrewnione z dzieckiem według województw... 16 104 Zawodowe niespokrewnione z dzieckiem specjalistyczne rodziny zastępcze według województw... 17 105 Zawodowe niespokrewnione z dzieckiem wielodzietne rodziny zastępcze według województw... 18 106 Zawodowe rodziny zastępcze o charakterze pogotowia rodzinnego według województw... 19 107 Rodziny zastępcze według województw, podregionów i powiatów.... 20 108 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według organów prowadzących w latach 2005 2011... 21 118 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według rodzaju placówki i sektora własności... 22 119 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według grup mieszkańców... 23 120 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według województw... 24 121 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według sektora i województw... 25 122 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według województw, podregionów i powiatów... 26 123 Pracujący w zakładach stacjonarnych pomocy społecznej według zawodów i województw... 27 133 Pracujący w domach pomocy społecznej według zawodów i województw... 28 133 Rodzaje udogodnień dla osób niepełnosprawnych w zakładach stacjonarnych pomocy społecznej według rodzaju placówki... 29 134 Dział 3.2 Beneficjenci... x 135 Wychowankowie całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych według województw... 30 136 Wychowankowie całodobowych placówek według wieku... 31 137 Wychowankowie placówek socjalizacyjnych według wieku... 32 137 Wychowankowie placówek socjalizacyjnych według województw... 33 138 Wychowankowie placówek rodzinnych według województw... 34 139 Wychowankowie placówek rodzinnych według wieku... 35 140 Wychowankowie placówek interwencyjnych według wieku.... 36 140 6

Nr Str. Wychowankowie placówek interwencyjnych według województw... 37 141 Wychowankowie placówek wielofunkcyjnych według województw... 38 142 Wychowankowie placówek wielofunkcyjnych według wieku... 39 143 Dzieci opuszczające całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze według województw... 40 144 Dzieci opuszczające placówki socjalizacyjne według województw... 41 145 Dzieci opuszczające placówki rodzinne według województw... 42 146 Dzieci opuszczające placówki interwencyjne według województw... 43 147 Dzieci opuszczające placówki wielofunkcyjne według województw... 44 148 Dzieci w rodzinach zastępczych według typu w latach 2005 2011... 45 149 Dzieci w rodzinach zastępczych według województw... 46 150 Dzieci w rodzinach zastępczych spokrewnionych z dzieckiem według województw... 47 151 Dzieci w rodzinach zastępczych niespokrewnionych z dzieckiem według województw... 48 152 Dzieci w zawodowych niespokrewnionych z dzieckiem specjalistycznych rodzinach zastępczych według województw... 49 153 Dzieci w zawodowych niespokrewnionych z dzieckiem wielodzietnych rodzinach zastępczych według województw... 50 154 Dzieci w rodzinach zastępczych o charakterze pogotowia rodzinnego według województw... 51 155 Dzieci opuszczające rodziny zastępcze w roku sprawozdawczym według województw... 52 156 Dzieci opuszczające w roku sprawozdawczym rodziny zastępcze spokrewnione z dzieckiem według województw... 53 157 Dzieci opuszczające w roku sprawozdawczym rodziny zastępcze niespokrewnione z dzieckiem w podziale na województwa... 54 158 Dzieci opuszczające zawodowe niespokrewnione z dzieckiem wielodzietne rodziny zastępcze w roku sprawozdawczym według województw... 55 159 Dzieci opuszczające w roku sprawozdawczym rodziny zastępcze o charakterze pogotowia rodzinnego według województw... 56 160 Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej według wieku... 57 161 Mieszkańcy do lat 18 w stacjonarnych domach pomocy społecznej w latach 2005 2011... 58 166 Mieszkańcy do lat 18 w stacjonarnych domach pomocy społecznej według województw... 59 166 Źródła finansowania pobytu w zakładach stacjonarnych pomocy społecznej... 60 167 Dział 3.3 Świadczenia... x 172 Osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej według województw... 61 173 Kwoty udzielonych świadczeń pomocy społecznej według województw... 62 173 Osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej w formie pieniężnej według województw... 63 174 Osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej w formie niepieniężnej według województw... 64 175 7

Nr Str. Osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej na 10 tys. ludności według województw... 65 176 Kwoty udzielonych w formie pieniężnej świadczeń pomocy społecznej według województw (w tys. zł)... 66 177 Kwoty udzielonych w formie niepieniężnej świadczeń pomocy społecznej według województw (w tys. zł) 67 177 Powody przyznania pomocy... 68 179 Beneficjenci środowiskowej pomocy społecznej według wieku... 69 180 Gospodarstwa domowe beneficjentów środowiskowej pomocy społecznej i ich członkowie według województw... 70 180 Struktura gospodarstw domowych beneficjentów środowiskowej pomocy społecznej według głównej przyczyny przyznania świadczeń i według województw... 71 181 Świadczenia rodzinne według województw... 72 182 Rodziny z dziećmi pobierające świadczenia rodzinne według liczby dzieci w rodzinie i województw... 73 183 Zasiłki rodzinne na dzieci według grup wieku i województw... 74 184 Wydatki z budżetu państwa na pomoc społeczną oraz pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej według wybranych rozdziałów budżetowych... 75 185 Wydatki budżetów samorządów terytorialnych na pomoc społeczną według wybranych rozdziałów budżetowych... 76 186 Wydatki budżetów samorządów terytorialnych na pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej według wybranych rozdziałów budżetowych... 77 188 Wydatki budżetów samorządów terytorialnych na pomoc społeczną i pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej... 78 189 Wydatki budżetów samorządów terytorialnych na pomoc społeczną oraz pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej według wybranych rozdziałów budżetowych... 79 190 SPIS WYKRESÓW Dzieci w rodzinach zastępczych i w całodobowych placówkach opiekuńczo wychowawczych w latach 2005 2011... 1 29 Dzieci i młodzież w placówkach całodobowych według grup wiekowych.... 1 2 30 Dzieci do 18 roku życia, które odeszły z placówek całodobowych w ciągu 2011 r. (dane w %)... 3 31 Rodziny zastępcze i dzieci w rodzinach zastępczych w latach 1995 2011... 4 32 Struktura rodzin zastępczych według typów.... 5 33 Rodziny zastępcze w miastach i na wsi w latach 2005 2011... 356 33 Osoby prowadzące rodziny zastępcze.... 7 34 Rodziny zastępcze według liczby przyjętych dzieci... 8 34 Struktura dzieci w rodzinach zastępczych według typów... 9 35 Dzieci do 18 roku życia, które opuściły rodziny zastępcze.... 10 36 Mieszkańcy stacjonarnych zakładów pomocy społecznej według wieku... 11 37 8

Nr Str. Mieszkańcy stacjonarnych zakładów pomocy społecznej według oddziałów... 12 38 Liczba rodzin korzystających z pomocy środowiskowej według powodów przyznania tej pomocy (w tys.) 13 40 Liczba osób korzystających według rodzaju pomocy środowiskowej... 14 41 Kwota świadczeń według rodzaju pomocy środowiskowej... 15 42 Wskaźnik rozwodów a udział dzieci w placówkach całodobowych na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat... 16 44 Wskaźnik liczby dzieci w placówkach całodobowych na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział dzieci z placówek rodzinnych w liczbie dzieci przebywających w placówkach całodobowych... 17 45 Wskaźnik liczby dzieci objętych opieką zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział procentowy dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej w liczbie dzieci objętych opieką zastępczą... 18 46 Wskaźnik liczby dzieci objętych opieką zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział procentowy dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej w liczbie dzieci objętych opieką zastępczą według podregionów... 19 49 Dzieci w placówkach wsparcia dziennego na 1 tys. mieszkańców a wielkość placówki... 20 54 Przeciętna liczba wychowanków placówek wsparcia dziennego przypadająca na jednego wolontariusza... 21 55 Struktura stacjonarnych zakładów pomocy społecznej (łącznie z filiami)... 22 56 Dzieci w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej... 23 57 Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz przewlekle psychicznie chorych... 24 59 Struktura gospodarstw domowych beneficjentów pomocy społecznej według ich wielkości (dane w %)... 25 62 Wydatki z systemu pomocy społecznej na jednego beneficjenta i na jednego mieszkańca według województw... 26 63 Różnice w wysokości wydatków z systemu pomocy społecznej między 2011 r. a 2010 r. według województw... 27 64 Nominalne i realne zmiany wydatków z systemu pomocy społecznej między 2011 r. a 2010 r. według województw... 28 65 Struktura wydatków na świadczenia pieniężne... 29 66 Wydatki na świadczenia pieniężne na jednego mieszkańca według województw... 30 66 Struktura wydatków na świadczenia niepieniężne... 31 67 Wydatki na świadczenia niepieniężne na jednego mieszkańca według województw... 32 67 Rodziny beneficjentów pomocy społecznej według przyczyn ubiegania się o pomoc według województw. 33 70 Struktura wydatków na świadczenia rodzinne według rodzajów świadczeń... 34 71 Struktura wydatków z budżetu państwa w dziale 852... 35 74 Struktura wydatków z budżetu państwa w dziale 853... 36 75 Udział jednostek samorządu terytorialnego w wydatkach w działach 852 i 853.... 37 77 Struktura wydatków jednostek samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 w przeliczeniu na 1 mieszkańca... 38 78 9

Nr Str. SPIS MAP Dzieci umieszczone w opiece zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat według podregionów... 1 47 Udział procentowy dzieci korzystających z rodzinnych form opieki wśród dzieci objętych opieką zastępczą według podregionów.... 2 48 Dzieci w placówkach całodobowych lub rodzinach zastępczych na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział wychowanków placówek rodzinnych lub rodzin zastępczych w liczbie wychowanków ogółem według podregionów.... 3 51 Rodziny zastępcze na 10 tys. ludności według powiatów... 4 52 Dynamika rodzin zastępczych w latach 2010-2011... 5 53 Dzieci w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej na 10 tys. ludności w wieku 0-17 lat według podregionów.... 6 58 Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz przewlekle psychicznie chorych na 10 tys. ludności.... 7 60 Udział beneficjentów pomocy społecznej gospodarstw domowych i ich członków w populacji ogółem.. 8 61 Beneficjenci pomocy społecznej.... 9 68 Beneficjenci pomocy społecznej wraz z członkami ich rodzin... 10 69 Udział beneficjentów zasiłku rodzinnego w wieku 0-17 lat w populacji ogółem w tym wieku oraz struktura rodzin beneficjentów świadczeń rodzinnych według liczby dzieci na utrzymaniu.... 11 72 Wydatki jednostek samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 na 1 mieszkańca... 12 76 Miejsca w całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowawczych... 13 98 Rodziny zastępcze... 14 98 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej... 15 99 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według sektora... 16 99 10

CONTENTS No. Page PREFACE... x 4 PART 1 METHODICAL NOTES... x 17 1.1 Sources of statistical data... x 17 1.2 Basic methodical explanations... x 19 1.3 Basic definitions... x 21 PART 2 ANALYTICAL COMMENT... x 28 2.1 Social assistance... x 28 2.1.1 Foster care provided to children and young people... x 28 2.1.2 Stationary social welfare facilities... x 36 2.1.3 Monetary and non-monetary benefits in sphere of social assistance system... x 39 2.2 Intervoivodship comparison... x 43 2.2.1 Round-the-clock care and education centres and foster families... x 43 2.2.2 Day-support centres... x 54 2.2.3 Stationary social welfare facilities... x 56 2.2.4 Beneficiaries of social assistance... x 61 2.2.5 Benefits from social assistance system... x 63 2.2.5.1 Expenditures of social assistance system... x 64 2.2.5.2 Beneficiaries of social assistance system... x 68 2.2.6 Beneficiaries of family allowances... x 71 2.2.7 Expenditures of the state budget in budget classification: 852 social assistance and 853 other tasks in sphere of social policy... x 73 2.2.8 Expenditure of local self-government budget in budget classification: 852 and 853... x 75 PART 3 TABLES... x 80 Section 3.1 Infractructure... x 80 Care and education centres for children and young people in 2005 2011... 1 81 Round-the-clock care and education centres for children and young people by voivodships... 2 82 Socialization centres by voivodships... 3 83 Family centres by voivodships... 4 83 Intervention centres by voivodships... 5 84 11

No. Page Multi-functional centres by voivodships... 6 84 Multi-functional centres by function and by voivodships... 7 85 Day-support centres by type and by voivodships... 8 86 Volunteers in round-the-clock centres and in day-support centres by voivodships... 9 87 Day-suppor centerst by voivodships, subregions and powiats... 10 88 Foster families by type in 2005 2011... 11 100 Foster families by type... 12 100 Foster families in urban and rural areas by type in 2010 2011... 13 101 Foster families by voivodships... 14 102 Foster families related to the child by voivodships... 15 103 Foster families not related to the child by voivodships... 16 104 Professional not related to child specialized foster families by voivodships... 17 105 Professional not related to child with many children foster families by voivodships... 18 106 Professional foster families emergency type by voivodships... 19 107 Foster families by voivodships, subregions and powiats... 20 108 Stationary social welfare faclities by governing bodys in 2005 2011... 21 118 Stationary social welfare facilities by type and ovnership sector... 22 119 Stationary social welfare facilities by groups of residents... 23 120 Stationary social welfare facilities by voivodships... 24 121 Stationary social welfare facilities by ovnership sector and voivodships... 25 122 Stationary social welfare facilities by voivodships, subregions and powiats... 26 123 Employed persons in stationary social welfare facilities by professions and voivodships... 27 133 Employed persons in social assistance houses by professions and voivodships... 28 133 Adaptation for disabled people in stationary social welfare facilities by type in 2011... 29 134 Section 3.2 Beneficiaries... x 135 Residents of round the clock care and education centres for children and young people by voivodships.. 30 136 Residents of round the clock care and education centres by age... 31 137 Residents of socialization care and education centres by age... 32 137 Residents of socialization centres by voivodships... 33 138 12

No. Page Residents of family centres by voivodships... 34 139 Residents of family centres by age... 35 140 Residents of intervention centres by age... 36 140 Residents of intervention centres by voivodships... 37 141 Residents of multi-funkcional centres by voivodships... 38 142 Residents of multi functional centres by age... 39 143 Children leaving round the clock care and education centres by voivodships... 40 144 Children leaving socialization centres by voivodships... 41 145 Children leaving family centres by voivodships... 42 146 Children leaving intervention centres by voivodships... 43 147 Children leaving multi functional centres by voivodships... 44 148 Children in foster families by type in 2005 2011... 45 149 Children in foster families by voivodships... 46 150 Children in foster families related to the child by voivodships... 47 151 Children in foster families not related to the child by voivodships... 48 152 Children in professional not related to the child specialized foster families by voivodships... 49 153 Children in professional not related to the child foster families with many children by voivodships... 50 154 Children in foster families emergency type by voivodships... 51 155 Children leaving foster families during a year by voivodships... 52 156 Children leaving foster families related to the child during a year by voivodships... 53 157 Children leaving foster families not related to the child during a year by voivodships... 54 158 Children leaving professional not related to the child foster families with many children during a year by voivodships... 55 159 Children leaving foster families of emergency type during a year by voivodships... 56 160 Residents of stationary social welfare facilities by age... 57 161 Residents up to age of 18 in stationary social assistance houses in 2005 2011... 58 166 Residents up to age of 18 in stationary social assistance houses by voivodships... 59 166 Sources of financing residence in stationary social welfare facilities... 60 167 Section 3.3 Benefits... x 172 Recipients of social assistance benefits by voivodships... 61 173 13

No. Page Amount of social assistance benefits granted by voivodships... 62 173 Recipients of monetary social assistance benefits by voivodships... 63 174 Recipients of non monetary social assistance benefits by voivodships... 64 175 Recipients of social assistance benefits per 10 thous. population by voivodships... 65 176 Amount of monetary social assistance benefits granted by voivodships (in thous. zl)... 66 177 Amount of non-monetary social assistance benefits granted by voivodships (in thous. zl)... 67 177 Reasons of assigning help... 68 179 Beneficiaries of social assistance in the place of residence by age... 69 180 Households of beneficiaries of social assistance in the place of residence and its members by voivodships... 70 180 The structure of households of beneficiaries of social assistance in the place of residence by the main cause of benefit granting and by voivodships... 71 181 Family benefits by voivodships... 72 182 Families with children receiving family allowances by number of children in family and by voivodships... 73 183 Family allowances on children by age groups and by voivodships... 74 184 Expenditure of the state budget on social assistance and other tasks in sphere of social policy by selected budget chapters... 75 185 Expenditure of local self-government budgets on social assistance by selected budget chapters... 76 186 Expenditure of local self-government budgets on other tasks in sphere of social policy by selected budget chapters... 77 188 Expenditure of local self-government budgets on social assistance and other tasks in sphere of social policy... 78 189 Expenditure of local self-government budgets on social assistance and other tasks in sphere of social policy by selected budget chapters... 79 190 GRAPHS Children and youth in round-the clock centres by age... 1 29 Children up to age of 18 who left round-the clock centres during the year (in %)... 2 30 Foster families and children in foster families in 1995 2011... 3 31 Children up to age of 18 in foster care... 4 32 The structure of foster families by type... 5 33 Foster families in urban and rural areas in 2005-2011... 6 33 Persons running foster families... 7 34 14

No. Page Foster families by number of taken children... 8 34 Structure of children in foster families by type... 9 35 Children up to age of 18 who left foster families... 10 36 Residents of stationary social welfare facilities by age... 11 37 Residents of stationary social welfare facilities by wards... 12 38 Number of families receiving benefits by reasons (in thous.)... 13 40 Number of persons reciving benefits by type of assistance... 14 41 Amount of benefits by type of assistance... 15 42 Divorce index to the share of children in round-the-clock centres per 1 thous. population aged up to 18... 16 44 The index of children in round-the-clock centres per 1 thous. population aged up to 18 to the share of children from family centres in number of children staying in roun-the clock centres... 17 45 The index of children covered by foster care per 1 thous. population aged up to 18 to the percentage of children from family care forms in the number of children covered by foster care... 18 46 The index of children covered by foster care per 1 thous. population aged up to 18 to the percentage of children from family care forms in the number of children covered by foster care by subregions... 19 49 Children in day-support centres per 1 thous. population to the size of the centre... 20 54 Average number of residents in day-support centres per one volunteer... 21 55 Strukture of stationary social welfare facilities (including branches)... 22 56 Children in stationary social welfare facilities... 23 57 Residents of stationary social welfare facilities for mentally retarded, physically handicapped, and chronically mentally ill... 24 59 Structure of social assistance beneficiaries households by their size (in %)... 25 62 Expenditures from social assistance system per one beneficiary and per capita by voivodships... 26 63 Differences in amounts of expenditures from social assistance system between 2011 and 2010 by voivodships... 27 64 Nominal and real changes of expenditures from social assistance system between 2011 and 2010 by voivodships... 28 65 Structure of expenditures on monetary benefits... 29 66 Expenditure on monetary benefits per capita by voivodships... 30 66 Structure of expenditures on non-monetary benefits... 31 67 Expenditure on non-monetary benefits per capita by voivodships... 32 67 Families of beneficiaries of social assistance by causes of applying for help in voivodships... 33 70 Structure of expenditures on family allowance... s 34 71 15

No. Page Structure of state budget expenditures in budget division 852... 35 74 Structure of state budget expenditure in budget division 853... 36 75 Share of local self-government entieties in expanditures in budget divisions: 852 and 853... 37 77 Structure of local self-government entieties in expanditures in budget divisions 852 and 853 per capita... 38 78 MAPS Children in foster care per 1 thous. population aged up to 18 by subregions... 1 47 The percentage of children in family forms of care among children covered by foster care by subregions.. 2 48 Cildren in round-the-clock centres or foster families per 1 thous. population aged up to 18 and the share of residents of family centres or foster families in the total number of residents by subregions... 3 51 Foster families per 10 thous. by poviats... 4 52 Dynamic of foster familiies in 2010-2011... 5 53 Children in stacionary welfare facilities per 10 thous. population aged up to 18 by subregions... 6 58 Residents of stationary welfare facilities for mentally retarded, physically handicapped, and chronically mentally ill persons per 10 thous. population... 7 60 Share of social assistance beneficiaries - of households and their members in total population... 8 61 Social assistance beneficiaries... 9 68 Social assistance beneficiaries with family members... 10 69 Share of beneficiaries of family allowances aged up to 18 in total population at this age and structure of families of the beneficiaries of family benefits by number of dependent children... 11 72 Expenditure of local self-government entities in the budget divisions: 582 and 583 per capita... 12 76 Places in round the clock care and education centres... 13 98 Foster families... 14 98 Stationary social welfare facilities... 15 99 Stationary social welfare facilities by ovnership sector... 16 99 16

CZĘŚĆ 1 UWAGI METODYCZNE 1.1 Źródła danych statystycznych 1. Podstawowym źródłem informacji prezentowanych w publikacji są wyniki badań statystycznych prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny, jak również dane pozyskane z Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (informacje z Krajowego Systemu Monitoringu Pomocy Społecznej oraz Krajowego Systemu Monitoringu Świadczeń Rodzinnych), a także dane Ministerstwa Finansów za 2010 i 2011 r. Wszystkie prace realizowane są zgodnie z Programem Badań Statystycznych Statystyki Publicznej. W ramach sprawozdawczości Głównego Urzędu Statystycznego badane były: placówki opiekuńczo-wychowawcze (PS-01), rodziny zastępcze (PS-02), zakłady stacjonarne pomocy społecznej (PS-03). W badaniu placówek opiekuńczo-wychowawczych gromadzone są dane o ich liczbie według typu placówki, liczbie dzieci i młodzieży przebywających w placówkach według stanu w dniu 31.XII oraz wybranych cechach społeczno-demograficznych wychowanków (PS-01). W przypadku rodzin zastępczych przedmiotem badania jest liczba rodzin poszczególnych typów, liczba dzieci przebywających w tych rodzinach według stanu na dzień 31 XII, a także wybrane cechy społeczno-demograficzne dzieci oraz osób pełniących funkcję rodziny zastępczej (PS-02). Sprawozdania sporządzane są zbiorczo dla poszczególnych typów rodzin zastępczych przez powiatowe centra pomocy rodzinie i miejskie ośrodki pomocy społecznej. W sprawozdaniu PS-03 dotyczącym zakładów stacjonarnych pomocy społecznej gromadzone są dane o ich liczbie i miejscach, o liczbie mieszkańców według płci i wieku oraz źródłach finansowania pobytu (np. z emerytury lub renty, zasiłku stałego pomocy społecznej, pełna odpłatność gminy/budżetu państwa itp.) w poszczególnych rodzajach i typach placówek. Ponadto zbierane są dane o liczbie osób oczekujących na umieszczenie w zakładach, jak również liczbie osób pracujących w placówkach według zawodów (PS-03). Źródłem informacji o świadczeniach pomocy społecznej jest roczne sprawozdanie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej z udzielonych świadczeń pomocy społecznej - pieniężnych, w naturze i usługach za styczeń grudzień 2011 (MPiPS-03). Informacje dotyczące wydatków z budżetu państwa i z budżetów samorządów terytorialnych zostały opracowane na podstawie danych Ministerstwa Finansów, pochodzących z rocznego sprawozdania z wykonania planu wydatków budżetu państwa (Rb-28) i rocznego sprawozdania z wykonania planu wydatków budżetowych jednostek samorządu terytorialnego (Rb-28S). 17

W publikacji wykorzystano również dane administracyjne Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, tj.: nieidentyfikowalne dane jednostkowe za lata 2010 i 2011 z systemu informacyjnego pomocy społecznej, zebrane w Zbiorze Centralnym Krajowego Systemu Monitoringu Pomocy Społecznej, sprawozdania resortowe MPiPS-03 za okres I XII 2010 i 2011, które w wersji elektronicznej sporządzają ośrodki pomocy społecznej (OPS) i powiatowe centra pomocy rodzinie (PCPR), zawierające dane zbiorcze o wartości udzielonych świadczeń pomocy społecznej, dane zagregowane na poziomie gmin, pochodzące z elektronicznie sporządzanych, akceptowanych przez służby wojewody - kwartalnych sprawozdań z realizacji świadczeń rodzinnych; dane te zasiliły bazę danych Krajowego Systemu Monitoringu Świadczeń Rodzinnych za rok 2010 i 2011. 2. Tablice w części dotyczącej beneficjentów środowiskowej pomocy społecznej zawierają informacje o gospodarstwach domowych i członkach gospodarstw, którzy otrzymali pomoc w dowolnej formie, świadczoną przez gminy w miejscu zamieszkania, na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (jednolity tekst Dz. U. 2009 Nr 175, poz. 1362, z późn. zm.) zwanej dalej ustawą o pomocy społecznej. Analiza nie obejmuje gospodarstw domowych, z którymi nie przeprowadzono wywiadu środowiskowego. Przy niektórych rodzajach świadczeń (np.: pomoc z powodu katastrofy ekologicznej lub klęski żywiołowej) nie ma wymogu przeprowadzenia wywiadu. Zatem, jeżeli rodzina korzystała wyłącznie z takich form pomocy, to nie jest ujęta w tablicach. Ze względu na różnice w danych dotyczących świadczeń pomocy społecznej pochodzących ze sprawozdania MPiPS 03 oraz tych, których źródłem jest Zbiór Centralny (baza danych jednostkowych), dokonano pośredniej oceny kompletności tego ostatniego. Różnice wynikają z faktu, iż baza danych zawiera informacje o świadczeniach zrealizowanych oraz o osobach i rodzinach, które te świadczenia faktycznie otrzymały, natomiast w sprawozdaniu MPiPS-03 wykazywano informacje o świadczeniach przyznanych, wymienionych w decyzjach. Jak zapisano w objaśnieniach do sprawozdania MPiPS-03: Kwota łączna świadczeń w danym okresie sprawozdawczym jest wielkością teoretyczną, tzn. nie uwzględnia sytuacji, gdy dane świadczenia z różnych przyczyn nie są wypłacone. Ponadto wielkości w sprawozdaniu nie są korygowane o refundacje ani o zwroty w wyniku nienależnie pobranych świadczeń. 3. Tablice w części dotyczącej świadczeń rodzinnych zawierają dane charakteryzujące rodziny, które korzystały ze świadczeń na podstawie ustawy z dnia 28 listopada 2003 roku o świadczeniach rodzinnych (jednolity tekst Dz. U. 2006 Nr 139, poz. 992, z późn. zm.) zwanej dalej ustawą o świadczeniach rodzinnych. 18

4. Podstawę prawną określającą procesy związane z gromadzeniem i rozdysponowaniem środków publicznych w budżecie państwa oraz w budżetach jednostek samorządu terytorialnego (gmin, miast na prawach powiatu, powiatów, województw) stanowi: dla 2009 r. ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz. U. 2005 Nr 249, poz. 2104 z późn. zm.), dla lat 2010-2011 ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. 2009 Nr 157, poz. 1240 z późn. zm.). Gospodarkę finansową jednostek samorządu terytorialnego regulują również: ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (jednolity tekst Dz. U. 2001 Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.), ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (jednolity tekst Dz. U. 2001 Nr 142, poz. 1592 z późn. zm.), ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (jednolity tekst Dz. U. 2001 Nr 142, poz. 1590, z późn. zm.) oraz ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (Dz. U. Nr 203, poz. 1966 z późn. zm). 5. Prezentowane dane finansowe w podziale według działów opracowano zgodnie z klasyfikacją dochodów i wydatków budżetowych, w 2009 r. obowiązującą na mocy rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów, wydatków, przychodów i rozchodów oraz środków pochodzących ze źródeł zagranicznych (Dz. U. 2006 Nr 107, poz. 726 z późn. zm), natomiast w latach 2010-2011 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 2 marca 2010 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów, wydatków, przychodów i rozchodów oraz środków pochodzących ze źródeł zagranicznych (Dz. U. 2010 Nr 38, poz. 207 z późn. zm.). 6. Przy przeliczeniach na 1 mieszkańca danych charakteryzujących wielkość zjawiska w ciągu roku przyjęto liczbę ludności według stanu w dniu 30 VI, opracowaną na podstawie spisu 2011 r. (zarówno dla roku 2011 jak i 2010), co oznacza zmianę danych za 2010 r. prezentowanych w poprzedniej edycji publikacji. 1.2 Podstawowe wyjaśnienia metodyczne 1. Obecny system pomocy społecznej funkcjonuje od 1 maja 2004 r. w oparciu o ustawę o pomocy społecznej, według której dokonano podziału na świadczenia pieniężne i niepieniężne. Prawo do świadczeń w tym systemie przysługuje osobom i rodzinom, które nie są w stanie same pokonać trudnych sytuacji życiowych, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Podstawowym warunkiem przyznania pomocy jest zaistnienie jednego z problemów określonych w ustawie, a w przypadku świadczeń pieniężnych - dochód, którego wysokość nie przekracza kryteriów dochodowych ustalonych w oparciu o próg interwencji socjalnej 1. W przypadku niektórych świadczeń kryterium dochodowe może być podwyższone uchwałą rady gminy. 1 Próg interwencji socjalnej jest ustalany na podstawie badania przeprowadzonego z uwzględnieniem zawartości koszyka dóbr i usług zapewniających zaspokojenie potrzeb egzystencjalnie niezbędnych oraz wysokości cen towarów i usług. 19

2. Obecny system świadczeń rodzinnych funkcjonuje od 1 maja 2004 r. w oparciu o ustawę o świadczeniach rodzinnych. Ustawa wyróżnia trzy grupy świadczeń: zasiłek rodzinny z dodatkami; świadczenia opiekuńcze - zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie pielęgnacyjne; zapomogi związane z urodzeniem dziecka 2. 3. Ustawa o pomocy społecznej określa podział placówek opiekuńczo-wychowawczych na placówki wsparcia dziennego opiekuńcze i specjalistyczne oraz placówki całodobowe: typu interwencyjnego, rodzinnego, socjalizacyjnego. Całodobowa placówka opiekuńczowychowawcza może łączyć działania interwencyjne, socjalizacyjne i inne zadania na rzecz pomocy dziecku i rodzinie, przyjmując formę placówki wielofunkcyjnej 3. 4. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej wyróżniamy trzy typy rodzin zastępczych: spokrewnione z dzieckiem, niespokrewnione z dzieckiem, zawodowe niespokrewnione z dzieckiem: wielodzietne, specjalistyczne, charakterze pogotowia rodzinnego. W prowadzonym badaniu PS-02 nie są zbierane dane o rodzinach, w których przebywają wyłącznie dzieci powyżej 18 roku życia. 5. Domy i zakłady pomocy społecznej obejmują następujące placówki stacjonarne: domy pomocy społecznej, rodzinne domy pomocy, placówki zapewniające całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym, w podeszłym wieku, prowadzone w ramach działalności gospodarczej lub statutowej, środowiskowe domy samopomocy i inne ośrodki dla osób z zaburzeniami psychicznymi, domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, noclegownie, schroniska i domy dla bezdomnych, pozostałe, tj. placówki typu centrum wsparcia rodziny oraz centrum interwencji kryzysowej, udzielające wsparcia, w tym schronienia osobom i rodzinom w stanie kryzysu. 6. Począwszy od 2007 r., w badaniu zakładów stacjonarnych wprowadzono zmiany metodologiczne, 2 wynikające z przepisów ustawy o pomocy społecznej. Uwzględniono fakt, że część placówek, Podstawą decyzji o wypłacie świadczeń rodzinnych jest kryterium dochodowe, zasiłku pielęgnacyjnego niepełnosprawność lub fakt ukończenia przez świadczeniobiorcę 75 lat, a w przypadku świadczenia pielęgnacyjnego rezygnacja z zatrudnienia przez osobę będącą ojcem albo matką, opiekunem faktycznym dziecka lub inną osobą z nałożonym obowiązkiem alimentacyjnym, w celu sprawowania opieki nad osobą legitymującą się orzeczeniem o niepełnosprawności. 3 Placówki socjalizacyjne, rodzinne oraz socjalizacyjne w ramach placówek wielofunkcyjnych można uznać za dawne domy dziecka. 20

szczególnie domy pomocy społecznej, może świadczyć usługi dla więcej niż jednej grupy mieszkańców. W wielu przypadkach mówienie o zakładzie, np. dla osób w podeszłym wieku było nieadekwatne do sytuacji, bowiem znajdował się tam również oddział dla osób, np. przewlekle somatycznie chorych. Często zakład ten liczony był dwa razy. Otrzymano informację zarówno o liczbie zakładów liczonych jeden raz, tj. równej liczbie podmiotów sprawozdawczych, jak również o liczbie zakładów uwzględniającej oddziały w obrębie placówek, co zostało zaprezentowane w tablicach. 7. Na potrzeby niniejszej publikacji rodzaje problemów będących powodem udzielenia pomocy społecznej pogrupowano w następujący sposób: ekonomiczne ubóstwo, bezrobocie, zdrowotne niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba, rodzinne potrzeba ochrony macierzyństwa lub wielodzietność, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych lub prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, sieroctwo, przemoc w rodzinie, społeczne bezdomność, alkoholizm lub narkomania, trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, brak umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze, pozostałe zdarzenie losowe lub sytuacja kryzysowa, trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy, potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi, klęski żywiołowe lub ekologiczne. 8. Podziału na województwa dokonano według lokalizacji jednostek. 9. Ze względu na zaokrąglenia niektóre wartości w publikacji mogą się nie sumować. 1.3 Podstawowe definicje 4 Pomoc społeczna 1. Pomoc społeczna instytucja polityki społecznej państwa, mająca na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując w tym zakresie, na zasadzie partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi. Pomoc społeczna wspiera osoby 4 Definicje zaczerpnięto z ustawy o pomocy społecznej oraz z ustawy o świadczeniach rodzinnych. 21

i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwia im życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. 2. Beneficjenci środowiskowej pomocy społecznej to po pierwsze zbiorowość gospodarstw domowych, które otrzymały pomoc finansową, rzeczową lub w formie usług za pośrednictwem ośrodka pomocy społecznej. Pod tym pojęciem należy również rozumieć zbiorowość osób, wszystkich członków tych gospodarstw, bez względu na to, kto i jakie świadczenie otrzymał. Uzasadnieniem dla takiego ujęcia jest fakt, że przy rozpatrywaniu wniosków o pomoc społeczną analizowana jest sytuacja materialna wszystkich członków gospodarstwa domowego osoby składającej wniosek. 3. Wywiad środowiskowy przeprowadzany przez pracowników socjalnych gminnych ośrodków pomocy społecznej w celu ustalenia sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej osoby lub rodziny. Wzór kwestionariusza i sposób realizacji wywiadu reguluje rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z 19 kwietnia 2005 r., w sprawie rodzinnego wywiadu środowiskowego (Dz. U. Nr 77, poz. 672). 4. Dom pomocy społecznej świadczy usługi bytowe, opiekuńcze, wspomagające i edukacyjne na poziomie obowiązującego standardu, określonego w rozporządzeniu Ministra Polityki Społecznej z dnia 19 października 2005 r. w sprawie domów pomocy społecznej (Dz. U. 2005 Nr 217, poz. 1837), w zakresie i formach wynikających z indywidualnych potrzeb osób w nim przebywających. Pobyt w domu jest odpłatny. Placówki przeznaczone są dla: osób w podeszłym wieku, osób przewlekle somatycznie chorych, osób przewlekle psychicznie chorych, dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie, dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie oraz osób niepełnosprawnych fizycznie. 5. Rodzinny dom pomocy świadczy całodobowe usługi bytowe i opiekuńcze osobom wymagającym z powodu wieku pomocy innych osób. 6. Placówka zapewniająca całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, działająca na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub statutowej świadczy, po uzyskaniu zezwolenia wojewody, usługi opiekuńcze i bytowe. 7. Osoba bezdomna niezamieszkująca w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowana na pobyt stały, w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych, a także osoba niezamieszkująca w lokalu mieszkalnym i zameldowana na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania. 22

8. Dom dla bezdomnych budynek lub wyodrębnione części budynku, przeznaczone do udzielania całodobowego schronienia osobom bezdomnym wraz z pomieszczeniami pomocniczymi niezbędnymi do prawidłowego funkcjonowania domu dla bezdomnych. 9. Noclegownia budynek, lub wyodrębnione części budynku, przeznaczone do udzielania noclegu osobom bezdomnym, wraz z pomieszczeniami pomocniczymi niezbędnymi do prawidłowego funkcjonowania noclegowni. 10. Dom dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży zapewnia całodobowy, okresowy pobyt matkom z małoletnimi dziećmi i kobietom w ciąży, a także ojcom z małoletnimi dziećmi i innym osobom sprawującym opiekę nad dziećmi, które są dotknięte przemocą lub znajdują się w innej sytuacji kryzysowej. 11. Umieszczeni (w ciągu roku) w domu /zakładzie pomocy społecznej osoby, które trafiły do placówki po raz pierwszy w danym roku. 12. Świadczenia pomocy społecznej przybierają formę świadczeń pieniężnych (zasiłek stały, zasiłek okresowy, zasiłek celowy, specjalny zasiłek celowy, zasiłek i pożyczka na ekonomiczne usamodzielnienie, pomoc dla rodzin zastępczych, pomoc pieniężna na usamodzielnienie oraz na kontynuowanie nauki, świadczenie pieniężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego dla uchodźców) oraz świadczeń niepieniężnych (praca socjalna, bilet kredytowany, składki na ubezpieczenie zdrowotne, składki na ubezpieczenia społeczne, pomoc rzeczowa, w tym na ekonomiczne usamodzielnienie, sprawienie pogrzebu, poradnictwo specjalistyczne, interwencja kryzysowa, schronienie, posiłek, niezbędne ubranie, usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania, w ośrodkach wsparcia oraz w rodzinnych domach pomocy, specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania oraz w ośrodkach wsparcia, mieszkanie chronione, pobyt i usługi w domu pomocy społecznej, opieka i wychowanie w rodzinie zastępczej i w placówce opiekuńczo-wychowawczej, pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu chronionym, pomoc w uzyskaniu zatrudnienia, pomoc na zagospodarowanie - w formie rzeczowej dla osób usamodzielnianych, szkolenia, poradnictwo rodzinne i terapia rodzinna prowadzone przez ośrodki adopcyjno-opiekuńcze). 13. Świadczenia niepieniężne pomoc w formie: schronienia, posiłku, ubrania, usług opiekuńczych, pracy socjalnej, poradnictwa specjalistycznego w szczególności prawnego, psychologicznego, pedagogicznego, a także w formie pobytu w ośrodkach wsparcia. 14. Świadczenia pieniężne głównie zasiłki stałe, okresowe i celowe, ale także pomoc dla rodzin zastępczych i formy pomocy finansowej dla osób opuszczających rodziny zastępcze, placówki opiekuńczo-wychowawcze i inne. 23

15. Usługi opiekuńcze obejmują pomoc świadczoną osobie, która z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wymaga pomocy innych osób, polegającą na zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych, opiece higienicznej, zaleconej przez lekarza pielęgnacji oraz, w miarę możliwości, zapewnieniu kontaktów z otoczeniem. 16. Pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie świadczenie fakultatywne stanowiące pomoc osobie albo rodzinie przyznawaną przez gminę w formie pieniężnej (jednorazowego zasiłku celowego lub nieoprocentowanej pożyczki) lub rzeczowej (udostępnienie maszyn i narzędzi do pracy stwarzających możliwość zorganizowania własnego warsztatu pracy oraz urządzeń ułatwiających pracę niepełnosprawnym). 17. Zasiłek celowy przyznawany jest w celu zaspokojenia niezbędnych potrzeb bytowych, pokrycia części lub całości wydatków na świadczenia zdrowotne, zakupu żywności, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego, wykonania drobnych remontów i napraw w mieszkaniu, pokrycia kosztów pogrzebu. Może być przyznany osobie lub rodzinie, które poniosły straty w wyniku zdarzenia losowego, klęski żywiołowej lub ekologicznej. 18. Zasiłek okresowy przysługuje osobie lub rodzinie ze względu na długotrwałą chorobę, niepełnosprawność, bezrobocie, możliwość utrzymania lub nabycia uprawnień do świadczeń z innych systemów zabezpieczenia społecznego. 19. Zasiłek stały przysługuje osobie całkowicie niezdolnej do pracy z powodu wieku lub niepełnosprawności. 20. Placówka opiekuńczo-wychowawcza (całodobowa) zapewnia dziecku pozbawionemu całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej całodobową ciągłą lub okresową opiekę i wychowanie oraz zaspokaja jego niezbędne potrzeby bytowe, rozwojowe, w tym emocjonalne, społeczne, religijne, a także gwarantuje korzystanie z przysługujących na podstawie odrębnych przepisów świadczeń zdrowotnych i kształcenia. 21. Placówka interwencyjna zapewnia na czas trwania sytuacji kryzysowej doraźną opiekę i wychowanie, kształcenie dostosowane do wieku i możliwości rozwojowych, przygotowuje diagnozę dziecka i jego sytuacji rodzinnej oraz ustala wskazania do dalszej pracy z dzieckiem. 22. Placówka rodzinna tworzy wielodzietną rodzinę, umożliwia całodobową opiekę i wychowanie, np. licznemu rodzeństwu, zapewnia kształcenie, wyrównywanie opóźnień rozwojowych i szkolnych. 23. Placówka socjalizacyjna zapewnia całodobową opiekę, wychowanie i kształcenie oraz zaspokojenie niezbędnych potrzeb dziecka, zapewnia zajęcia korekcyjne, kompensacyjne, logopedyczne, terapeutyczne rekompensujące brak wychowania w rodzinie i przygotowuje do 24

życia społecznego, a dzieciom niepełnosprawnym odpowiednią rehabilitację i zajęcia specjalistyczne. 24. Placówka wielofunkcyjna zapewnia dzienną i całodobową opiekę oraz wychowanie poprzez realizację zadań przewidzianych dla placówki: wsparcia dziennego, interwencyjnej i socjalizacyjnej, a także łączy dzienne i całodobowe działania terapeutyczne, interwencyjne i socjalizacyjne skierowane na dziecko i jego rodzinę. 25. Placówka wsparcia dziennego działa w najbliższym środowisku dziecka, wspiera funkcje opiekuńczo-wychowawcze rodziny, świadcząc opiekę dzienną i zapewniając dziecku: pomoc w nauce, organizację czasu wolnego, rozwój zainteresowań, organizację zabaw i zajęć sportowych. Wśród placówek wsparcia dziennego wyróżniamy placówki: opiekuńcze prowadzone w formie kół zainteresowań, świetlic, klubów, ognisk wychowawczych, które pomagają dzieciom w pokonywaniu trudności szkolnych i organizowaniu czasu wolnego, specjalistyczne realizujące program psychokorekcyjny lub psychoprofilaktyczny, w tym terapię pedagogiczną, psychologiczną, rehabilitację, resocjalizację. 26. Rodzina zastępcza zapewnia opiekę i wychowanie dzieciom pozbawionym całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej; może też być ustanowiona dla dziecka niedostosowanego społecznie. 27. Rodzina zastępcza spokrewniona i niespokrewniona z dzieckiem sprawuje opiekę nad nie więcej niż 3 dzieci (z wyjątkiem licznego rodzeństwa). 28. Rodzina zastępcza zawodowa niespokrewniona z dzieckiem wielodzietna może w niej przebywać nie mniej niż 3 i nie więcej niż 6 dzieci, specjalistyczna umieszcza się w niej dzieci niedostosowane społecznie, z dysfunkcjami, problemami zdrowotnymi wymagającymi szczególnej opieki i pielęgnacji, o charakterze pogotowia rodzinnego umieszcza się w niej nie więcej niż 3 dzieci na czas unormowania się ich sytuacji życiowej. Świadczenia rodzinne 29. Beneficjenci świadczeń rodzinnych to odbiorcy tych świadczeń, czyli rodziny pobierające świadczenia na dzieci pozostające na utrzymaniu oraz osoby pełnoletnie uprawnione do świadczeń na siebie, a także zbiorowość dzieci, na które były wypłacane zasiłki rodzinne. 30. Rodziną są: małżonkowie, rodzice dzieci, opiekun faktyczny oraz pozostające na utrzymaniu dzieci w wieku do ukończenia 25 roku życia, a także dziecko, które ukończyło 25 rok życia 25

legitymujące się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, jeżeli w związku z tą niepełnosprawnością rodzinie przysługuje świadczenie pielęgnacyjne. 31. Rodziną wielodzietną w rozumieniu ustawy o świadczeniach rodzinnych jest rodzina wychowująca troje lub więcej dzieci mająca prawo do zasiłku rodzinnego. 32. Dziecko niepełnosprawne dziecko w wieku do ukończenia 16 roku życia, które posiada orzeczenie o niepełnosprawności określone w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. 33. Dziecko na utrzymaniu dziecko pozostające na utrzymaniu do ukończenia 25 roku życia własne, małżonka, dziecko, w sprawie którego toczy się postępowanie o przysposobienie lub dziecko znajdujące się pod opieką prawną. 34. Osoba niepełnosprawna osoba w wieku powyżej 16 lat, legitymująca się orzeczeniem o znacznym (a w określonych przypadkach umiarkowanym) stopniu niepełnosprawności określonym w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. 35. Świadczenia opiekuńcze zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie pielęgnacyjne. 36. Świadczenia rodzinne realizowane są na podstawie ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych. Należą do nich: zasiłek rodzinny oraz dodatki do zasiłku rodzinnego; jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka; świadczenia opiekuńcze: zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie pielęgnacyjne. 37. Świadczenie pielęgnacyjne przysługuje matce albo ojcu, innej osobie, na której zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym ciąży obowiązek alimentacyjny lub opiekunowi faktycznemu dziecka, jeżeli nie podejmują lub rezygnują z pracy zawodowej, by opiekować się osobą, która posiada orzeczenie o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniem konieczności stałej lub długotrwałej opieki, lub osobą posiadającą orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności. 38. Zapomogi wypłacane w związku z urodzeniem się dziecka jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka tzw. becikowe przysługujące niezależnie od dochodów rodziny, finansowana ze środków budżetu państwa oraz zapomoga wypłacana przez gminę ze środków własnych, o której wypłacaniu decydują same, określając jej wysokość i kryteria otrzymania. 39. Zasiłek pielęgnacyjny przysługuje niezależnie od dochodu rodziny i osoby, dlatego przyznawany jest nie na okres zasiłkowy, lecz na okres ważności orzeczenia 26

o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności. Przeznaczony jest dla niepełnosprawnych dzieci i niepełnosprawnych osób dorosłych oraz dla osób, które ukończyły 75 lat. Do zasiłku pielęgnacyjnego nie mają prawa osoby, które nabyły uprawnienie do dodatku pielęgnacyjnego wypłacanego przy emeryturze lub rencie z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. 40. Zasiłek rodzinny ma na celu częściowe pokrycie wydatków na utrzymanie dziecka i przysługuje: rodzicom, jednemu z rodziców albo opiekunowi prawnemu dziecka, opiekunowi faktycznemu dziecka, osobie uczącej się. Zasiłek przysługuje na dziecko do ukończenia 18 lat. Jeżeli dziecko nie kontynuuje nauki, to z dniem osiągnięcia 18 lat, rodzic traci prawo do zasiłku rodzinnego na to dziecko. Stosowane w ustawie o świadczeniach rodzinnych określenie do ukończenia 18 lat odpowiada w sporządzanym przez GUS bilansie ludności grupie wieku do lat 17 i w niniejszym opracowaniu przyjęto takie określenie. Do zasiłku rodzinnego przysługują dodatki (można pobierać jednocześnie kilka dodatków) z następujących tytułów: urodzenia dziecka (świadczenie jednorazowe), opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, samotnego wychowywania dziecka, wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej, kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego, rozpoczęcia roku szkolnego, podjęcia przez dziecko nauki poza miejscem zamieszkania. 27

CZĘŚĆ 2 KOMENTARZ ANALITYCZNY 2.1 Pomoc społeczna Pomoc społeczna, będąca instrumentem polityki społecznej państwa przeznaczonym do wspierania osób i rodzin w trudnych sytuacjach życiowych, z którymi nie są one w stanie same sobie poradzić, podejmuje działania w sytuacjach zagrożenia podstawowych potrzeb życiowych oraz obniżenia jakości życia poniżej społecznie akceptowanego minimum; pomaga stworzyć warunki umożliwiające godną egzystencję; służy kompensowaniu różnorakich szkód np. wynikających z bezrobocia, sieroctwa, niepełnosprawności, chorób; przyczynia się do wyrównywania nadmiernych zróżnicowań społecznych; daje poczucie bezpieczeństwa socjalnego poprzez różne zasiłki i świadczenia uzupełniające niedostatki systemu emerytalno-rentowego oraz innych systemów zabezpieczenia społecznego lub niewystarczające dochody z pracy. Skutkiem działań pomocy społecznej powinno być eliminowanie wykluczenia społecznego oraz usamodzielnianie się jej beneficjentów. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując na zasadzie partnerstwa, z podmiotami niepublicznymi, w tym z organizacjami pozarządowymi, kościołami i związkami wyznaniowymi. 2.1.1. Opieka zastępcza nad dziećmi i młodzieżą Opieka oraz wychowanie dzieci i młodzieży pozbawionej całkowicie lub częściowo opieki i wsparcia ze strony rodziny naturalnej, realizowana jest w ramach zadań pomocy społecznej m.in. przez całodobowe i dzienne placówki opiekuńczo-wychowawcze oraz rodziny zastępcze. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej dziecko pozbawione częściowo lub całkowicie opieki rodzicielskiej może być umieszczone w całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej typu: interwencyjnego, rodzinnego lub socjalizacyjnego. Placówki są instytucjonalną formą opieki i do wielu z nich dziecko kierowane jest na pobyt całodobowy na mocy orzeczenia sądowego. Umieszczenie dziecka w placówce powinno jednak nastąpić dopiero po wyczerpaniu możliwości udzielenia mu pomocy w rodzinie naturalnej lub umieszczenia go w rodzinie zastępczej. Liczby opisujące opiekę zastępczą, przedstawiane poniżej, nie zmieniły się istotnie w stosunku do roku poprzedniego. W związku z tym informacje o zmianach podano jedynie w sytuacji, gdy były one znaczące. 28

Od wielu lat można zaobserwować proces powolnego, lecz systematycznego zwiększania udziału rodzin zastępczych w sprawowaniu opieki zastępczej. W 2005 r. w rodzinach zastępczych było umieszczonych ok. 71% dzieci, a w 2011 r. było to 74%. Wykres 1. Dzieci w rodzinach zastępczych i w całodobowych placówkach opiekuńczo wychowawczych w latach 2005 2011 60000 50000 40000 49 667 51 342 52 729 53 357 54 344 53 798 54 160 74% dzieci w rodzinach zastępczych 30000 20000 10000 20 190 20 663 19 774 19271 19 931 18 982 19 000 26% dzieci w placówkach 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Lata Pod koniec 2011 r. funkcjonowało 807 całodobowych placówek opiekuńczowychowawczych, w tym 290 placówek rodzinnych, 307 socjalizacyjnych, 27 interwencyjnych oraz 183 placówki wielofunkcyjne. Placówki te łączą działania socjalizacyjne (w 167 placówkach), interwencyjne (w 125 placówkach) oraz realizują zadania przewidziane dla placówki wsparcia dziennego (w 62 placówkach). W 259 powiatach nie zarejestrowano żadnej placówki rodzinnej, w 65 działało po 1 placówce, podczas gdy w jednym powiecie (powiat m. Wrocław) było ich 20. W pozostałych powiatach lub miastach na prawach powiatu ich liczba wahała się od 2 do 13 placówek. W placówkach, które zapewniały stałą opiekę całodobową, w ostatnim dniu roku przebywało 19 tys. wychowanków (natomiast w ciągu roku sprawozdawczego przebywało w nich łącznie 28,7 tys. dzieci), w tym: w placówkach rodzinnych 2,3 tys. (2,7 tys. w ciągu roku), w socjalizacyjnych 9,0 tys. (12,4 tys. w ciągu roku), w interwencyjnych 0,5 tys. (2,0 tys. w ciągu roku), w wielofunkcyjnych - 7,3 tys. (11,7 tys. w ciągu roku). W tych ostatnich większość wychowanków, tj. ok. 5,5 tys. (7,9 tys. w ciągu roku), przebywała w części socjalizacyjnej, natomiast 1,8 tys. (3,8 tys. w ciągu roku) w części interwencyjnej placówek. Podobnie jak w latach ubiegłych, w instytucjach całodobowych, według stanu na 31 XII 2011 r., umieszczono więcej chłopców (10,1 tys.) niż dziewczynek (8,9 tys.), co daje wskaźnik feminizacji równy 88,2, podczas gdy dla całego społeczeństwa w wieku 0-19 wyniósł on 95,2. 29

Wykres 2. Dzieci i młodzież w placówkach całodobowych według grup wiekowych Dzieci / młodzież 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 0-3 4-6 7-13 14-16 17-18 powyżej 18 lat Wiek Rodzinne Socjalizacyjne Interwencyjne Wielofunkcyjne Najmłodsi wychowankowie (do lat 6) stanowili 12,9% ogółu dzieci umieszczonych w placówkach całodobowych. Najliczniejszą grupę tworzyli wychowankowie w wieku 7-13 lat (33,8% ogółu wychowanków) oraz 14-16 lat (33,0%). Pozostali niepełnoletni wychowankowie stanowili 16%, a osoby powyżej 18 rż. 4,2%. Dla porównania w całej populacji w wieku 0-19 lat dzieci do lat 6 stanowiły 34,8%, w grupie 7-13 lat 31,8%, 14-16 lat 15,6%, młodzież w wieku 17 lat stanowiła 5,7%, natomiast osoby pełnoletnie (18-19 lat) 12,1%. Jedynie 2,7% (0,5 tys.) wychowanków instytucji całodobowych było sierotami biologicznymi, a 18,9% (3,6 tys.) półsierotami. Wynika z tego, że ponad 78% umieszczonych w placówkach dzieci posiadało obydwoje rodziców, którzy mimo wszystko nie potrafili lub też nie chcieli właściwie wypełniać funkcji wychowawczych. Osoby niepełnosprawne stanowiły 9,7% wychowanków placówek całodobowych (1,8 tys. osób). Byli to zarówno wychowankowie posiadający prawne potwierdzenie niepełnosprawności, jak również osoby z tzw. niepełnosprawnością biologiczną, polegającą na ograniczeniach w wykonywaniu podstawowych czynności charakterystycznych dla osób w danym wieku. Przewlekle chorzy, których choroba trwała sześć miesięcy lub dłużej stanowili 9,8% wychowanków placówek (1,9 tys. osób). W ciągu 2011 r. 7,6 tys. wychowanków w wieku do 18 lat opuściło całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze (w 2010 r. 8,2 tys.). Zgodnie z typem placówek, najwyższy wskaźnik ruchu dzieci do 18 roku życia 5 wystąpił w placówkach interwencyjnych (odchodzący to 74,6% wychowanków), co należy uznać za prawidłowe zjawisko z racji na tymczasowy charakter opieki, jaką 5 Wskaźnik ruchu dzieci do 18 roku życia rozumiany jest jako odsetek dzieci do lat 18, które opuściły poszczególne rodzaje placówek całodobowych spośród dzieci do 18 roku życia przebywających w tych placówkach w ciągu roku sprawozdawczego. 30

zapewnia dziecku placówka 6. Niższy wskaźnik dotyczył placówek wielofunkcyjnych (35,2%) oraz socjalizacyjnych (22,8%). Natomiast w placówkach rodzinnych zapewniających względnie stabilne środowisko wychowawcze, wskaźnik ruchu dzieci wyniósł 11,7% (wykres 3). Spośród wszystkich dzieci do 18 roku życia, które opuściły placówki całodobowe w ciągu roku, najwięcej, bo prawie 1/3 wychowanków powróciła do rodzin własnych (2,4 tys.), 13,6% znalazło opiekę w rodzinach adopcyjnych (1,0 tys.), a 16,3% umieszczono w rodzinach zastępczych (1,2 tys.). Ponad 26,3% dzieci zmieniło miejsce pobytu na inną placówkę opiekuńczo-wychowawczą (2,0 tys.), co oznacza, że nadal pozostały w instytucjonalnym systemie opieki. Ponadto 2,1 tys. pełnoletnich wychowanków opuściło placówki, z czego 40,0% założyło w ciągu roku sprawozdawczego własne gospodarstwo domowe. Wykres 3. Dzieci do 18 roku życia, które odeszły z placówek całodobowych w ciągu 2011 r. (dane w %) 26,8 29,6 33,2 32,1 74,4 4,8 43,5 36,4 19,5 16,4 34,0 11,5 26,5 4,8 20,1 12,0 17 12,2 4,8 21,0 23,1 7,8 17,0 12,9 Interwencyjne Rodzinne Socjalizacyjne Wielofunkcyjne Placówki pozostali ubyli do rodzin zastępczych do innych placówek op.-wych. do rodzin adopcyjnych do rodzin własnych Linia ciągła na wykresie obrazuje wskaźnik ruchu dzieci do 18 roku życia. Placówki opiekuńczo-wychowawcze w swojej działalności wspierane były pracą wolontariuszy. W 2011 r. we wszystkich typach placówek pomoc taką świadczyło 8,3 tys. osób, z czego ponad 2 tys. wolontariuszy pracowało w placówkach całodobowych. 6 Pobyt dziecka w placówce interwencyjnej nie powinien być dłuższy niż 3 miesiące. Po tym czasie dziecko powinno powrócić do rodziny naturalnej, zostać umieszczone w rodzinie zastępczej, adopcyjnej lub innej całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej. 31

W 2011 r. funkcjonowało 2989 placówek wsparcia dziennego (pełnią rolę wzmocnienia funkcji opiekuńczych rodziny i w różnej formie zapewniają opiekę i wychowanie dzieciom w ich najbliższym otoczeniu) w tym 2607 placówek opiekuńczych oraz 382 specjalizacyjne, czyli łącznie o 127 mniej niż w roku 2010 (często były to placówki działające przy instytucjach oświatowych). Ponadto, 62 całodobowe placówki wielofunkcyjne pełniły również funkcję wsparcia dziennego. Wśród zbadanych placówek wsparcia dziennego ok. 56,8%, pracowało co najmniej 5 dni w tygodniu po minimum 4 godziny dziennie. Dla 59,3% placówek dziennych organem prowadzącym był samorząd gminny lub powiatowy. Pozostałe prowadzone były m.in. przez stowarzyszenia, kościoły, fundacje i organizacje społeczne. Ze wszystkich zbadanych placówek wsparcia dziennego skorzystało w ciągu 2011 r. 136,1 tys. dzieci i młodzieży, w tym 24,5 tys. (18,0% ogółu korzystających) z placówek specjalistycznych. Z kolei placówki wsparcia dziennego w ramach placówek wielofunkcyjnych zapewniły opiekę 3,1 tys. dzieci (w tym przypadku odnotowano istotny spadek w stosunku do roku 2010 o 1,6 tys.). Większość dzieci objęta jest opieką rodzin zastępczych, które dzielą się na: spokrewnione i niespokrewnione z dzieckiem oraz zawodowe niespokrewnione z dzieckiem. Wśród tych ostatnich możemy wyróżnić rodziny wielodzietne, specjalistyczne oraz o charakterze pogotowia rodzinnego. W końcu 2011 r. działało 37,3 tys. rodzin zastępczych. W ciągu ostatnich 10 lat ich liczba zwiększyła się o 0,9 tys. Zmieniającą się liczbę rodzin zastępczych i umieszczonych w nich dzieci pokazuje wykres 4. Wykres 4. Rodziny zastępcze i dzieci w rodzinach zastępczych w latach 1995 2011 60000 50000 40000 30000 rodziny dzieci 20000 10000 0 1995 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Lata 32

Większość rodzin zastępczych stanowiły rodziny spokrewnione z dzieckiem 82,0% ogółu, dalej rodziny niespokrewnione z dzieckiem 13,5% i zawodowe rodziny zastępcze 4,5%. Wykres 5. Struktura rodzin zastępczych według typów 4,5% 13,5% spokrewnione z dzieckiem niespokrewnione z dzieckiem 82,0% zawodowe niespokrewnione z dzieckiem W ramach rodzin zawodowych najliczniej reprezentowany był typ rodziny wielodzietnej (54,8%), następnie rodziny o charakterze pogotowia rodzinnego (31,6%). Rodziny specjalistyczne były stosunkowo nieliczne (13,7%). W porównaniu z 2010 r., liczba zawodowych rodzin specjalistycznych wzrosła o 15,5%, a wielodzietnych o 14,0%. Zdecydowana większość rodzin zastępczych 25,5 tys. (68,3%) mieszkała w miastach. Mniej niż co trzecia rodzina zastępcza mieszkała na wsi (11,8 tys.). Wykres 6. Rodziny zastępcze w miastach i na wsi w latach 2005 2011 30000 25000 20000 15000 25 697 26 046 26 115 25 908 26 172 25 519 25 500 miasto wieś 10000 5000 10 813 10 909 11 234 11 388 11 491 11 876 11 844 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Lata 33

Często (42,0% przypadków) funkcję rodziny zastępczej pełniła osoba samotna (15,7 tys.). Prawie 78,2% osób sprawujących opiekę miało powyżej 40 lat. Ponad 6% ogółu rodzin zastępczych (głównie spokrewnionych) było prowadzonych przez osoby w wieku powyżej 70 lat, a mniej niż 1% - przez osoby poniżej 21 roku życia. Większość stanowiły osoby w wieku 41-60 lat (wykres 7). Wykres 7. Osoby prowadzące rodziny zastępcze 1% 21% 31% 6% 7% do 21 lat 22-30 lat 14% 31-40 lat 41-50 lat 51-60 lat 61-70 lat 20% 71 lat i więcej Najwięcej rodzin (27,0 tys., tj. 72,2%) miało na wychowaniu jedno dziecko, liczba rodzin wychowujących dwoje dzieci stanowiła 18,0% ogółu rodzin zastępczych (6,7 tys.), udział rodzin z trojgiem dzieci wynosił 5,8% rozważanej zbiorowości (2,2 tys. rodzin), z czworgiem i więcej 4,0% (1,5 tys.). Wykres 8. Rodziny zastępcze według liczby przyjętych dzieci z jednym dzieckiem z dwojgiem z trojgiem z czworgiem z pieciorgiem z sześciorgiem i więcej 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Rodziny zastępcze zapewniły opiekę 54,2 tys. dzieci do 18 roku życia oraz 3,2 tys. dzieci, które ukończyły 18 lat w roku sprawozdawczym, ale pozostały w rodzinie, w większości (ponad 95% przypadków) kontynuując naukę. W porównaniu do 2010 r. liczba dzieci zwiększyła się o 0,4 tys. (wzrost o 1%), podczas gdy w ciągu ostatnich 10 lat zwiększyła się o 6,2 tys. (wzrost o 13%). Strukturę dzieci według typu rodziny zastępczej przedstawia wykres 9. 34

Wykres 9. Struktura dzieci w rodzinach zastępczych według typów 12,0% 13,9% spokrewnione z dzieckiem niespokrewnione z dzieckiem 74,1% zawodowe niespokrewnione z dzieckiem Wśród dzieci przebywających w 2011 r. w rodzinach zastępczych, najmniej było dzieci najmłodszych, tj. w przedziale wiekowym 0-3 lata (4,7 tys., co stanowiło 8,6% ogółu dzieci w takich rodzinach), a nieco więcej w wieku 4-6 lat (6,4 tys., tj. 11,8%). Największy odsetek stanowiły dzieci w wieku 7-13 (22,7 tys., tj. 41,9%) lat oraz 14-18 lat (20,4 tys., tj. 37,7%). Dla porównania, w skali całego kraju, dzieci w wymienionych kategoriach wiekowych stanowiły odpowiednio: 21,9%; 15,2%; 33,9%; 29,1% populacji w wieku 0-18. Po raz pierwszy w swoim życiu do rodzin zastępczych trafiło 9,4 tys. dzieci, spośród których 61,5% umieszczonych zostało w rodzinach spokrewnionych. We wszystkich typach rodzin zastępczych przebywało łącznie 5,6 tys. dzieci posiadających orzeczenie o niepełnosprawności, co stanowiło ponad 10% wszystkich podpiecznych, wobec 3% 7 dzieci niepełnosprawnych w całej populacji. W roku sprawozdawczym 2011 rodziny zastępcze opuściło 5,2 tys. wychowanków do 18 roku życia. Z tej liczby 33,5% (1,7 tys.) powróciło do rodziny naturalnej, 21,8% (1,1 tys.) przekazano do adopcji, 20,2% (1,0 tys.) umieszczono w innej rodzinie zastępczej, a 18,2% w placówce opiekuńczowychowawczej (0,9 tys.), pozostałe 6,3% dzieci (0,3 tys.) opuściło placówki z innego powodu (wykres 10). Ponadto rodziny zastępcze opuściło 2,1 tys. wychowanków powyżej 18 roku życia. Z tej zbiorowości 54,2% osób usamodzielniło się, a wśród usamodzielnionych 75,4% wychowanków założyło w ciągu roku sprawozdawczego własne gospodarstwo domowe. 7 Źródło danych: Europejskie Ankietowe Badanie Zdrowia za 2009 r. 35

Wykres 10. Dzieci do 18 roku życia, które opuściły rodziny zastępcze 18,2% 0,3% 0,5% 5,5% 33,5% powróciły do rodzin naturalnych umieszczone w innej rodzinie zastępczej przekazane do adopcji umieszczone w placówce opiekuńczo-wychowawczej umieszczone w domu pomocy społecznej zmarłe inny powód 21,8% 20,2% 2.1.2. Stacjonarne zakłady pomocy społecznej Opieką instytucjonalną objęte są nie tylko dzieci i młodzież pozbawione możliwości wychowywania się w rodzinie biologicznej, ale też inne osoby wymagające wsparcia jednostek świadczących usługi pomocy społecznej. Ze sprawozdań wynika, że w końcu 2011 r. funkcjonowało 1514 stacjonarnych zakładów pomocy społecznej (o 93 placówki, czyli 6,6% więcej niż w 2010 r.), wśród których 54,4% stanowiły domy pomocy społecznej (823), 22,6% to placówki dla osób bezdomnych domy, schroniska, noclegownie (342), 4,7% domy dla matek z dziećmi i kobiet w ciąży (71), 18,4% placówki zapewniające całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku w ramach działalności gospodarczej lub statutowej, stacjonarne środowiskowe domy samopomocy, rodzinne domy pomocy i pozostałe niezaklasyfikowane do powyższych kategorii (278). Ponadto działało 68 filii zakładów 8. Dla 798 stacjonarnych placówek pomocy społecznej i ich filii organem prowadzącym był samorząd terytorialny nieco ponad 50% (a w przypadku domów pomocy społecznej 73,4%). 8 Swoich filii nie posiadały jedynie rodzinne domy pomocy, środowiskowe domy samopomocy oraz pozostałe. 36

Pozostałe zakłady prowadzone były m.in. przez kościoły i związki wyznaniowe, osoby fizyczne, stowarzyszenia, fundacje i inne podmioty gospodarcze. Niektóre zakłady świadczą usługi dla różnych grup mieszkańców, posiadają tzw. oddziały. Uwzględniając zróżnicowaną działalność skierowaną do poszczególnych grup mieszkańców, możemy mówić o 1685 takich miejscach pobytu w placówkach macierzystych. Najwięcej takich miejsc pobytu (412, tj. 24,5%) przeznaczonych było dla osób w podeszłym wieku, 342 (20,3%) dla osób bezdomnych, 254 (15,1%) dla osób przewlekle somatycznie chorych, 196 (11,6%) dla osób przewlekle psychicznie chorych, 184 (10,9%) dla dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie, 102 (6,1%) dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie, 71 (4,2%) dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, natomiast 47 (2,8%) dla osób niepełnosprawnych fizycznie oraz 77 dla innych osób (4,6%). Stacjonarne zakłady pomocy społecznej dysponowały łącznie 105,4 tys. miejsc (o 2,5 tys., czyli 2,4% więcej niż w 2010 r.). Wskaźnik miejsc na 10 tys. ludności wyniósł 27,4. Wykres 11. Mieszkańcy stacjonarnych zakładów pomocy społecznej według wieku 75 lat i więcej 28,1% do 18 lat 3,4% 19-40 lat 14,8% 61-74 lat 22,6% 41-60 lat 31,1% Według stanu na 31 XII 2011 r. w domach i zakładach pomocy społecznej przebywało 101,9 tys. mieszkańców, tj. o 0,8 tys. osób więcej niż w roku poprzednim (101,2 tys.). 43,8% pensjonariuszy stanowiły kobiety (44,6 tys.). Pod względem struktury według wieku najmniej liczna była grupa osób młodych (do 18 roku życia), stanowiąca 3,4% ogółu mieszkańców (3,5 tys.). Pensjonariusze w wieku 19-40 lat stanowili 14,8% (15,1 tys.), osoby w wieku 41-60 31,1% (31,7 tys.). Największy udział w rozważanej zbiorowości miały osoby liczące co najmniej 61 lat 50,8% (51,8 tys.) wykres 11. Osoby w wymienionych kategoriach w całej populacji Polski stanowiły odpowiednio: 19,8%, 33,8%, 27,6%, 18,8%. 37

Spośród mieszkańców stacjonarnych zakładów pomocy społecznej w domach i na oddziałach dla osób w podeszłym wieku 9 przebywało 19,3% ogółu (19,7 tys.). Osoby przewlekle somatycznie chore stanowiły 19,4% (19,8 tys.), przewlekle psychicznie chore 20,6% (21,0 tys.), dorosłe niepełnosprawne intelektualnie 14,5% (14,7 tys.), dzieci i młodzież niepełnosprawna intelektualnie 6,2% (6,3 tys.). Osób niepełnosprawnych fizycznie było niespełna 1,9% (1,9 tys.), a mieszkańców domów dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży 1,6% (1,6 tys.). Osoby bezdomne stanowiły 15,7% korzystających z placówek pomocy społecznej (16,0 tys.) i w grupie tej bardzo wyraźnie przeważali mężczyźni (85,9%). Przedstawia to wykres 12. Wykres 12. Mieszkańcy stacjonarnych zakładów pomocy społecznej według oddziałów matki z małoletnimi dziećmi i kobiety w ciąży 1,6% niepełnosprawni fizycznie 1,9% bezdomni 15,7% pozostali 1,0% osoby w podeszłym wieku 19,3% przewlekle psychicznie chorzy 20,6% przewlekle somatycznie chorzy 19,4% dzieci i młodzież niepeł. intelekt. 6,2% dorośli niepełn. intelektualnie 14,5% Udziały procentowe poszczególnych kategorii określono według liczby osób przebywających w domach lub na oddziałach. Przykładowo, nazwa oddziału dla osób w podeszłym wieku nie oznacza, że znajdują się tam wyłącznie osoby w podeszłym wieku; mogą tam również przebywać osoby młodsze. Większość mieszkańców stacjonarnych zakładów pomocy społecznej (82,7%) uczestniczyła przynajmniej w części w finansowaniu swego pobytu pokrywając koszty z dochodów własnych, np. własnej emerytury, renty, zasiłku stałego, z czego zaledwie 4,5% z nich pokrywało koszty w pełnej wysokości. Dla 6,4% mieszkańców pobyt opłacany był w całości przez gminę lub budżet państwa, 0,9% przez rodzinę, a 2,6% przebywających w omawianych zakładach zwolniono z odpłatności. Pobyt pozostałych osób (7,4%) finansowany był z innych źródeł. 9 Osoby w podeszłym wieku oznaczają osoby przebywające w placówkach dla osób w podeszłym wieku i nie są one tożsame z liczbą osób w wieku powyżej jakiejś określonej granicy. 38

Wśród osób pracujących w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej (niezależnie od formy zatrudnienia), dla których było to główne miejsce pracy (ogółem 57,6 tys. osób), tylko 0,4% stanowili lekarze (0,2 tys.). Dużo więcej zatrudniano pielęgniarek (7,6 tys. tj. 13,1% personelu), spośród których 5,3% posiadało tytuł magistra oraz 1,2 tys. fizjoterapeutów (2,1%), z czego 37,4% z tytułem magistra. 84,3% pracowników omawianych zakładów stanowił personel niemedyczny. Ponadto w opiekę nad mieszkańcami stacjonarnych zakładów pomocy społecznej zaangażowało się 4,1 tys. wolontariuszy. 2.1.3. Świadczenia pieniężne i niepieniężne w ramach systemu pomocy społecznej Oprócz stacjonarnych form pomocy społecznej realizowana jest również pomoc środowiskowa 10 polegająca na udzielaniu świadczeń pieniężnych i niepieniężnych osobom spełniającym określone kryteria i zakwalifikowanym do otrzymania takiej pomocy w miejscu ich zamieszkania. Zmiany w prawodawstwie dokonane w 2004 r. stworzyły dwa nowe, uzupełniające się, ale odrębne systemy wsparcia, tj. system pomocy społecznej i system świadczeń rodzinnych. Prezentowane dalej dane o formach pomocy dotyczą systemu pomocy społecznej. W 2011 r. świadczenia społeczne w ramach zadań własnych i zadań zleconych jednostkom samorządu terytorialnego (bez względu na ich rodzaj, formę, liczbę oraz źródło finansowania) przyznano 2,0 mln osób (o 67,8 tys. osób mniej niż w 2010 r.), które wchodziły w skład 1,3 mln rodzin. W sumie w tych rodzinach było 3,5 mln osób. Wskaźnik osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej wyniósł w skali kraju 524 osoby na 10 tys. ludności, a osoby w rodzinach uzyskujących pomoc stanowiły około 9% ludności Polski. W jednej rodzinie mogło wystąpić kilka przyczyn udzielenia pomocy środowiskowej. Tak jak w roku poprzednim, w 2011 r. najczęściej pomocy udzielano z powodu: ubóstwa było ono przyczyną przyznania świadczenia dla 692,6 tys. rodzin (o 18,0 tys. mniej niż w 2010 r.), które łącznie liczyły 1,9 mln osób, bezrobocia 621,0 tys. rodzin (mniej o 16,8 tys.), które łącznie liczyły 1,8 mln osób. Innymi powodami udzielenia pomocy były: długotrwała lub ciężka choroba 409,5 tys. rodzin (mniej o 9,9 tys.) liczących łącznie 0,9 mln osób, niepełnosprawność 397,6 tys. rodzin (mniej o 8,3 tys.), które łącznie liczyły 0,9 mln osób, 10 Na podstawie wyników badania MPiPS-03 Sprawozdanie roczne z udzielonych świadczeń pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach za styczeń grudzień 2011 r. prowadzonego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. 39

bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego 242,6 tys. rodzin (mniej o 10,2 tys.), w skład których wchodziło łącznie 0,9 mln osób. Ponadto, jako powody przyznania pomocy wystąpiły: potrzeba ochrony macierzyństwa (115,4 tys.), alkoholizm (86,7 tys.), bezdomność (33,8 tys.), trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego (18,0 tys.), przemoc w rodzinie (16,4 tys.), sytuacja kryzysowa (14,9 tys.), zdarzenie losowe (10,3 tys.). Inne przyczyny (m.in. sieroctwo, brak umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo-wychowawcze, narkomania, klęska żywiołowa lub ekologiczna) były powodem udzielenia pomocy pozostałym 12,6 tys. rodzin (wykres 13). Wykres 13. Liczba rodzin korzystających z pomocy środowiskowej według powodów przyznania tej pomocy (w tys.) 11 ubóstwo bezrobocie 621,0 692,6 długotrwała lub ciężka choroba niepełnosprawność bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego potrzeba ochrony macierzyństwa alkoholizm bezdomność trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego przemoc w rodzinie sytuacja kryzysowa zdarzenie losowe inne 115,4 86,7 33,8 18 16,4 14,9 10,3 12,6 242,6 409,5 397,6 Źródło: sprawozdanie MPiPS-03 0 100 200 300 400 500 600 700 Środowiskową pomoc pieniężną stanowią między innymi różnego rodzaju zasiłki np.: stałe, okresowe, celowe, pomoc na usamodzielnienie i kontynuowanie nauki, pomoc dla cudzoziemców, natomiast pomoc niepieniężna obejmuje m.in: posiłek, schronienie w placówkach dla bezdomnych, ubranie, sprawienie pogrzebu, usługi opiekuńcze, pomoc na zagospodarowanie w formie rzeczowej. 11 Jedna rodzina mogła być wykazana kilkakrotnie, jeśli otrzymała pomoc z więcej niż jednego tytułu. 40

Osoby potrzebujące mogły otrzymać pomoc w obu formach. Zsumowana liczba osób korzystających z form pomocy pieniężnej i form pomocy niepieniężnej wyniosła w 2011 r. 2,7 mln 12 (wykres 14). Wykres 14. Liczba osób korzystających według rodzaju pomocy środowiskowej 994 230 36,9% 1 697 703 63,1% pomoc pieniężna pomoc niepieniężna W 2011 r. świadczenie w formie pieniężnej otrzymało 1 697,7 tys. osób. Zasiłki stałe wypłacane osobom całkowicie niezdolnym do pracy z powodu wieku lub niepełnosprawności przyznano 192,6 tys. osób, zasiłki okresowe 455,6 tys. osób. Prawie 81% zasiłków okresowych stanowiły te przyznane z powodu braku możliwości zatrudnienia (368,4 tys. osób), ok. 10% - z powodu niepełnosprawności (45,9 tys. osób), a 9% świadczeń udzielono z powodu długotrwałej choroby (42,0 tys. osób). Dużą grupę beneficjentów (955,2 tys.) stanowiły osoby korzystające z różnych zasiłków celowych. Były one przyznawane z tytułu zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej, pokrycia części lub całości wydatków na świadczenia zdrowotne, zakup żywności, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego, wykonania drobnych remontów i napraw w mieszkaniu, pokrycia kosztów pogrzebu. Zasiłki były również przyznawane osobie lub rodzinie, która poniosła straty w wyniku zdarzenia losowego, klęski żywiołowej lub ekologicznej. Pozostałe osoby (94,3 tys.) otrzymały pomoc pieniężną w innych formach. Świadczenie w formie niepieniężnej otrzymało 994,2 tys. osób. Był to głównie codzienny gorący posiłek (845,4 tys. osób), zaopatrzenie w bieliznę, odzież i obuwie (6,1 tys. osób), zapewnienie schronienia w noclegowniach, schroniskach i domach dla bezdomnych (14,5 tys. osób), sprawienie pogrzebu zgodnie z wyznaniem zmarłego (5,0 tys. osób), usługi opiekuńcze obejmujące zaspokajanie codziennych potrzeb życiowych, opiekę higieniczną, pielęgnację, zapewnienie kontaktów z otoczeniem oraz specjalistyczne usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi 97,8 tys. osób). Pozostałe osoby (25,5 tys.) otrzymały pomoc niepieniężną w innych formach. 12 W przypadku, gdy osoba otrzymała pomoc w formie pieniężnej i niepieniężnej, była liczona podwójnie. 41

W ramach pomocy społecznej organizowanej i świadczonej przez jednostki samorządu terytorialnego (zadania własne i zlecone), a także realizowanej przez powiatowe centra pomocy rodzinie (zadania własne oraz z zakresu administracji rządowej), na pomoc społeczną w 2011 r. wydano łącznie 3,6 mld zł, tj. o 473,8 tys. zł mniej niż w 2010 r. (spadek o 0,01% ). Wykres 15. Kwota świadczeń według rodzaju pomocy środowiskowej 950 332 270 26,0% pomoc pieniężna 2 698 219 003 74,0% pomoc niepieniężna Pomoc pieniężna stanowiła 74% wydatkowanej kwoty ogółem (2,7 mld zł). Z tego na zasiłki stałe przeznaczono 663,2 mln zł, na zasiłki okresowe 643,5 mln zł a na zasiłki celowe 745,3 mln zł a na pozostałe formy pomocy pieniężnej wydatkowano 646,3 mln zł. W ramach pomocy niepieniężnej na świadczenia przeznaczono niespełna 1 mld zł, tj. 26% kwoty ogółem. Ponad 46% kwoty wydatkowanej na pomoc niepieniężną przeznaczono na posiłki (441,7 mln zł, tj. o 16,5 mln zł więcej niż w 2010 r.). Znacznie mniej wydano na ubranie, schronienie oraz sprawienie pogrzebu - odpowiednio: 0,8 mln zł, 37,6 mln zł oraz 11,1 mln zł. Na usługi opiekuńcze wraz ze specjalistycznymi usługami opiekuńczymi wydatkowano kwotę 436,9 mln zł. Na pozostałe formy pomocy niepieniężnej - 22,1 mln zł. 42

2.2 Porównania międzywojewódzkie 2.2.1 Całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze i rodziny zastępcze W 2011 r. liczba placówek całodobowych dla dzieci i młodzieży zwiększyła się o 28. Nowe placówki powstały w 10 województwach najwięcej przybyło w województwach: śląskim (9) małopolskim (8). Niewielki spadek zaobserwowano w województwach: pomorskim i świętokrzyskim, a w pozostałych liczba ta nie uległa zmianie. Największą liczbę placówek odnotowano w województwach: mazowieckim (91 placówek, co stanowiło 11,3% ogółu), dolnośląskim (88; 10,9%) i śląskim (87; 10,8%). Najmniejsza liczba placówek funkcjonowała w województwach: podlaskim (17; 2,1%) i opolskim (18; 2,2%). Wskaźniki dotyczące opieki zastępczej nad dziećmi według województw Wyszczególnienie Dzieci w placówkach całodobowych 1 Rozwody 2 Udział dzieci w placówkach rodzinnych 3 (%) Udział dzieci w opiece rodzinnej 4 (%) Dzieci w opiece zastępczej 5 Polska 2,7 1,7 11,9 77,1 10,2 Dolnośląskie 4,1 2,0 12,1 74,9 14,4 Kujawsko-pomorskie 3,2 1,9 8,4 71,8 10,4 Lubelskie 2,8 1,3 17,7 74,3 8,8 Lubuskie 2,9 2,1 7,5 80,0 13,4 Łódzkie 3,0 1,6 9,2 78,0 12,4 Małopolskie 1,9 1,5 16,4 75,5 6,4 Mazowieckie 2,1 1,7 17,6 78,1 7,7 Opolskie 3,0 1,7 0,4 76,3 12,8 Podkarpackie 2,1 1,1 5,6 69,0 6,4 Podlaskie 2,0 1,6 5,6 77,0 8,2 Pomorskie 2,7 1,7 18,3 80,3 11,3 Śląskie 3,1 1,8 7,6 77,7 12,9 Świętokrzyskie 2,0 1,0 25,9 82,6 8,6 Warmińsko-mazurskie 3,6 2,0 7,0 76,7 14,4 Wielkopolskie 1,8 1,6 11,8 81,1 8,2 Zachodniopomorskie 3,8 2,1 14,2 78,5 15,2 1. Liczba dzieci w całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowawczych w przeliczeniu na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat. 2. Liczba rozwodów na 1 tys. ludności. 3. Udział procentowy dzieci z placówek rodzinnych w liczbie dzieci przebywających w całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowawczych. 4. Udział procentowy dzieci objętych rodzinnymi formami opieki zastępczej (placówki rodzinne i rodziny zastępcze) w liczbie dzieci przebywających w opiece zastępczej (całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze i rodziny zastępcze). 5. Liczba dzieci objętych opieką zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat. 43

Występuje silna dodatnia korelacja pomiędzy liczbą dzieci w opiece zastępczej na 1 tys. ludności w poszczególnych województwach, a wskaźnikiem rozwodów (współczynnik korelacji 0,8). Wskaźnik rozwodów na 1 tys. mieszkańców wyniósł w skali kraju 1,7, ale pomiędzy województwami był zróżnicowany od 1,0 w województwie świętokrzyskim do 2,1 w województwach: lubuskim i zachodniopomorskim. Udział procentowy dzieci przebywających w opiece zastępczej w stosunku do liczby ludności w wieku 0-17 lat w kraju wyniósł 10,2 na 1 tys. mieszkańców, jednak wahał się od 6,4 w województwach: małopolskim i podkarpackim do 15,2 w województwie zachodniopomorskim. Województwa można podzielić na grupy w zależności od wskaźnika liczby dzieci objętych opieka zastęczą i wskaźnika rozwodów (wykres 16). Wykres 16. Wskaźnik rozwodów a udział dzieci objętych opieką zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat 2,4 2,2 lubuskie zachodniopomorskie rozwody na 1 tys. ludności 2 1,8 1,6 1,4 1,2 1 małopolskie mazowieckie wielkopolskie podkarpackie podlaskie lubelskie świętokrzyskie kujawsko-pomorskie pomorskie śląskie łódzkie warmińskomazurskie opolskie dolnośląskie 0,8 5,0 6,0 7,0 8,0 9,0 10,0 11,0 12,0 13,0 14,0 15,0 16,0 17,0 dzieci w opiece zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat W pierwszej grupie znalazły się województwa o najwyższym wskaźniku rozwodów (od 2,0 do 2,1 na 1 tys. mieszkańców) i jednocześnie z najwyższym wskaźnikiem liczby dzieci w opiece zastępczej (lubuskie, warmińsko-mazurskie, dolnośląskie i zachodniopomorskie). Druga grupa to pozostałe pięć województw o ponadprzeciętnym udziale dzieci objętych opieką zastępczą (od 10,4 w województwie kujawsko-pomorskim do 12,9 w województwie śląskim). W grupie tej również wskaźnik rozwodów kształtował się na poziomie średnim lub wysokim (od 1,6 w województwie łódzkim do 1,9 w województwie kujawsko-pomorskim). 44

Trzecia grupa, obejmująca 7 województw, charakteryzowała się zarówno niższym od przeciętnej wskaźnikiem liczby dzieci w opiece zastępczej, jak i przeciętnym lub niskim wskaźnikiem rozwodów na 1 tys. ludności (od 1,0 w województwie świętokrzyskim do 1,7 w województwie mazowieckim). Wykres 17. Wskaźnik liczby dzieci w placówkach całodobowych na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział dzieci z placówek rodzinnych w liczbie dzieci przebywających w placówkach całodobowych 4,5 dzieci w placówkach całodobowych na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 opolskie podlaskie warmińsko-mazurskie śląskie podkarpackie kujawsko-pomorskie łódzkie lubuskie wielkopolskie dolnośląskie zachodnioporskie lubelskie pomorskie mazowieckie małopolskie świętokrzyskie 0 5 10 15 20 25 30 udział dzieci z placówek rodzinnych w liczbie dzieci z placówek całodobowych (%) W całej Polsce liczba dzieci w placówkach całodobowych na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat osiągnęła poziom 2,7, natomiast dzieci w placówkach rodzinnych stanowiły 11,9% liczby dzieci w placówkach całodobowych (wzrost o 0,4 pkt. proc.w stosunku do roku 2010). W pierwszej z pięciu wyodrębnionych grup województw (wykres 17) znalazły się województwa o najwyższym wskaźniku liczby dzieci w placówkach ogółem na 1 tys. ludności w wieku 0-17 (od 3,6 w województwie warmińsko-mazurskim do 4,1 w województwie dolnośląskim). Biorąc pod uwagę udział dzieci z placówek rodzinnych, wspomniane województwa nie tworzyły grupy jednorodnej w województwie warmińsko-mazurskim był on prawie dwukrotnie niższy od średniej krajowej, w województwie dolnośląskim oscylował wokół przeciętnej, podczas gdy w województwie zachodniopomorskim przewyższał średnią. Druga grupa, obejmująca 5 województw (lubuskie, opolskie, łódzkie, śląskie, kujawskopomorskie), charakteryzowała się mniejszym niż średnia krajowa udziałem wychowanków placówek 45

rodzinnych, przy jednocześnie wyższym niż przeciętna wskaźniku liczby dzieci w placówkach całodobowych. Trzecia grupa złożona z województw: lubelskiego i pomorskiego, charakteryzowała się wskaźnikiem liczby dzieci z placówek rodzinnych wyższym niż przeciętna i zbliżoną lub równą średniej wartością wskaźnika liczby dzieci w placówkach całodobowych. Grupę czwartą tworzyły trzy województwa (wielkopolskie, podlaskie, podkarpackie), w których opieką całodobową objętych było najmniej wychowanków na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat i jednocześnie udział dzieci z placówek rodzinnych był niższy niż przeciętna. Ostatnia grupa województw (małopolskie, świętokrzyskie, mazowieckie) charakteryzowała się wyższym niż średnia udziałem dzieci w placówkach rodzinnych, przy niższym niż przeciętna wskaźniku liczby dzieci w placówkach całodobowych. W województwie świętokrzyskim odnotowano najwyższą wartość udziału dzieci w placówkach rodzinnych (25,9 %). Wykres 18. Wskaźnik liczby dzieci objętych opieką zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział procentowy dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej w liczbie dzieci objętych opieką zastępczą dzieci w opiece zastępczej na 10 tys ludności w wieku 0-17 lat 16 14 12 10 8 6 4 podkarpackie dolnośląskie opolskie kujawsko-pomorskie lubelskie podlaskie małopolskie zachodniopomorskie warmińsko-mazurskie lubuskie śląskie łódzkie pomorskie świętokrzyskie wielkopolskie mazowieckie 60 65 70 75 80 85 90 udział dzieci z rodzinnych form opieki zastęczej w liczbie dzieci objętych opieką zastępczą (%) W całej Polsce liczba dzieci umieszczonych w opiece zastępczej kształtowała się na poziomie 10,2 na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat, natomiast dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej stanowiły 77,1% liczby dzieci objętych wszystkimi formami opieki zastępczej (o 0,2 pkt. proc. więcej niż w 2010 r.). Wystąpiły istotne różnice pomiędzy województwami (wykres 18). 46

Pierwsza z wyodrębnionych grup, obejmująca trzy województwa (dolnośląskie, zachodniopomorskie, warmińsko-mazurskie), charakteryzowała się najwyższym wskaźnikiem liczby dzieci objętych opieką zastępczą i oscylującym wokół średniej udziałem dzieci z rodzinnych form opieki. Województwa tworzące drugą grupę (kujawsko-pomorskie i opolskie) cechował nieco wyższy od średniej wskaźnik dzieci w opiece zastępczej i niższy od przeciętnej udział dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej w opiece ogółem. Trzecią grupę tworzyły cztery województwa (śląskie, łódzkie, lubuskie i pomorskie), w których powyżej przeciętnej dla Polski był zarówno wskaźnik liczby dzieci objętych opieką zastępczą, jak i udział dzieci z rodzinnych form opieki. Pozostałe siedem województw (podkarpackie, lubelskie, małopolskie, podlaskie, mazowieckie, wielkopolskie, świętokrzyskie) tworzyły czwartą grupę, w której opieką zastępczą objętych było mniej wychowanków na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat niż średnia w kraju, a jednocześnie województwa te zróżnicowane były pod względem udziału dzieci przebywających w rodzinnych formach opieki. Województwa: świętokrzyskie, wielkopolskie i mazowieckie znalazły się powyżej średniej, a województwa:małopolskie, podlaskie, lubelskie i podkarpackie poniżej. Mapa 1. Dzieci umieszczone w opiece zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat według podregionów 15,7 18,4 (6) 13,0 15,7 (14) 10,2 13,0 (14) 7,5 10,2 (18) 4,8 7,5 (14) Uwaga: Podane przedziały są lewostronnie domknięte Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych PS-01, PS-02 oraz danych BDL Warto bardziej dokładnie przeanalizować zróżnicowanie regionalne posługując się siecią podregionów NTS 3 (mapa 1). 47

Do opieki zastępczej częściej trafiały dzieci w podregionach Polski północnej i zachodniej oraz w podregionach województwa łódzkiego (z wyjątkiem sieradzkiego). Najwyższe wartości wskaźnika dzieci objętych opieką zastępczą odnotowano w podregionach: wałbrzyskim, szczecińskim, katowickim, ełckim oraz w Łodzi i Szczecinie. Najniższy udział wychowanków objętych opieką zastępczą odnotowano we wschodniej i południowo-wschodniej części kraju oraz w centralnej i południowej Wielkopolsce oraz na Kujawach. Poniżej poddano analizie rodzinne formy opieki zastępczej, obejmujące całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze typu rodzinnego (placówki rodzinne) oraz rodziny zastępcze, które stwarzają najkorzystniejsze dla dziecka środowisko wychowawcze. W przeciwieństwie do pozostałych typów placówek całodobowych (interwencyjnych, socjalizacyjnych i wielofunkcyjnych), w placówkach rodzinnych tworzących jedną, wielodzietną rodzinę, przebywało znacznie mniej wychowanków (od 4 do 8), a w rodzinach zastępczych umieszczano w tym samym czasie nie więcej niż 3 dzieci z możliwością odstępstwa od tej zasady w przypadku liczniejszego rodzeństwa. Warto przeanalizować tę formę opieki w ujęciu podregionalnym NTS 3 (mapa 2). Mapa 2. Udział procentowy dzieci korzystających z rodzinnych form opieki wśród dzieci objętych opieką zastępczą według podregionów 84,5 90,4 (12) 78,6 84,5 (19) 72,7 78,6 (18) 66,8 72,7 (11) 60,9 66,8 (6) Uwaga: Podane przedziały są lewostronnie domknięte Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych PS-01, PS-02 Wśród sześćdziesięciu sześciu podregionów wyróżnić warto dwanaście: suwalski, ostrołęckosiedlecki, warszawski zachodni, radomski, kielecki, piotrkowski, oświęcimski, tyski, leszczyński, gorzowski, koszaliński, starogardzki i w których 15% lub mniej dzieci objętych było inną formą opieki zastępczej niż rodzinna. Z drugiej strony w Warszawie, Krakowie oraz podregionach: 48

tarnobrzeskim, gliwickim, grudziądzkim i białostockim 2/3 lub mniej dzieci objętych opieką zastępczą przebywało w placówkach rodzinnych lub rodzinach zastępczych. Wykres 19. Wskaźnik liczby dzieci objętych opieką zastępczą na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział procentowy dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej w liczbie dzieci objętych opieką zastępczą według podregionów 20,0 dzieci w opiece zastępczej na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat 3 18,0 16 65 16,0 66 55 48 1 42 63 47 50 56 13 14,0 54 2 45 49 14 31 41 64 5 32 15 60 12,0 4 19 6 7 11 17 39 46 51 10,0 8 44 43 52 21 28 12 18 25 40 34 58 57 59 8,0 62 37 10 9 30 53 23 36 38 29 26 61 33 27 6,0 24 20 35 22 4,0 55,0 60,0 65,0 70,0 75,0 80,0 85,0 90,0 95,0 udział dzieci z rodzinnych form opieki zastępczej w liczbie dzieci objetych opieka zastępczą (%) Podregion 1 jeleniogórski Podregion 2 legnicko-głogowski Podregion 3 wałbrzyski Podregion 4 wrocławski Podregion 5 m. Wrocław Podregion 6 bydgosko-toruński Podregion 7 grudziądzki Podregion 8 włocławski Podregion 9 bialski Podregion 10 chełmsko-zamojski Podregion 11 lubelski Podregion 12 puławski Podregion 13 gorzowski Podregion 14 zielonogórski Podregion 15 łódzki Podregion 16 m. Łódź Podregion 17 piotrkowski Podregion 18 sieradzki Podregion 19 skierniewicki Podregion 20 krakowski Podregion 21 m. Kraków Podregion 22 nowosądecki Podregion 23 oświęcimski Podregion 24 tarnowski Podregion 25 ciechanowsko-płocki Podregion 26 ostrołęcko-siedlecki Podregion 27 radomski Podregion 28 m. st. Warszawa Podregion 29 warszawski wschodni Podregion 30 warszawski zachodni Podregion 31 nyski Podregion 32 opolski Podregion 33 krośnieński Podregion 34 przemyski Podregion 35 rzeszowski Podregion 36 tarnobrzeski Podregion 37 białostocki Podregion 38 łomżyński Podregion 39 suwalski Podregion 40 gdański Podregion 41 słupski Podregion 42 starogardzki Podregion 43 trójmiejski Podregion 44 bielski Podregion 45 bytomski Podregion 46 częstochowski Podregion 47 gliwicki Podregion 48 katowicki Podregion 49 rybnicki Podregion 50 sosnowiecki Podregion 51 tyski Podregion 52 kielecki Podregion 53 sandomierskojędrzejowski Podregion 54 elbląski Podregion 55 ełcki Podregion 56 olsztyński Podregion 57 kaliski Podregion 58 koniński Podregion 59 leszczyński Podregion 60 pilski Podregion 61 poznański Podregion 62 m. Poznań Podregion 63 koszaliński Podregion 64 stargardzki Podregion 65 m. Szczecin Podregion 66 szczeciński 49

Spośród sześćdziesięciu sześciu podregionów wyodrębniono cztery grupy o krańcowych wartościach wskaźników. Pierwszą z nich utworzyły 4 podregiony: radomski, warszawski zachodni, oświęcimski i leszczyński, charakteryzujące się wskaźnikiem liczby dzieci będących w opiece zastępczej w przeliczeniu na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat niższym niż średnia krajowa wynosząca 10,2 (odpowiednio: 6,2; 7,4; 7,6; 7,8), przy jednocześnie bardzo wysokim udziale dzieci korzystających z rodzinnych form opieki wśród dzieci objętych opieką zastępczą (88,8%; 89,9%; 87,5%; 87,8%). Kolejna grupa, skupiająca 3 podregiony: suwalski, starogardzki, koszaliński, charakteryzowała się wyższą niż przeciętna dla kraju wartością wskaźnika dzieci w rodzinach zastępczych lub całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowawczych (odpowiednio: 10,9; 14,8; 15,0), przy jednocześnie bardzo wysokim wskaźniku dzieci objętych opieką rodzinną (90,4%; 88,7%; 89,6%). Szczególnie niepokojącą sytuację można było zaobserwować w podregionach: wałbrzyskim, Szczecinie i Łodzi gdzie najwięcej dzieci na 1 tys. ludności znalazło się w opiece zastępczej (odpowiednio: 18,4; 17,8; 17,5), a jednocześnie udział najkorzystniejszych dla dziecka rodzinnych form opieki, kształtował się poniżej średniej krajowej (75,5%; 71,6%; 67,8%). Czwarta grupa obejmująca podregiony: tarnobrzeski, białostocki, m.st. Warszawa, m. Kraków charakteryzowała się niższym niż średnia krajowa wskaźnikiem dzieci w opiece zastępczej (odpowiednio: 6,4; 7,8; 8,8; 8,8), przy równocześnie najniższym udziale dzieci w placówkach rodzinnych lub rodzinach zastępczych (60,9%; 64,4%; 64,7%; 62,4%). 50

Mapa 3. Dzieci w placówkach całodobowych lub rodzinach zastępczych na 1 tys. ludności w wieku 0-17 lat a udział wychowanków placówek rodzinnych lub rodzin zastępczych w liczbie wychowanków ogółem według podregionów + liczba dzieci w opiece zastępczej poniżej średniej krajowej liczba dzieci w opiece zastępczej powyżej średniej krajowej (+) lub (++) udział dzieci z rodzinnych form opieki powyżej lub znacznie powyżej średniej ( ) lub ( ) udział dzieci z rodzinnych form opieki poniżej lub znacznie poniżej średniej Mapa 3, powstała w oparciu o wykres 19, ilustruje łączne zróznicowanie regionalne liczby dzieci objetych opieką zastępczą i udziału rodzinnych form opieki. Podregiony, w których jednocześnie mamy do czynienia z niższym od przeciętnej wskaźnikiem dzieci objętych opieką zastępczą przy wyższym od średniej krajowej udziale rodzinnych form opieki (oznaczone kolorem zielonym), występują w pasie Polski południowej od podregionu bielskiego po podregion krośnieński oraz w centralnej i wschodniej części Polski od podregionów leszczyńskiego i poznańskiego po podregiony: łomżyński i bialski (z wyłączeniem okolic Łodzi i m.st. Warszawy). Z drugiej strony podregiony, w których jednocześnie więcej dzieci niż średnio w kraju było objętych opieką zastępczą i w mniejszym stopniu niż przeciętnie w Polsce sprawowana była przez placówki rodzinne i rodziny zastępcze (oznaczone kolorem czerwonym), koncentrują się w Polsce zachodniej i północnej oraz w podregionach: lubelskim, sosnowieckim, gliwickim, skierniewickim i w Łodzi. 51

Mapa 4. Rodziny zastępcze na 10 tys. ludności według powiatów W 2011 r. na 10 tys. ludności Polski przypadało średnio prawie 10 rodzin zastępczych (9,7). Powiaty o najwyższej wartości wskaźnika (od 18,2 do 21,9) występowały głównie w północnej i zachodniej części kraju (województwa: warmińsko-mazurskie, pomorskie, zachodniopomorskie, lubuskie, dolnośląskie). Najmniej rodzin zastęczych na 10 tys. ludności (w przedziale od 2 do 6) funkcjonowało w powiatach zlikalizowanych w większości w województwach: małopolskim, podkarpackim, lubelskim i mazowieckim. 52

Mapa 5. Dynamika rodzin zastępczych w latach 2010-2011 W porównaniu do 2010 r., w 2011 r. nastąpił wrost liczby rodzin zastępczych w 185 powiatach. W 173 powiatach zaobserwowano spadek tej liczby, natomiast w 21 powiatach sytuacja nie zmieniła się. 53

2.2.2 Placówki wsparcia dziennego Z punktu widzenia wzmocnienia opiekuńczych funkcji rodziny, ważną rolę odgrywają placówki wsparcia dziennego. Z ich pomocy skorzystało 11,2 dzieci na 1 tys. ludności Polski w wieku 0-17 lat. Wyraźnie daje się zauważyć, że w przeciwieństwie do południowo-wschodniej i północnowschodniej części kraju (województwa: warmińsko-mazurskie, lubelskie, podkarpackie, świętokrzyskie), gdzie na każdy tysiąc osób w wieku 0-17 lat przypadło od 4,1 do 6,7 dzieci korzystających z placówek wsparcia dziennego, w województwach Polski północnej i północnozachodniej (województwa: opolskie, wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, zachodniopomorskie, pomorskie) z tego rodzaju opieki skorzystało więcej dzieci (od 13,0 do 21,9 na 1 tys. ludności w wieku 0-17). Ponadto, pierwsza z analizowanych grup województw charakteryzowała się wielkością placówek 13 większą niż przeciętna dla kraju wynosząca 26,7, druga zaś mniejszą. W pozostałych siedmiu województwach liczba dzieci w placówkach dziennych na 1 tys. mieszkańców w wieku 0-17 lat była nieznacznie mniejsza od przeciętnej dla Polski i zawierała się w przedziale od 8,2 do 10,6. W grupie tej średnia wielkość placówki była istotnie zróżnicowana. Wykres 20. Dzieci w placówkach wsparcia dziennego na 1 tys. mieszkańców a wielkość placówki 25,0 zachodniopomorskie dzieci w placówkach wsparcia dziennego na 1 tys. mieszkańców w wieku 0-17 lat 20,0 15,0 10,0 5,0 pomorskie kujawsko-pomorskie wielkopolskie opolskie śląskie małopolskie łódzkie mazowieckie podlaskie lubuskie dolnośląskie świętokrzyskie lubelskie warmińsko-mazurskie podkarpackie 0,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 45,0 wielkość placówki wsparcia dziennego 13 Liczba dzieci przypadająca na 1 placówkę. 54

Wykres 21. Przeciętna liczba wychowanków placówek wsparcia dziennego przypadająca na jednego wolontariusza Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych PS-01 W placówkach wsparcia dziennego ogółem na jednego wolontariusza przypadało średnio 22 wychowanków. W siedmiu województwach wskaźnik ten był niższy niż przeciętna dla kraju (od 12 w województwach: lubelskim i lubuskim do 16 w województwach: dolnośląskim i mazowieckim). Wśród pozostałych ośmiu województw wskaźnik wahał się od 22 w województwie opolskim do 47 w województwie kujawsko-pomorskim i 67 w województwie zachodniopomorskim. 55

2.2.3 Zakłady stacjonarne pomocy społecznej W 12 województwach ponad połowę zakładów stacjonarnych stanowiły domy pomocy społecznej. Najwięcej tego typu placówek funkcjonowało w województwie opolskim (prawie 65%), a najmniej w województwach: pomorskim, zachodniopomorskim, mazowieckim i śląskim (poniżej 50%). Stosunkowo dużo było również domów lub schronisk dla osób bezdomnych oraz noclegowni najwięcej w województwie zachodniopomorskim (ok. 37%), najmniej w województwie opolskim (16%), podczas gdy średnia dla Polski wyniosła ok. 23%. Wykres 22. Struktura stacjonarnych zakładów pomocy społecznej (łącznie z filiami) POLSKA Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodnioporskie 54,7% 61,7% 63,6% 56,7% 57,5% 62,9% 61,4% 46,2% 64,9% 63,7% 56,4% 45,6% 47,9% 53,4% 60,3% 51,6% 46,1% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Dom pomocy społecznej Rodzinny dom pomocy Placówka prowadzona w ramach działalności gospodarczej lub statutowej * Środowiskowy dom samopomocy Dom dla matek Noclegownia Schronisko lub dom dla bezdomnych Pozostałe * Placówka zapewniająca całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, działająca na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub statutowej. 56

Wykres 23. Dzieci w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej POLSKA Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodnioporskie 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Dom pomocy społecznej Rodzinny dom pomocy Placówka prowadzona w ramach działalności gospodarczej lub statutowej * Środowiskowy dom samopomocy Dom dla matek Noclegownia Schronisko lub dom dla bezdomnych Pozostałe * Placówka zapewniająca całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, działająca na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub statutowej. We wszystkich województwach niepełnoletni mieszkańcy zakładów stanowili niewielki (średnia dla kraju wyniosła 3,4%) odsetek wszystkich umieszczonych w nich osób (od 1,3% w województwie świętokrzyskim do 4,8% w województwach: śląskim i warmińsko-mazurskim). Najwięcej dzieci przebywało w domach pomocy społecznej, domach dla matek oraz schroniskach lub domach dla bezdomnych. W województwach: warmińsko-mazurskim, kujawsko-pomorskim, podlaskim i dolnośląskim dzieci umieszczone w domach pomocy społecznej stanowiły ponad 50% dzieci przebywających we wszystkich typach zakładów. W województwach: świętokrzyskim i łódzkim około 40% dzieci umieszczonych w zakładach stacjonarnych przebywała w schroniskach lub domach dla bezdomnych. 57

Mapa 6. Dzieci w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej na 10 tys. ludności w wieku 0-17 lat według podregionów 13,4 16,7 (3) 10,0 13,4 (2) 6,7 10,0 (11) 3,3 6,7 (24) 0,0 3,3 (26) Uwaga: Podane przedziały są lewostronnie domknięte Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych PS-03 oraz danych BDL Średnio w Polsce na 10 tys. ludności w wieku 0-17 lat niespełna pięcioro dzieci (4,8) przebywało w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej. W podregionie skierniewickim w placówkach umieszczono wyłącznie osoby powyżej 18 roku życia. Najwięcej dzieci (ponad 16 osób na 10 tys. ludności w wielu 0-17 lat) przebywało w stacjonarnych zakładach pomocy społecznej podregionu katowickiego. 58

Wykres 24. Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz przewlekle psychicznie chorych POLSKA Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodnioporskie 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% mieszkańcy placówek dla osób przewlekle psychicznie chorych mieszkańcy placówek dla dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie mieszkańcy placówek dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie mieszkańcy placówek dla osób niepełnosprawnych fizycznie Wśród mieszkańców zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób przewlekle psychicznie chorych, niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie, najwyższy udział w skali kraju miały osoby przebywające w placówkach dla osób przewlekle psychicznie chorych. W przypadku trzech województw: łódzkiego, podkarpackiego i małopolskiego przekroczył on 60%, natomiast najniższy wystąpił w województwie dolnośląskim (niespełna 24%). Najniższy odsetek stanowili mieszkańcy zakładów dla osób niepełnosprawnych fizycznie (nieco ponad 4% dla Polski). W czterech województwach: dolnośląskim, łódzkim, małopolskim i zachodniopomorskim nie przekroczył on 1%, w województwie podlaskim nie funkcjonowały placówki tego typu, natomiast w województwie lubuskim ich mieszkańcy stanowili 21%. 59

Mapa 7. Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz przewlekle psychicznie chorych na 10 tys. ludności 19,7 24,3 (6) 15,1 19,7 (11) 10,6 15,1 (19) 6,0 10,6 (20) 1,4 6,0 (10) Uwaga: Podane przedziały są lewostronnie domknięte Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych PS-03 Liczba mieszkańców zakładów stacjonarnych pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie oraz przewlekle psychicznie chorych na 10 tys. ludności była w poszczególnych podregionach zróżnicowana. W dużych miastach Polski, tj. Warszawie, Poznaniu, Szczecinie, Trójmieście, Wrocławiu oraz podregionach: poznańskim, bydgosko-toruńskim, sosnowieckim, łomżyńskim i puławskim liczba ta kształtowała się poniżej sześciu osób. Najwięcej (20 lub więcej osób na 10 tys.) przebywało w placówkach podregionów ełckiego, starogardzkiego, przemyskiego, sandomiersko-jędrzejowskiego, bytomskiego i opolskiego. 60

2.2.4 Beneficjenci środowiskowej pomocy społecznej 14 W 2011 r. z pomocy społecznej świadczonej przez ośrodki pomocy społecznej skorzystało w Polsce 1174,4 tys. gospodarstw domowych 15, które skupiały łącznie 3103,8 tys. osób. Stanowiło to 8,1% zarówno ogólnej liczby gospodarstw domowych 16 jak też ogólnej liczby ludności Polski 17. Udział gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej w ogólnej liczbie gospodarstw był wyższy na wsi niż w miastach. W 2011 r. na wsi stanowił 10,6% ogółu gospodarstw, w miastach 6,8%. W porównaniu do 2010 r. zmniejszyła się liczba gospodarstw domowych a także liczba członków gospodarstw, które otrzymywały pomoc odpowiednio o 4,5% i 7,1%. Pomoc społeczna w 2011 r. podobnie jak rok wcześniej należała się tym, których dochody nie przekraczały 351 zł na osobę w rodzinie i 477 zł, gdy osoba gospodaruje samotnie. Korzystanie z pomocy społecznej przez gospodarstwa domowe i członków gospodarstw w poszczególnych województwach jest zróżnicowane. Mapa 8. Udział beneficjentów pomocy społecznej - gospodarstw domowych i ich członków w populacji ogółem 8,1 9,7 8,6 13,2 10,9 9,9 9,4 7,4 6,9 7,8 6,4 9,6 Udział gospodarstw beneficjentów w gospodarstwach ogółem w procentach 5,4 do 6,8 (4) 6,9 do 8,7 (4) 8,8 do 10,1 (4) 10,2 do 13,5 (4) 6,1 Wartość oznacza procentowy udział członków gospodarstw beneficjentów w ludności ogółem 5,2 6,6 10,6 10,8 Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych Zbioru Centralnego KSMPS oraz danych GUS bilans ludności i prognoza gospodarstw domowych. 14 Patrz Uwagi Metodyczne, str. 22. 15 Z wyłączeniem 13,6 tys. gospodarstw, które otrzymały pomoc wyłącznie z powodu klęski żywiołowej lub ekologicznej. Gospodarstwa te skupiały 20,8 tys. osób. 16 Prognoza gospodarstw domowych na lata 2008-2035, www.stat.gov.pl 17 Według bilansu GUS stan w dniu 30 VI 2011 r. 61

W 2011 r. udział gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej w liczbie gospodarstw ogółem, jak i udział członków tych gospodarstw w liczbie ludności ogółem, podobnie jak rok wcześniej, był najwyższy w województwie warmińsko-mazurskim i wynosił odpowiednio 13,5% i 13,2%, a najniższy w województwie śląskim (5,4% i 5,2%). Ważnym czynnikiem wpływającym na częstość korzystania z pomocy społecznej jest wielkość gospodarstw domowych. W 2011 r. ponad 40% ogółu gospodarstw, które skorzystały z pomocy społecznej, stanowiły gospodarstwa jednoosobowe. W układzie terytorialnym we wszystkich województwach występuje stosunkowo wysoki udział gospodarstw 1-osobowych, przy czym najniższy jest on dla województwa podkarpackiego (28,7%) a najwyższy w przypadku województwa dolnośląskiego (50%). Wykres 25. Struktura gospodarstw domowych beneficjentów pomocy społecznej według ich wielkości (dane w %) Polska Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie 41,3 14,2 13,7 14,6 16,2 50,0 15,5 12,7 11,3 10,5 38,8 14,7 15,3 15,8 15,4 33,8 12,2 13,9 17,8 22,3 43,9 15,9 14,1 13,1 13,0 Łódzkie 47,1 14,6 12,9 13,4 12,0 Małopolskie 39,6 12,6 12,1 14,1 21,6 Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 43,5 47,2 28,7 11,3 39,1 42,0 45,5 38,1 39,0 39,2 43,5 13,8 15,2 12,8 12,8 14,3 12,1 15,6 12,7 13,7 19,4 26,9 12,2 13,6 15,4 19,7 13,9 13,1 13,9 17,1 15,6 13,9 12,8 12,2 13,5 14,5 14,6 15,3 15,3 14,2 17,1 16,8 15,5 15,6 15,1 16,2 15,4 14,2 13,4 13,5 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1 osobowe 2 osobowe 3 osobowe 4 osobowe 5 i więcej osób Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych Zbioru Centralnego KSMPS. W gospodarstwach wieloosobowych głównym powodem korzystania z pomocy jest trudna sytuacja ekonomiczna, a częstość korzystania z pomocy wzrasta wraz z wielkością tych gospodarstw. Dlatego główną formą pomocy dla tych gospodarstw jest finansowanie posiłków dla dzieci i młodzieży w szkołach oraz zasiłki okresowe i celowe. Znaczący odsetek stanowią gospodarstwa największe (5 i więcej osób) - średnio w Polsce 16,2%. Wysoki udział tych gospodarstw w strukturze gospodarstw domowych beneficjentów występował w województwach: podkarpackim (26,9%), lubelskim (22,3%), małopolskim (21,6%) i podlaskim (19,7%). Najniższy odsetek tych gospodarstw występował w województwie dolnośląskim (10,5%). 62

2.2.5 Świadczenia z systemu pomocy społecznej 18 Celem niniejszego rozdziału jest charakterystyka województw pod kątem pomocy społecznej, udzielonej w 2011 r. przez zlokalizowane na ich terenie ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie. Analiza skali poniesionych wydatków oraz rozmieszczenia beneficjentów została wzbogacona o porównania z sytuacją w 2010 r. Wykres 26. Wydatki z systemu pomocy społecznej na jednego beneficjenta i na jednego mieszkańca według województw 2400 opolskie wydatki na jednego beneficjenta w zł 2200 2000 1800 1600 śląskie wielkopolskie mazowieckie małopolskie lubelskie dolnośląskie zachodniopomorskie łódzkie lubuskie pomorskie warmińsko-mazurskie świętokrzyskie podlaskie kujawsko-pomorskie podkarpackie 1400 60 80 100 120 140 160 wydatki na jednego mieszkańca w zł U w a g a. Dane nie uwzględniają odpłatności gmin za pobyt w domach pomocy społecznej. Ź r ó d ł o: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. W 2011 r. osoby uprawnione otrzymały pomoc o średniej wartości równej 1 808 zł rocznie. W przeliczeniu na jednego mieszkańca na pomoc społeczną wydano 95 zł. Województwa podzielono na cztery grupy, uwzględniając roczne wydatki z systemu pomocy społecznej na jednego beneficjenta i na jednego mieszkańca. Województwa należące do pierwszej grupy (lubelskie, małopolskie, mazowieckie, podkarpackie) charakteryzowały niższe niż przeciętne w Polsce kwoty udzielonej pomocy zarówno na jednego beneficjenta, jak i na mieszkańca. 18 Niniejsza analiza została opracowana na podstawie danych zbiorczych ze sprawozdań resortowych MPiPS-03 za okres I XII 2011 r., które sporządzają ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie. Ludność wg faktycznego miejsca zamieszkania i stanu w dniu 30 VI 2011 r. została ustalona na podstawie danych zamieszczonych w Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. 63

małopolskie wielkopolskie pomorskie zachodniopomorskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie podkarpackie kujawsko-pomorskie łódzkie opolskie P O L S K A podlaskie lubelskie lubuskie dolnośląskie śląskie mazowieckie Drugą grupę utworzyły województwa, w których średnie kwoty przypadające na jednego mieszkańca były wyższe od średniej dla Polski, ale beneficjenci otrzymali pomoc o wartości niższej niż przeciętna dla Polski. Najbardziej wyróżniało się w tej grupie województwo warmińsko-mazurskie ze względu na najwyższą kwotę wydatków przypadającą na jednego mieszkańca równą 156 zł, przy prawie średniej wartości udzielonego wsparcia jednemu beneficjentowi wynoszącej 1 792 zł. W pozostałych województwach: kujawsko-pomorskim, podlaskim i świętokrzyskim kwoty mieściły się w przedziałach: 105-117 zł w przeliczeniu na jednego mieszkańca oraz 1 607 1 709 zł w przeliczeniu na jednego beneficjenta. W województwach, które utworzyły trzecią grupę (opolskim, śląskim, wielkopolskim) kwoty pomocy społecznej na jednego mieszkańca były niskie (między 78 zł a 91 zł). Z drugiej strony osoby uprawnione, mieszkające w tych województwach, otrzymały pomoc o wartości powyżej średniej dla Polski: od 1 877 zł do 2 250 zł. Czwarta grupa odznaczała się najwyższymi wartościami obu wskaźników. Należały do niej województwa: dolnośląskie, lubuskie, łódzkie, pomorskie i zachodniopomorskie, wśród których to ostatnie charakteryzowało się najwyższą kwotą pomocy w przeliczeniu na jednego mieszkańca 132 zł. 2.2.5.1 Wydatki z systemu pomocy społecznej Kwota wydana na pomoc społeczną w 2011 r., wynosząca 3 649 mln zł, była niższa o 0,5 mln zł niż w 2010 r. Wykres 27. Różnice w wysokości wydatków z systemu pomocy społecznej między 2011 r. a 2010 r. według województw w mln zł 9 6 3 0-3 6,5 6,1 3,6 3,3 2,6 2,1 1,6 1,4 1,3 0,8-0,5-0,7-1,3-3,4-4,5-6 -7,4-9 -12-12,7-15 Ź r ó d ł o: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03 64

małopolskie wielkopolskie świętokrzyskie zachodniopomorskie pomorskie warmińsko-mazurskie opolskie podkarpackie kujawsko-pomorskie łódzkie P O L S K A podlaskie lubelskie dolnośląskie śląskie lubuskie mazowieckie Analiza porównawcza między województwami wykazała duże zróżnicowanie zmian wysokości wydatków w 2011 r. w porównaniu z rokiem poprzednim. W województwie mazowieckim suma wydatków była niższa o około 12,7 mln zł, śląskim 7,4 mln zł, dolnośląskim 4,5 mln zł, lubuskim 3,4 mln zł, lubelskim 1,3 mln zł, a w województwie podlaskim o 0,7 mln zł. W pozostałych województwach kwoty wydatków w 2011 r. przewyższyły analogiczne kwoty z 2010 r. Największa różnica wystąpiła w województwach: małopolskim i wielkopolskim (wzrost o ponad 6 mln zł). Uwzględnienie wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych, który w 2011 r. wyniósł w Polsce 104,3 natomiast w województwach wahał się między 103,7 a 104,9 prowadzi do odmiennych wyników. Wskazują one na realny spadek wydatków we wszystkich województwach (a nie sześciu, jak sugerują kwoty nominalne). Największy spadek wydatków charakteryzował województwa: mazowieckie i lubuskie (o 6,4%) oraz dolnośląskie (o blisko 6%) i śląskie (o 5,5%). Wykres 28. Nominalne i realne zmiany wydatków z systemu pomocy społecznej między 2011 r. a 2010 r. według województw w % 6 4 2 0 2,9 2,1 1,9 1,5 1,5 1,0 0,9 0,8 0,6 0,5 zmiany nominalne zmiany realne 0,0-0,5-0,7-1,6-2,0-2,6-3,0-2 -4-6 -8-1,3-2,5-2,7-2,7-2,5-3,5-3,4-3,9-3,8-3,7-4,1-4,8-4,5-5,9-5,5-6,4-6,4 Ź r ó d ł o: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. Świadczenia pieniężne W strukturze wydatków na świadczenia pieniężne dominowały zasiłki (celowe i w naturze, stałe, okresowe). W 2011 r. w Polsce przeznaczono na nie 75,4% kwoty na wszystkie świadczenia pieniężne, a ich wysokość w województwach wahała się od około 68,8% do 82,1%. 65

Wykres 29. Struktura wydatków na świadczenia pieniężne pozostałe 24,6% zasiłki okresowe 23,8% zasiłki celowe i w naturze 27,0% zasiłki stałe 24,6% Ź r ó d ł o: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. W województwach: warmińsko-mazurskim i lubuskim wydatki na świadczenia w formie gotówkowej były najwyższe w przeliczeniu na jednego mieszkańca i przekroczyły 100 zł (odpowiednio: 118 zł i 102 zł). W województwie małopolskim na każdego mieszkańca przypadała kwota 49 zł i była najniższa w skali kraju. Wykres 30. Wydatki na świadczenia pieniężne na jednego mieszkańca według województw w zł 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 118 27 35 22 28 29 25 31 17 24 19 21 28 26 23 25 22 warmińsko-mazurskie 102 24 lubuskie 97 25 16 zachodniopomorskie 92 kujawsko-pomorskie 81 80 21 15 łódzkie 32 10 16 76 22 25 71 70 70 20 19 17 13 12 19 21 17 13 17 14 17 22 12 12 15 17 20 15 17 19 18 20 17 14 podlaskie pomorskie dolnośląskie opolskie P O L S K A 67 świętokrzyskie 64 62 62 60 20 podkarpackie 19 14 15 13 19 12 8 śląskie pozostałe zasiłki okresowe zasiłki stałe zasiłki celowe i w naturze ogółem lubelskie 11 18 22 wielkopolskie 55 13 49 12 9 13 16 15 mazowieckie małopolskie Ź r ó d ł o: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. 66

Świadczenia niepieniężne Pomoc niepieniężną można utożsamiać z takimi świadczeniami, jak: posiłki i usługi opiekuńcze. W 2011 r. pochłonęły one łącznie 85,6% krajowych wydatków na świadczenia niepieniężne, a ich wysokość w województwach wahała się od ponad 73% do blisko 91%. Wykres 31. Struktura wydatków na świadczenia niepieniężne pozostałe 14,4% usługi opiekuńcze 39,1% posiłki 46,5% Ź r ó d ł o: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. Najwyższe kwoty w przeliczeniu na jednego mieszkańca odnotowano w województwach świętokrzyskim (45 zł) i warmińsko-mazurskim (38 zł). Na drugim końcu osi znalazło się województwo śląskie, w którym analogiczne sumy były około trzy razy niższe (16 zł). Posiłki przyznawano przede wszystkim dzieciom, które stanowiły od blisko 80% w województwie świętokrzyskim do ponad 94% w województwie lubelskim wszystkich beneficjentów posiłków. Wykres 32. Wydatki na świadczenia niepieniężne na jednego mieszkańca według województw w zł 50 45 45 4 40 35 16 30 25 20 15 25 10 5 0 38 32 4 4 16 12 17 17 30 28 8 5 10 11 14 10 27 4 12 10 25 25 25 25 24 24 23 3 4 4 3 3 2 10 10 11 13 11 11 7 15 12 9 8 14 3 10 pozostałe usługi opiekuńcze posiłki ogółem 21 21 3 2 19 3 9 10 6 10 9 9 10 16 4 4 7 świętokrzyskie warmińsko-mazurskie zachodniopomorskie pomorskie podkarpackie wielkopolskie kujawsko-pomorskie lubelskie P O L S K A podlaskie dolnośląskie lubuskie mazowieckie opolskie łódzkie małopolskie śląskie Ź r ó d ł o: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. 67

2.2.5.2 Beneficjenci świadczeń z systemu pomocy społecznej Rozmieszczenie świadczeniobiorców w województwach w 2011 r. było porównywalne z sytuacją w 2010 r. W dwóch województwach liczba beneficjentów, przypadających na 10 tys. mieszkańców, przekroczyła 700 osób, a były to warmińsko-mazurskie (869 osób) i kujawskopomorskie (726 osób). Najmniej beneficjentów na 10 tys. ludności mieszkało w województwie śląskim (391 osób), a następnie w województwach opolskim (406 osób) i małopolskim (419 osoby). Liczba beneficjentów pomocy społecznej przypadająca na 10 tys. mieszkańców spadła we wszystkich województwach w stosunku do roku 2010, najbardziej w województwie lubuskim o 41 osób, a najmniej w województwach pomorskim i śląskim o 9 osób. Mapa 9. Beneficjenci pomocy społecznej -0,2-0,1-0,3-0,1-0,2-0,1-0,4-0,1-0,2 w % mieszkańców 3,91 4,39 (4) 4,40 5,60 (4) 5,61 6,40 (4) 6,55 8,69 (4) Pominięto przedziały, w których zjawisko nie wystąpiło -0,2 wzrost/spadek odsetka w porównaniu z 2010 r. w pkt proc. osoby wykazane jednokrotnie -0,3-0,2-0,1-0,1-0,2-0,2-0,3-0,2 Ź r ó d ł o: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. Łączna liczba beneficjentów może być rozumiana dwojako. Po pierwsze, jako sumaryczna liczba osób, którym przyznano świadczenie. Zgodnie z tym podejściem została przygotowana powyższa analiza oraz mapa 9. W drugim przypadku uwzględnia się również wszystkich członków rodzin osób, do których była adresowana pomoc. Wynika to z faktu, że świadczenia pomocy społecznej przyznawane są między innymi w oparciu o analizę sytuacji materialnej wnioskodawcy i osób mu najbliższych. Tym samym zakłada się, że wsparcie społeczne wpływa na sytuację bytową 68

wszystkich członków rodziny. Według tej definicji odsetek świadczeniobiorców w województwie warmińsko-mazurskim był bliski 15%. Oznacza to, że z pomocy skorzystał co siódmy mieszkaniec. Odsetki w granicach 12% dotyczyły województw: podkarpackiego (12,0%) oraz kujawskopomorskiego i świętokrzyskiego (po 11,9%). Najniższy wskaźnik charakteryzował województwo śląskie (6,1%), a także województwa: opolskie, dolnośląskie i małopolskie (odpowiednio 6,8%, 7,1%, 7,3%). Porównując dane z lat 2011 i 2010 zaobserwowano niewielką dynamikę zmian. We wszystkich województwach nastąpił spadek odsetka beneficjentów. Największy spadek obliczono w województwie świętokrzyskim (o 1,0 pkt proc.), a najmniejszy w województwie zachodniopomorskim (o 0,2 pkt proc.). Mapa 10. Beneficjenci pomocy społecznej wraz z członkami ich rodzin -0,6-0,5-0,8-0,2-0,7-0,4-0,9-0,5-0,5 w % mieszkańców -0,6 6,08 7,35 (4) 7,77 9,44 (4) 10,44 11,39 (4) 11,88 14,65 (4) Pominięto przedziały, w których zjawisko nie wystąpiło -0,6 wzrost/spadek odsetka w porównaniu z 2010 r. w pkt proc. -0,7-0,7-0,5-0,4-1,0-0,9-0,5 Ź r ó d ł o: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. Rodziny beneficjentów deklarowały podobnie jak w roku poprzednim że ich trudna sytuacja wynika głównie z: ubóstwa, bezrobocia, długotrwałej lub ciężkiej choroby, niepełnosprawności oraz bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i w zakresie prowadzenia gospodarstwa domowego (możliwe było wskazanie kilku powodów). Procentowy udział rodzin otrzymujących pomoc według najczęściej występujących przyczyn w ogólnej liczbie rodzin beneficjentów każdego województwa zaprezentowano na wykresie 33. 69

Z analizy danych wynika, że w większości województw ubóstwo było najczęstszą przyczyną ubiegania się o pomoc. Wyjątki stanowiły województwa: opolskie, świętokrzyskie i warmińskomazurskie, w których największa część rodzin beneficjentów zadeklarowała, że powodem, dla którego potrzebują pomocy, jest brak pracy. Warto zaznaczyć, że tylko w województwie małopolskim jako przyczynę ubiegania się o pomoc częściej niż brak pracy podawano niepełnosprawność albo długotrwałą i ciężką chorobę. Taką samą zależność zaobserwowano w 2010 r. Wykres 33. Rodziny beneficjentów pomocy społecznej według przyczyn ubiegania się o pomoc oraz według województw w 2011 r. dolnośląskie (88,9) zachodniopomorskie (73,3) wielkopolskie (103,3) warmińsko-mazurskie (78,1) świętokrzyskie (54,2) w % 70 60 50 40 30 20 10 0 kujawsko-pomorskie (92,5) lubelskie (73,6) lubuskie (42,3) łódzkie (90,7) śląskie (113,7) małopolskie (82,9) pomorskie (80,4) mazowieckie (155,3) podlaskie (45,2) podkarpackie (76,6) opolskie (27,7) ubóstwo bezrobocie niepełnosprawność długotwała lub ciężka choroba bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego U w a g a. W nawiasach podano ogólną liczbę rodzin w tys. Ź r ó d ł o: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych MPiPS-03. 70

2.2.6 Beneficjenci świadczeń rodzinnych 19 W ciągu 2011 r. beneficjenci świadczeń rodzinnych otrzymali 62,6 mln różnego rodzaju świadczeń (zasiłki rodzinne wraz z dodatkami, świadczenia opiekuńcze, jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka) na łączną kwotę 7818,9 mln złotych. Ogólna liczba wypłaconych świadczeń w 2011 r. była niższa o 4,9% od wypłaconej rok wcześniej. Wykres 34. Struktura wydatków na świadczenia rodzinne według rodzaju świadczeń 409,6 mln zł 5,2% 2842,9 mln zł 36,4% 2679,6 mln zł 34,3% 7818,9 mln zł 100,0% 1886,7 mln zł 24,1% zasiłek rodzinny dodatki do zasiłku rodzinnego świadczenia opiekuńcze jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych Krajowego Monitoringu Świadczeń Rodzinnych MPiPS i danych GUS. Wśród świadczeń rodzinnych dominującą pozycję stanowiły zasiłki rodzinne. W 2011 r. wypłacono 33,2 mln zasiłków rodzinnych (o 7,8% mniej niż rok wcześniej), na kwotę 2842,9 mln zł, co stanowiło 36,4% ogólnej kwoty świadczeń rodzinnych. Głównym kryterium uprawniającym do otrzymania zasiłku rodzinnego jest posiadanie dziecka (dzieci) na utrzymaniu i przeciętny dochód w przeliczeniu na osobę w rodzinie nie przekraczający 504 zł na osobę, a jeżeli w rodzinie występuje dziecko niepełnosprawne 583 zł na osobę. Dla porównania w systemie pomocy społecznej kryterium dochodowe uprawniające do świadczeń pieniężnych wynosiło 351 zł na osobę w gospodarstwie domowym, a w przypadku osób samotnie gospodarujących 477 zł. W 2011 r. średnio miesięcznie zasiłek rodzinny pobierało 1416,0 tys. rodzin, było to o 0,8% mniej niż rok wcześniej. Na zmniejszenie liczby rodzin pobierających zasiłki rodzinne między innymi wpłynęło utrzymanie kryterium dochodowego na poziomie określonym w 2004 r. 19 Patrz Uwagi Metodyczne, str. 25. 71

Mapa 11. Udział beneficjentów zasiłku rodzinnego w wieku do 17 lat w populacji ogółem w tym wieku oraz struktura rodzin beneficjentów zasiłku rodzinnego według liczby dzieci, na które pobierają zasiłek 22,8 38,2 39,0 19,5 44,4 24,6 37,2 38,2 22,0 36,5 41,5 36,1 21,0 41,3 28,2 34,1 Beneficjenci w populacji do 17 lat w procentach 24,0 do 29,7 (4) 29,8 do 36,6 (4) 36,7do 42,3 (4) 42,4 do 45,1 (4) Udział rodzin według liczby dzieci, na które pobierają zasiłek w procentach 1dziecko 2 dzieci 3 i więcej 19,7 37,2 43,1 19,3 37,4 21,3 39,0 39,7 43,3 22,7 37,6 37,7 18,3 40,1 39,7 20,3 41,0 38,7 37,7 23,7 37,1 39,2 41,6 24,0 38,7 20,3 37,3 40,6 39,1 27,4 34,1 38,5 28,3 33,6 38,1 Źródło: opracowanie US w Krakowie na podstawie danych Krajowego Monitoringu Świadczeń Rodzinnych MPiPS i danych GUS. Większość rodzin pobierających zasiłek rodzinny na dzieci stanowiły rodziny pobierające zasiłek na jedno lub dwoje dzieci 1093,7 tys. rodzin co stanowiło 77,2%. Rodziny pobierające zasiłek na troje dzieci i więcej 322,3 tys. stanowiły 22,8% ogółu rodzin pobierających zasiłek rodzinny. W strukturze rodzin korzystających z zasiłku rodzinnego większy udział rodzin pobierających zasiłek na troje i więcej dzieci w układzie terytorialnym widoczny jest w województwach: podkarpackim, podlaskim, małopolskim, pomorskim, lubelskim i mazowieckim. Dzieci w wieku 0-17 lat, na które rodzice pobierali zasiłek rodzinny w 2011 r. stanowiły ponad 35,1% populacji w tym wieku. W układzie przestrzennym według województw występuje znaczne zróżnicowanie tego wskaźnika. W województwach podkarpackim i świętokrzyskim zbiorowość dzieci, na które rodzice otrzymywali zasiłki rodzinne przekroczyła 44% populacji dzieci w wieku 0-17 lat, natomiast w woj. śląskim odznaczała się najniższym odsetkiem na poziomie nieco ponad 24,2%. Druga grupa świadczeń rodzinnych to dodatki do zasiłku rodzinnego. Aby rodzina mogła skorzystać z dodatków musi mieć prawo do otrzymywania zasiłku rodzinnego. W postaci dodatków do zasiłku rodzinnego w 2011 r. rodziny otrzymały 1 886,7 mln zł, co stanowiło ok. 24,1% ogólnej kwoty świadczeń rodzinnych. 72

W 2011 r. zwiększyła się liczba osób korzystających ze świadczeń opiekuńczych (zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgnacyjne). Świadczenia te są przyznawane niezależnie od wysokości dochodu rodziny. W 2011 r. przyznano 12,8 mln tych świadczeń, (o 8,7% więcej niż rok wcześniej), na kwotę 2 679,6 mln zł, co stanowiło 34,3% ogólnej kwoty świadczeń rodzinnych. Na wzrost ilości wypłaconych świadczeń opiekuńczych mógł mieć wpływ wzrost wypłaconych świadczeń pielęgnacyjnych, wynikający ze zmiany w ustawie polegającej na rozszerzeniu kręgu osób mających prawo otrzymywać świadczenie pielęgnacyjne oraz zniesienie kryterium dochodowego uprawniającego do świadczeń. W 2011 r. wypłacono również 412,4 tys. jednorazowych zapomóg z tytułu urodzenia się dziecka na kwotę 409,6 mln zł (5,2% ogólnej kwoty świadczeń rodzinnych), o 4,6% mniej niż w roku 2010. W 2011 r. gminy wypłaciły 14,5 tys. zapomóg, o 24,6% mniej niż w 2010 r. Przeciętna wysokość zapomogi wypłaconej w 2011 r. ze środków własnych gminy wynosiła średnio w Polsce 808 zł (854 zł w 2010 r.), o 5,4% mniej niż w roku poprzednim. W układzie terytorialnym według województw najwyższe świadczenie wypłacono w województwie łódzkim (średnio 1250 zł), a najniższe w opolskim (średnio 200 zł). 2.2.7 Wydatki budżetu państwa w działach klasyfikacji budżetowej: 852 Pomoc społeczna i 853 Pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej. W 2011 r. łączna kwota wydatków w obu działach wyniosła 16 594 mln zł, co stanowiło 5,5% ogółu wydatków budżetu (w 2010 r. 5,8%). W porównaniu do 2010 r. zrealizowane wydatki okazały się niższe o 500 mln zł, przy czym spadek odnotowano w dziale 852. W dziale 852 Pomoc społeczna rozdysponowano 13 515 mln zł, czyli 4,5% ogółu wydatków budżetu (w 2010 r. 4,8%). W odniesieniu do 2010 r. wydatki okazały się niższe o 643 mln zł, czyli o 4,5% a realny ich spadek był jeszcze głębszy i sięgał 8,4%. Zrealizowane zostały w sześciu częściach budżetowych 20 : 34 Rozwój regionalny, 42 Sprawy wewnętrzne, 44 Zabezpieczenie społeczne, 63 Sprawy rodziny, 73 Zakład Ubezpieczeń Społecznych i 85 Województwa. Nieznacznie więcej niż przed rokiem, 99,4% (w 2010 r. 99,3%) łącznej kwoty wydatkowanej w dziale 852 zrealizowano w części 85 i środki te prawie w całości przekazane były w postaci dotacji lub subwencji jednostkom samorządu terytorialnego. 20 Dz. U. z 2009 r. Nr 211, poz. 1633. 73

Wykres 35. Struktura wydatków z budżetu państwa w dziale 852 4,3 4,5 3,5 2010 r. 66,6 7,1 5,2 8,8 4,5 3,9 3,6 1,5 2011 r. 70,8 7,2 8,5 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 % Ź r ó d ł o: Dane Ministerstwa Finansów. 85212 - Świadczenia rodzinne, świadczenie z funduszu alimentacyjnego oraz składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego 85202 - Domy pomocy społecznej 85214 - Zasiłki i pomoc w naturze oraz składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe 85216 - Zasiłki stałe 85201 - Ośrodki pomocy społecznej 85278 - Usuwanie skutków klęsk żywiołowych Pozostałe Niezmienne w porównaniu do 2010 r. pozostały najważniejsze zadania, na które przekazywano większość środków z budżetu państwa w dziale 852. Nadal dominowały (70,8%) wypłaty w rozdz. 85212 - Świadczenia rodzinne, świadczenia z funduszu alimentacyjnego oraz składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego za osoby otrzymujące świadczenie pielęgnacyjne na podstawie przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych. Na zasiłki i pomoc w naturze oraz składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za osoby, które rezygnują z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny (rozdz. 85214) rozdysponowano 4,5% a na zasiłki stałe (rozdz. 85216) 3,9%. Skala zniszczeń spowodowanych przez klęski żywiołowe była znacznie mniejsza niż w 2010 r., dlatego na usuwanie ich skutków (rozdz. 85278) przekazano 1,5% wydatków (5,2% w 2010 r.). Na finansowanie domów pomocy społecznej i ośrodków pomocy społecznej (rozdz. 85201 i 85219) przeznaczono odpowiednio 7,2% i 3,6%. Na 1 mieszkańca Polski w 2011 r. w dziale 852 przeznaczono średnio 351 zł (w 2010 r. 368 zł). W 2011 r. wydatki z budżetu państwa zrealizowane w dziale 853 Pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej wyniosły 3 079 mln zł, co stanowiło 1,0% wydatków budżetu ogółem. W porównaniu do 2010 r. były wyższe o około 143 mln zł, czyli nominalnie o 4,9%, a realnie pozostały prawie na tym samym poziomie co przed rokiem. Wydatki wykazane zostały w dziewięciu częściach budżetowych: 30 Oświata i wychowanie, 31 Praca, 34 Rozwój regionalny, 44 Zabezpieczenie społeczne, 45 Sprawy zagraniczne i członkostwo Rzeczypospolitej Polskiej w Unii 74

Europejskiej, 54 Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, 72 Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, 73 Zakład Ubezpieczeń Społecznych i 85 Województwa. Największy udział w ich realizacji (61,4%) miały wydatki w części 73. Wykres 36. Struktura wydatków z budżetu państwa w dziale 853 2,6 2,6 3,0 2010 r. 61,1 25,2 5,5 2,6 2,6 3,4 2011 r. 61,4 23,3 6,7 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 % 85347 - Renta socjalna 85324 - PFRON 85336 - Ochotnicze Hufce Pracy 85321 - Zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności 85332 -Wojewódzkie urzędy pracy Pozostałe Ź r ó d ł o: Dane Ministerstwa Finansów. W omawianym okresie wykorzystanie środków nie odbiegało znacząco od wydatków zrealizowanych w roku poprzednim. Nadal najwięcej środków rozdysponowano w dwóch rozdziałach budżetowych: 85347 Renty socjalne (61,4%) oraz 85324 Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (23,3%). Od dwóch lat zakres zadań realizowanych w ramach działu 853 został rozszerzony o finansowanie ochotniczych hufców pracy (rozdz. 85336). W 2011 r. na ten cel zostały skierowane środki w wysokości 207 mln zł, co stanowiło 6,7% ogólnych wydatków w dziale 853, czyli o 1,2 p. proc więcej niż w 2010 r. Na 1 mieszkańca Polski w 2011 r. w dziale 853 przypadało średnio 80 zł (w 2010 r. 76 zł). 2.2.8 Wydatki jednostek samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 klasyfikacji budżetowej Podobnie jak w przypadku budżetu państwa, finansowanie zadań w obszarze pomocy społecznej na poziomie jednostek samorządowych realizowane jest również w ramach działów 852 i 853. Zadania jednostek samorządu terytorialnego wynikają z ustawy o pomocy społecznej i są prowadzone w ramach zadań własnych oraz zadań zleconych. Zadania własne finansowane są z własnych środków jednostek samorządu terytorialnego (możliwe jest otrzymanie dotacji celowych 75

z budżetu państwa na ich dofinansowanie), natomiast środki na realizację zadań zleconych zapewnia budżet państwa w postaci dotacji. Łączna kwota wydatków jednostek samorządowych (wraz ze środkami otrzymanymi z budżetu państwa) zrealizowanych w 2011 r. w działach 852 i 853 wyniosła 25 023 mln zł i była to kwota o 42 mln zł niższa od ubiegłorocznej. Niższy okazał się również łączny udział wydatków w tych działach w strukturze wydatków jednostek samorządowych ogółem, w 2011 r. wynosił 13,8%, wobec 14,1% w 2010 r. W dziale 852 zrealizowano 21 979 mln zł (o 245 mln zł mniej niż w 2010 r.), natomiast w dziale 853 3 044 mln zł, czyli o 203 mln zł więcej. Z wydatków poniesionych w 2011 r. przez jednostki samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 na 1 mieszkańca Polski przypadało 650 zł (w 2010 r. 651 zł), przy czym w ramach działu 852 wydatkowano średnio 571 zł (w 2010 r. 577 zł), a działu 853 średnio 79 zł (w 2010 r. 74 zł). Nadal utrzymało się zróżnicowanie między województwami widoczne w 2010 r. W obszarze pomocy społecznej w przeliczeniu na 1 mieszkańca najwięcej wydatkowano w województwach: warmińskomazurskim (886 zł) i świętokrzyskim (798 zł), a najmniej w mazowieckim (551 zł) i śląskim (543 zł), czyli w tych samych co przed rokiem. W 2011 r. zwiększyła się do dziewięciu liczba województw, w których wydatki na pomoc społeczną przypadające na 1 mieszkańca były wyższe niż średnie dla Polski, do 343 zł wzrosła również rozpiętość między najwyższą a najniższą kwotą wydatków na 1 mieszkańca (w 2010 r. 318 zł). Mapa 12. Wydatki jednostek samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 na 1 mieszkańca 13,7 13,8 15,7 18,7 16,9 14,2 17,4 13,8 9,9 14,5 wydatki na 1 mieszkańca w zł do 600 (3) 601 do 700 (7) 701 do 800 (4) 801 i więcej (2) 12,2 14,0 13,0 13,9 16,9 14,9 15,3 Udział w wydatkach JST ogółem (w %) Ź r ó d ł o: Dane Ministerstwa Finansów. 76

Podobnie jak w 2010 r., wydatki w działach 852 i 853 najsilniej obciążały budżety jednostek samorządowych w województwie warmińsko-mazurskim (18,7% ich wydatków ogółem), równocześnie w województwie mazowieckim obciążenie to było o połowę niższe (9,9%) i było najniższe w Polsce. Wśród rodzajów jednostek samorządowych, w wydatkach zrealizowanych w obszarze pomocy społecznej w największym stopniu uczestniczyły gminy, w 2011 r. z ich budżetów pochodziło 51,6% wszystkich środków przeznaczonych na ten cel. Wykres 37. Udział jednostek samorządu terytorialnego w wydatkach w działach 852 i 853 2,6 2010 r. 52,6 28,6 16,2 2,9 2011 r. 51,6 28,8 16,7 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 % gminy miasta na prawach powiatu powiaty województwa Ź r ó d ł o: Dane Ministerstwa Finansów. W 2011 r. wydatki gmin poniesione w obu działach wyniosły łącznie 12 904 mln zł (dział 852 12 368 mln zł, dział 853 536 mln zł) i były niższe od stosunkowo wysokich, ubiegłorocznych o 278 mln zł. Nie uległy zmianie główne kierunki wydatków. Podobnie jak w latach poprzednich, najwięcej środków (58,4%) rozdysponowano na wypłatę świadczeń rodzinnych, świadczeń z funduszu alimentacyjnego oraz na składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego. Znaczący udział w wydatkach stanowiły również zasiłki stałe, celowe i pomoc w naturze (9,7%) oraz finansowanie działalności ośrodków pomocy społecznej (10,8%). Z budżetów miast na prawach powiatu (zobowiązanych do realizacji zadań w zakresie pomocy społecznej nałożonych zarówno na gminy jak i na powiaty) w 2011 r. na wydatki w działach 852 i 853 przeznaczono łącznie 7 219 mln zł (dział 852 6 370 mln zł, dział 853 848 mln zł). Wśród wydatków dominowały (podobnie jak w gminach) wypłaty świadczeń rodzinnych, świadczeń z funduszu alimentacyjnego oraz opłata składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego (29,3%), a także utrzymanie infrastruktury pomocy społecznej (zadanie powiatów), czyli finansowanie domów pomocy społecznej i placówek opiekuńczo-wychowawczych, na które przekazano odpowiednio 12,2% i 7,0% łącznych wydatków w obu działach. 77

W 2011 r. wydatki powiatów ziemskich w omawianych działach wyniosły 4 183 mln zł (dział 852 3 147 mln zł, dział 853 1 036 mln zł), czyli średnio o 3,0% więcej niż w ub. roku. Środki skierowano głównie na finansowanie infrastruktury pomocy społecznej, czyli na domy pomocy społecznej (40,3%) i placówki opiekuńczo-wychowawcze (15,2%). Zaznaczyć należy, iż w ramach finansowania placówek opiekuńczo-wychowawczych, oprócz wydatków związanych z ich działalnością ujmuje się również wydatki na usamodzielnienie osób opuszczających te placówki oraz na kontynuowanie nauki przez te osoby. Z budżetów powiatów finansowane były również powiatowe urzędy pracy, na które przeznaczono 16,9% łącznych wydatków w obu działach. W omawianym roku z budżetów województw samorządowych na wydatki w działach 852 i 853 przeznaczono łącznie 717 mln zł (dział 852 94 mln zł, dział 853 623 mln zł), czyli o 8,5% więcej niż w 2010 r. Rozdysponowane były głównie w zakresie działu 853, na funkcjonowanie wojewódzkich urzędów pracy (36,1%) oraz na zadania określane jako pozostała działalność (50,0%). Wykres 38. Struktura wydatków jednostek samorządu terytorialnego w działach 852 i 853 na 1 mieszkańca w 2011 r. Polska 38,6 7,6 4,6 11,5 8,3 29,4 Dolnośląskie 34,4 8,1 6,1 12,3 10,3 28,7 Kujawsko-pomorskie 39,2 8,1 4,7 9,8 6,9 31,2 Lubelskie 42,8 6,3 4,7 10,5 7,9 27,8 Lubuskie 38,8 8,5 5,0 11,2 6,7 29,8 Łódzkie 36,6 8,7 5,0 12,9 8,2 28,7 Małopolskie 41,0 5,33,9 13,2 7,2 29,4 Mazowieckie 37,0 8,2 4,9 12,7 9,5 27,7 Opolskie 33,0 10,0 4,6 13,1 8,5 30,8 Podkarpackie 44,5 6,3 3,5 10,4 8,5 26,8 Podlaskie 38,6 9,4 3,5 10,3 7,4 30,8 Pomorskie 41,5 7,4 4,6 9,2 7,8 29,5 Śląskie 34,4 7,9 5,7 11,5 10,1 30,4 Świętokrzyskie 40,2 6,33,2 12,0 6,8 31,5 Warmińsko-mazurskie 40,2 8,7 4,2 10,1 6,9 29,9 Wielkopolskie 40,9 6,7 3,5 12,0 7,9 29,0 Zachodniopomorskie 35,4 8,9 5,2 9,8 7,8 32,9 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 % 85212 Świadczenia rodzinne, świadczenie z funduszu alimentacyjnego oraz składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego 85214 - Zasiłki i pomoc w naturze oraz składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz 85216 - Zasiłki stałe 85201 Placówki opiekuńczo-wychowawcze 85202 Domy pomocy społecznej 85219 Ośrodki pomocy społecznej Pozostałe Ź r ó d ł o: Dane Ministerstwa Finansów. 78

W wydatkach jednostek samorządu terytorialnego zrealizowanych w 2011 r. w działach 852 i 853, we wszystkich województwach dominowały wydatki przeznaczone na świadczenia rodzinne, świadczenia z funduszu alimentacyjnego oraz na składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego. W porównaniu do 2010 r. zwiększyła się liczba województw, w których udział wydatków w tym rozdziale (85212) przekroczył 40%. Oznacza to, że do czterech województw: lubelskiego, małopolskiego, pomorskiego i wielkopolskiego dołączyły jeszcze trzy województwa: podkarpackie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie. 79

CZĘŚĆ 3 TABLICE WYNIKOWE DZIAŁ 3.1. Infrastruktura PART 3 TABLES Section 3.1. Infrastructure 80

TABL. 1. PLACÓWKI OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZE DLA DZIECI I MŁODZIEŻY W LATACH 2005-2011 CARE AND EDUCATION CENTRES FOR CHILDREN AND YOUNG PEOPLE IN 2005 2011 STAN W DNIU 31 XII AS OF 31 XII WYSZCZEGÓLNIENIE SPECIFICATION 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 PLACÓWKI CAŁODOBOWE ROUND-THE-CLOCK CENTRES OGÓŁEM... 673 699 697 682 756 779 807 TOTAL placówki: centres: Socjalizacyjne... 291 277 273 278 289 283 307 Socialization Rodzinne... 238 248 239 231 269 277 290 Family Interwencyjne... 39 33 29 27 27 24 27 Intervention Wielofunkcyjne... 105 141 156 146 171 195 183 Multi-functional OGÓŁEM WYCHOWANKOWIE... 20190 20663 19774 19271 19931 18982 19000 TOTAL RESIDENTS w placówkach: in centres: Socjalizacyjnych... 11772 10629 9830 9964 9896 8572 8985 Socialization Rodzinnych... 1859 1951 1892 1859 2178 2183 2265 Family Interwencyjnych... 1514 1301 1041 767 745 523 497 Intervention Wielofunkcyjnych... 5045 6782 7011 6681 7112 7704 7253 Multi-functional PLACÓWKI WSPARCIA DZIENNEGO DAY-SUPPORT ENTRES OGÓŁEM... 2980 3396 3535 3334 3210 3116 2989 TOTAL placówki: centres: Opiekuńcze... 2658 3030 3150 2917 2810 2735 2607 General care Specjalistyczne... 322 366 385 417 400 381 382 Specialized OGÓŁEM WYCHOWANKOWIE W ROKU SPRAWOZDAWCZYM... 151800 161427 161663 149695 143666 138881 136062 TOTAL RESIDENTS DURING THE YEAR w placówkach: in centres: Opiekuńczych... 132509 140021 139706 125754 117113 114024 111521 General care Specjalistycznych... 19291 21406 21957 23941 26553 24857 24541 Specialized 81

TABL. 2. CAŁODOBOWE PLACÓWKI OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZE DLA DZIECI I MŁODZIEŻY WEDŁUG WOJEWÓDZTW ROUND-THE CLOCK CARE AND EDUCATION CENTRES FOR CHILDREN AND YOUNG PEOPLE BY VOIVODSHIPS STAN W DNIU 31 XII / AS OF 31 XII WYSZCZEGÓLNIENIE SPECIFICATION Placówki Centres Miejsca Places Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents during the year OGÓŁEM... 2010 779 20065 18982 29348 TOTAL 2011 807 19799 19000 28675 Dolnośląskie... 88 2082 2058 3035 Kujawsko-pomorskie... 47 1332 1279 1897 Lubelskie... 37 1185 1129 1687 Lubuskie... 22 586 559 781 Łódzkie... 54 1335 1316 1943 Małopolskie... 72 1316 1223 2002 Mazowieckie... 91 2003 2021 3334 Opolskie... 18 552 518 762 Podkarpackie... 36 993 887 1326 Podlaskie... 17 486 444 773 Pomorskie... 65 1283 1237 1933 Śląskie... 87 2463 2457 3692 Świętokrzyskie... 33 532 459 647 Warmińsko-mazurskie... 38 1079 1026 1360 Wielkopolskie... 65 1237 1193 1809 Zachodniopomorskie... 37 1335 1194 1694 Z ogółem placówki: Of total centres: Socjalizacyjne... 307 9088 8985 12363 Socialization Rodzinne... 290 2430 2265 2709 Family Interwencyjne... 27 571 497 1953 Intervention Wielofunkcyjne... 183 7710 7253 11650 Multi-functional w tym pełniące funkcję: of which performing the function: socjalizacyjną... 167 5587 5493 7859 socjalization interwencyjną... 125 2123 1760 3791 intervention wsparcia dziennego... 62 2250 1786 3118 day-support 82

TABL. 3. PLACÓWKI SOCJALIZACYJNE WEDŁUG WOJEWÓDZTW SOCIALIZATION CENTRES BY VOIVODSHIPS STAN W DNIU 31 XII / AS OF 31 XII WOJEWÓDZTWA VOIVODSHIPS Placówki Centres 83 Miejsca Places Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents during the year POLSKA POLAND... 2010 283 8949 8572 12042 2011 307 9088 8985 12363 Dolnośląskie... 30 916 909 1199 Kujawsko-pomorskie... 23 701 683 962 Lubelskie... 14 477 450 592 Lubuskie... 5 129 119 159 Łódzkie... 24 738 761 1038 Małopolskie... 31 750 702 958 Mazowieckie... 29 939 962 1269 Opolskie... 11 325 314 406 Podkarpackie... 23 646 606 815 Podlaskie... 3 90 88 117 Pomorskie... 22 619 618 941 Śląskie... 32 1061 1106 1587 Świętokrzyskie... 7 200 182 269 Warmińsko-mazurskie... 14 441 439 548 Wielkopolskie... 27 664 662 956 Zachodniopomorskie... 12 388 384 547 TABL. 4. PLACÓWKI RODZINNE WEDŁUG WOJEWÓDZTW FAMILY CENTRES BY VOIVODSHIPS STAN W DNIU 31 XII / AS OF 31 XII WOJEWÓDZTWA VOIVODSHIPS Placówki Centres Miejsca Places Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents during the year POLSKA POLAND... 2010 277 2360 2183 2566 2011 290 2430 2265 2709 Dolnośląskie... 39 258 248 345 Kujawsko-pomorskie... 15 108 108 123 Lubelskie... 8 229 200 223 Lubuskie... 6 44 42 50 Łódzkie... 16 121 121 146 Małopolskie... 28 218 200 234 Mazowieckie... 45 378 356 439 Opolskie... 1 6 2 3 Podkarpackie... 7 49 50 54 Podlaskie... 4 27 25 27 Pomorskie... 30 242 226 274 Śląskie... 25 194 186 217 Świętokrzyskie... 19 135 119 137 Warmińsko-mazurskie... 11 80 72 87 Wielkopolskie... 20 147 141 156 Zachodniopomorskie... 16 194 169 194

TABL. 5. PLACÓWKI INTERWENCYJNE WEDŁUG WOJEWÓDZTW INTERVENTION CENTRES BY VOIVODSHIPS STAN W DNIU 31 XII / AS OF 31 XII WOJEWÓDZTWA VOIVODSHIPS Placówki Centres 84 Miejsca Places Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents during the year POLSKA POLAND... 2009 24 601 523 2106 2010 27 571 497 1953 Dolnośląskie... 1 40 38 79 Kujawsko-pomorskie... Lubelskie... 2 28 19 51 Lubuskie... Łódzkie... 3 75 45 241 Małopolskie... 6 132 120 479 Mazowieckie... 6 144 162 706 Opolskie... 1 14 11 39 Podkarpackie... 1 30 10 93 Podlaskie... 1 14 10 28 Pomorskie... 2 28 12 61 Śląskie... 2 32 31 80 Świętokrzyskie... Warmińsko-mazurskie... Wielkopolskie... 2 34 39 96 Zachodniopomorskie... TABL. 6. PLACÓWKI WIELOFUNKCYJNE WEDŁUG WOJEWÓDZTW MULTI FUNCTIONAL CENTRES BY VOIVODSHIPS STAN W DNIU 31 XII / AS OF 31 XII WOJEWÓDZTWA VOIVODSHIPS Placówki Centres Miejsca Places Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents during the year POLSKA POLAND... 2010 195 8155 7704 12634 2011 183 7710 7253 11650 Dolnośląskie... 18 868 863 1412 Kujawsko-pomorskie... 9 523 488 812 Lubelskie... 13 451 460 821 Lubuskie... 11 413 398 572 Łódzkie... 11 401 389 518 Małopolskie... 7 216 201 331 Mazowieckie... 11 542 541 920 Opolskie... 5 207 191 314 Podkarpackie... 5 268 221 364 Podlaskie... 9 355 321 601 Pomorskie... 11 394 381 657 Śląskie... 28 1176 1134 1808 Świętokrzyskie... 7 197 158 241 Warmińsko-mazurskie... 13 558 515 725 Wielkopolskie... 16 388 351 601 Zachodniopomorskie... 9 753 641 953

TABL. 7. PLACÓWKI WIELOFUNKCYJNE WEDŁUG FUNKCJI I WEDŁUG WOJEWÓDZTW MULTI-FUNCTIONAL CENTRES BY FUNCTION AND BY VOIVODSHIPS STAN W DNIU 31 XII AS OF 31 XII Z tego pełniące funkcję Of which performing the function WÓJEWÓDZTWA VOIVODSHIPS Placówki Centres socjalizacyjną socialization interwencyjną intervention wsparcia dziennego day-support placówki centres miejsca places wychowankowie residents placówki centres miejsca places wychowankowie residents placówki centres miejsca places wychowankowie residents 85 POLSKA POLAND... 2010 195 177 6228 6175 131 1927 1529 77 3010 2997 2011 183 167 5587 5493 125 2123 1760 61 2250 1786 Dolnośląskie... 18 18 538 543 15 330 320 1 20 6 Kujawsko-pomorskie... 9 8 329 320 7 194 168 2 30 23 Lubelskie... 13 12 368 385 7 83 75 6 187 178 Lubuskie... 11 10 296 311 8 117 87 5 104 104 Łódzkie... 11 11 321 336 10 80 53 1 40 15 Małopolskie... 7 5 106 103 5 110 98 1 20 15 Mazowieckie... 11 11 399 425 8 143 116 2 26 29 Opolskie... 5 5 163 155 2 44 36 1 60 49 Podkarpackie... 5 5 240 205 3 28 16 1 95 82 Podlaskie... 9 8 268 255 6 87 66 4 182 172 Pomorskie... 11 10 330 316 6 64 65 5 104 86 Śląskie... 28 26 999 976 15 177 158 11 451 414 Świętokrzyskie... 7 6 147 134 6 50 24 2 85 80 Warmińsko-mazurskie... 13 12 440 409 8 118 106 10 414 331 Wielkopolskie... 16 12 220 216 13 168 135 5 98 90 Zachodniopomorskie... 9 8 423 404 6 330 237 5 334 112

TABL. 8. PLACÓWKI WSPARCIA DZIENNEGO WEDŁUG TYPU I WEDŁUG WOJEWÓDZTW DAY-SUPPORT CENTRES BY TYPE AND BY VOIVODSHIPS STAN W DNIU 31 XII AS OF 31 XII WYSZCZEGÓLNIENIE SPECIFICATION Placówki Centres Miejsca Places Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents during the year POLSKA POLAND... 2010 3116 101681 88462 138881 2011 2989 95887 79821 136062 w tym placówki pracujące minimum 5 dni i 20 godzin tygodniowo... 1744 62531 53588 92368 of which centres working minimum 5 days and 20 hours a week Opiekuńcze General care... 2607 81633 66833 111521 w tym placówki pracujące minimum 5 dni i 20 godzin tygodniowo... 1461 50934 42752 71215 of which centres working minimum 5 days and 20 hours a week Dolnośląskie... 134 4307 3317 6861 Kujawsko-pomorskie... 183 5714 4728 12174 Lubelskie... 69 2406 2033 3537 Lubuskie... 63 1661 1505 2029 Łódzkie... 136 4251 3282 5225 Małopolskie... 192 5790 4886 9188 Mazowieckie... 319 10823 9305 14207 Opolskie... 82 2213 1678 2310 Podkarpackie... 56 2481 2207 3608 Podlaskie... 62 2471 1983 4248 Pomorskie... 358 10832 8852 12986 Śląskie... 212 7557 6129 9654 Świętokrzyskie... 40 1553 1278 1899 Warmińsko-mazurskie... 31 1035 959 1369 Wielkopolskie... 368 9651 8029 10882 Zachodniopomorskie... 302 8888 6662 11344 Specjalistyczne Specialized... 382 14254 12988 24541 w tym placówki pracujące minimum 5 dni i 20 godzin tygodniowo... 283 11597 10836 21153 of which centres working minimum 5 days and 20 hours a week Dolnośląskie... 19 1053 1029 1662 Kujawsko-pomorskie... 56 1659 1271 3504 Lubelskie... 11 291 285 479 Lubuskie... 3 62 72 93 Łódzkie... 29 1093 927 1950 Małopolskie... 25 1841 2072 3770 Mazowieckie... 25 872 673 1900 Opolskie... 22 757 531 899 Podkarpackie... 7 287 280 845 Podlaskie... 9 200 183 238 Pomorskie... 38 1149 1072 2051 Śląskie... 61 2333 2185 3348 Świętokrzyskie... 6 325 249 688 Warmińsko-mazurskie... 5 275 212 487 Wielkopolskie... 60 1864 1765 2429 Zachodniopomorskie... 6 193 182 198 86

TABL. 9. WOLONTARIUSZE W PLACÓWKACH CAŁODOBOWYCH I DZIENNYCH WEDŁUG WOJEWÓDZTW VOLUNTEERS IN ROUND-THE-CLOCK CENTRES AND IN DAY-SUPPORT CENTRES BY VOIVODSHIPS STAN W DNIU 31 XII AS OF 31 XII WOJEWÓDZTWA VOIVODSHIPS Razem w placówkach całodobowych Total in round-theclock centres socjalizacyjnych socialization rodzinnych family W placówkach In centres interwencyjnych intervention wielofunkcyjnych multi-funcional Razem w placówkach dziennych Total in day-support centres opiekuńczych general care W placówkach In centres specjalistycznych specialized 87 POLSKA... 2010 2022 943 146 33 900 6552 5040 1512 POLAND 2011 2011 929 221 39 822 6283 4854 1429 Dolnośląskie... 133 80 17-36 522 477 45 Kujawsko-pomorskie... 116 67 - - 49 335 254 81 Lubelskie... 66 26 21-19 346 275 71 Lubuskie... 39 12 1-26 183 168 15 Łódzkie... 121 94 10-17 315 229 86 Małopolskie... 266 183 66 1 16 448 260 188 Mazowieckie... 244 94 18 8 124 1014 790 224 Opolskie... 50 42-6 2 144 105 39 Podkarpackie... 94 74 4-16 343 326 17 Podlaskie... 179 3 2-174 337 277 60 Pomorskie... 154 71 28 20 35 559 452 107 Śląskie... 220 68 9 1 142 904 596 308 Świętokrzyskie... 20 19 1 - - 89 67 22 Warmińsko-mazurskie... 86 35 2-49 65 59 6 Wielkopolskie... 158 55 13 3 87 508 349 159 Zachodniopomorskie... 65 6 29-30 171 170 1 Uwaga: Ponadto placówki dzienne w placówkach wielofunkcyjnych odnotowały 201 wolontariuszy. Note: Moreover day-support centres in multi-funkcional centres noted 201 volunteers.

TABL. 10. PLACÓWKI WSPARCIA DZIENNEGO WEDŁUG WOJEWÓDZTW, PODREGIONÓW I POWIATÓW DAY-SUPPORT CENTRES BY VOIVODSHIPS, SUBREGIONS AND POWIATS STAN W DNIU 31 XII / AS OF 31 XII WYSZCZEGÓLNIENIE SPECIFICATION Placówki Centres Miejsca (łącznie z filiami) Places (including branches) Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents in reported year POLSKA POLAND... 2989 95887 79821 136062 Dolnośląskie... 153 5360 4346 8523 Podregion 1 jeleniogórski... 51 1558 1262 2130 Powiat bolesławiecki... 7 201 182 273 Powiat jaworski... 1 50 50 55 Powiat jeleniogórski... 6 171 133 175 Powiat kamiennogórski... 3 220 183 253 Powiat lubański... 3 142 111 271 Powiat lwówecki... 5 105 86 205 Powiat zgorzelecki... 11 227 153 434 Powiat złotoryjski... - - - - Powiat m. Jelenia Góra... 15 442 364 464 Podregion 2 - legnicko-głogowski... 9 631 549 1069 Powiat głogowski... - - - - Powiat górowski... - - - - Powiat legnicki... - - - - Powiat lubiński... - - - - Powiat polkowicki... - - - - Powiat m. Legnica... 9 631 549 1069 Podregion 3 wałbrzyski... 33 970 811 1398 Powiat dzierżoniowski... 3 110 105 216 Powiat kłodzki... 5 110 98 114 Powiat świdnicki... 6 265 257 377 Powiat wałbrzyski... 19 485 351 691 Powiat ząbkowicki... - - - - Podregion 4 wrocławski... 20 645 378 990 Powiat milicki... 1 40 40 55 Powiat oleśnicki... 2 80 65 123 Powiat oławski... 1 35 20 160 Powiat strzeliński... 1 40 33 34 Powiat średzki... - - - - Powiat trzebnicki... - - - - Powiat wołowski... - - - - Powiat wrocławski... 15 450 220 618 Podregion 5 - m. Wrocław... 40 1556 1346 2936 Powiat m. Wrocław... 40 1556 1346 2936 Kujawsko-pomorskie... 239 7373 5999 15678 Podregion 6 bydgosko-toruński... 64 2016 1714 2754 Powiat bydgoski... 15 319 270 595 Powiat toruński... 13 325 288 557 Powiat m. Bydgoszcz... 25 768 557 848 Powiat m. Toruń... 11 604 599 754 Podregion 7 grudziądzki... 64 1853 1506 4201 Powiat brodnicki... 12 550 421 559 Powiat chełmiński... 4 165 87 212 Powiat golubsko-dobrzyński... 3 115 108 180 Powiat grudziądzki... 3 62 58 69 88

TABL. 10. PLACÓWKI WSPARCIA DZIENNEGO WEDŁUG WOJEWÓDZTW, PODREGIONÓW I POWIATÓW (cd.) DAY-SUPPORT CENTRES BY VOIVODSHIPS, SUBREGIONS AND POWIATS (cont.) STAN W DNIU 31 XII / AS OF 31 XII WYSZCZEGÓLNIENIE SPECIFICATION Placówki Centres Miejsca (łącznie z filiami) Places (including branches) Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents in reported year Powiat sępoleński... 3 120 96 272 Powiat świecki... 16 402 346 591 Powiat tucholski... 9 188 179 468 Powiat wąbrzeski... 2 50 44 77 Powiat m. Grudziądz... 12 201 167 1773 Podregion 8 włocławski... 111 3504 2779 8723 Powiat aleksandrowski... 8 205 141 292 Powiat inowrocławski... 34 1091 828 5823 Powiat lipnowski... 22 698 572 730 Powiat mogileński... 5 160 82 138 Powiat nakielski... 13 442 355 453 Powiat radziejowski... 1 40 40 52 Powiat rypiński... 2 50 48 78 Powiat włocławski... 9 235 199 346 Powiat żniński... 9 233 191 258 Powiat m. Włocławek... 8 350 323 553 Lubelskie... 80 2697 2318 4016 Podregion 9 bialski... 4 105 85 142 Powiat bialski... 1 20 20 20 Powiat parczewski... 1 30 27 27 Powiat radzyński... - - - - Powiat włodawski... 1 30 13 45 Powiat m. Biała Podlaska... 1 25 25 50 Podregion 10 - chełmsko-zamojski... 14 468 352 787 Powiat biłgorajski... 3 115 79 161 Powiat chełmski... 1 30 30 257 Powiat hrubieszowski... - - - - Powiat krasnostawski... - - - - Powiat tomaszowski... 1 30 30 45 Powiat zamojski... - - - - Powiat m. Chełm... - - - - Powiat m. Zamość... 9 293 213 324 Podregion 11 lubelski... 52 1918 1676 2691 Powiat lubartowski... 3 90 89 106 Powiat lubelski... 12 704 623 913 Powiat łęczyński... 6 195 180 329 Powiat świdnicki... 2 70 50 94 Powiat m. Lublin... 29 859 734 1249 Podregion 12 puławski... 10 206 205 396 Powiat janowski... - - - - Powiat kraśnicki... 4 90 90 257 Powiat łukowski... - - - - Powiat opolski... 2 40 39 51 Powiat puławski... 4 76 76 88 Powiat rycki... - - - - 89

TABL. 10. PLACÓWKI WSPARCIA DZIENNEGO WEDŁUG WOJEWÓDZTW, PODREGIONÓW I POWIATÓW (cd.) DAY-SUPPORT CENTRES BY VOIVODSHIPS, SUBREGIONS AND POWIATS (cont.) STAN W DNIU 31 XII / AS OF 31 XII WYSZCZEGÓLNIENIE SPECIFICATION Placówki Centres Miejsca (łącznie z filiami) Places (including branches) Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents in reported year Lubuskie... 66 1723 1577 2122 Podregion 13 gorzowski... 33 851 827 1133 Powiat gorzowski... 6 150 149 216 Powiat międzyrzecki... 3 80 79 95 Powiat słubicki... 1 30 30 92 Powiat strzelecko-drezdenecki... 8 190 118 201 Powiat sulęciński... - - - - Powiat m. Gorzów Wielkopolski... 15 401 451 529 Podregion 14 zielonogórski... 33 872 750 989 Powiat krośnieński... 2 74 71 91 Powiat nowosolski... 3 52 52 79 Powiat świebodziński... 1 25 25 25 Powiat zielonogórski... 9 187 156 213 Powiat żagański... 4 130 130 155 Powiat żarski... 8 235 169 253 Powiat wschowski... - - - - Powiat m. Zielona Góra... 6 169 147 173 Łódzkie... 165 5344 4209 7175 Podregion 15 łódzki... 19 619 482 995 Powiat łódzki wschodni... 7 212 157 317 Powiat pabianicki... 3 150 76 177 Powiat zgierski... 9 257 249 501 Powiat brzeziński... - - - - Podregion 16 - m. Łódź... 46 1645 1160 2289 Powiat m. Łódź... 46 1645 1160 2289 Podregion 17 piotrkowski... 26 956 805 1586 Powiat bełchatowski... 2 65 45 62 Powiat opoczyński... 2 90 73 85 Powiat piotrkowski... 2 28 28 65 Powiat radomszczański... 7 305 219 242 Powiat tomaszowski... 4 118 107 212 Powiat m. Piotrków Trybunalski... 9 350 333 920 Podregion 18 sieradzki... 52 1561 1228 1597 Powiat łaski... 12 290 199 239 Powiat pajęczański... - - - - Powiat poddębicki... 2 46 41 73 Powiat sieradzki... 11 355 296 385 Powiat wieluński... 5 110 99 112 Powiat wieruszowski... 12 480 395 489 Powiat zduńskowolski... 10 280 198 299 Podregion 19 skierniewicki... 22 563 534 708 Powiat kutnowski... 3 90 85 100 Powiat łęczycki... 6 160 151 228 Powiat łowicki... 1 30 25 25 Powiat rawski... 1 50 50 64 Powiat skierniewicki... - - - - Powiat m. Skierniewice... 11 233 223 291 90

TABL. 10. PLACÓWKI WSPARCIA DZIENNEGO WEDŁUG WOJEWÓDZTW, PODREGIONÓW I POWIATÓW (cd.) DAY-SUPPORT CENTRES BY VOIVODSHIPS, SUBREGIONS AND POWIATS (cont.) STAN W DNIU 31 XII / AS OF 31 XII WYSZCZEGÓLNIENIE SPECIFICATION Placówki Centres Miejsca (łącznie z filiami) Places (including branches) Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents in reported year Małopolskie... 217 7631 6958 12958 Podregion 20 krakowski... 51 1584 1302 2209 Powiat bocheński... 6 267 217 427 Powiat krakowski... 17 501 419 575 Powiat miechowski... 3 101 87 176 Powiat myślenicki... 11 397 286 675 Powiat proszowicki... 10 228 203 225 Powiat wielicki... 4 90 90 131 Podregion 21 - m. Kraków... 29 1869 2030 3114 Powiat m. Kraków... 29 1869 2030 3114 Podregion 22 nowosądecki... 58 1569 1233 3386 Powiat gorlicki... 6 155 154 262 Powiat limanowski... 2 77 77 147 Powiat nowosądecki... 20 422 266 413 Powiat nowotarski... 8 301 221 691 Powiat tatrzański... 5 140 101 119 Powiat m. Nowy Sącz... 17 474 414 1754 Podregion 23 oświęcimski... 35 1218 1134 1839 Powiat chrzanowski... 7 390 451 562 Powiat olkuski... 4 107 99 173 Powiat oświęcimski... 19 523 452 669 Powiat suski... 3 123 68 337 Powiat wadowicki... 2 75 64 98 Podregion 24 tarnowski... 44 1391 1259 2410 Powiat brzeski... 6 210 106 348 Powiat dąbrowski... 2 66 73 73 Powiat tarnowski... 31 745 622 862 Powiat m. Tarnów... 5 370 458 1127 Mazowieckie... 344 11695 9978 16107 Podregion 25 - ciechanowsko-płocki... 33 1023 780 1249 Powiat ciechanowski... 4 114 114 119 Powiat gostyniński... 1 100 30 240 Powiat mławski... 7 169 135 202 Powiat płocki... 1 15 15 15 Powiat płoński... 1 12 10 18 Powiat sierpecki... 1 40 24 24 Powiat żuromiński... 1 20 15 42 Powiat m. Płock... 17 553 437 589 Podregion 26 - ostrołęcko-siedlecki... 53 1657 1353 2365 Powiat łosicki... 1 25 23 101 Powiat makowski... 2 50 42 54 Powiat ostrołęcki... 5 150 150 200 Powiat ostrowski... 1 36 36 60 Powiat przasnyski... 2 106 105 105 Powiat pułtuski... 2 40 32 54 Powiat siedlecki... 4 180 139 181 Powiat sokołowski... 10 266 169 574 91

TABL. 10. PLACÓWKI WSPARCIA DZIENNEGO WEDŁUG WOJEWÓDZTW, PODREGIONÓW I POWIATÓW (cd.) DAY-SUPPORT CENTRES BY VOIVODSHIPS, SUBREGIONS AND POWIATS (cont.) STAN W DNIU 31 XII / AS OF 31 XII WYSZCZEGÓLNIENIE SPECIFICATION Placówki Centres Miejsca (łącznie z filiami) Places (including branches) Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents in reported year Powiat węgrowski... 3 107 79 120 Powiat wyszkowski... 10 357 259 468 Powiat m. Ostrołęka... 6 165 144 249 Powiat m. Siedlce... 7 175 175 199 Podregion 27 radomski... 34 1087 940 1884 Powiat białobrzeski... - - - - Powiat kozienicki... 2 65 55 57 Powiat lipski... 1 50 5 67 Powiat przysuski... 1 30 30 42 Powiat radomski... 5 224 205 406 Powiat szydłowiecki... 6 186 138 267 Powiat zwoleński... 1 50 50 50 Powiat m. Radom... 18 482 457 995 Podregion 28 - m. st. Warszawa... 103 3917 3386 5631 Powiat m. st. Warszawa... 103 3917 3386 5631 Podregion 29 warszawski wschodni... 60 2132 1830 2710 Powiat garwoliński... 4 130 120 120 Powiat legionowski... 13 384 290 358 Powiat miński... 9 227 209 247 Powiat nowodworski... 9 399 357 398 Powiat otwocki... 15 610 510 1166 Powiat wołomiński... 10 382 344 421 Podregion 30 - warszawski zachodni... 61 1879 1689 2268 Powiat grodziski... 14 482 459 646 Powiat grójecki... 1 40 24 24 Powiat piaseczyński... 7 216 194 239 Powiat pruszkowski... 12 387 332 425 Powiat sochaczewski... 12 273 253 347 Powiat warszawski zachodni... 11 371 328 442 Powiat żyrardowski... 4 110 99 145 Opolskie... 104 2970 2209 3209 Podregion 31 nyski... 45 1259 1084 1433 Powiat brzeski... 10 281 272 421 Powiat kluczborski... 3 93 69 108 Powiat namysłowski... 1 40 40 67 Powiat nyski... 9 318 279 337 Powiat prudnicki... 22 527 424 500 Podregion 32 opolski... 59 1711 1125 1776 Powiat głubczycki... 1 40 30 30 Powiat kędzierzyńsko-kozielski... 12 464 279 417 Powiat krapkowicki... 7 355 167 403 Powiat oleski... 3 57 49 107 Powiat opolski... 13 275 187 251 Powiat strzelecki... 12 240 183 241 Powiat m. Opole... 11 280 230 327 92

TABL. 10. PLACÓWKI WSPARCIA DZIENNEGO WEDŁUG WOJEWÓDZTW, PODREGIONÓW I POWIATÓW (cd.) DAY-SUPPORT CENTRES BY VOIVODSHIPS, SUBREGIONS AND POWIATS (cont.) STAN W DNIU 31 XII / AS OF 31 XII WYSZCZEGÓLNIENIE SPECIFICATION Placówki Centres Miejsca (łącznie z filiami) Places (including branches) Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents in reported year Podkarpackie... 63 2768 2487 4453 Podregion 33 krośnieński... 14 608 689 928 Powiat bieszczadzki... - - - - Powiat brzozowski... - - - - Powiat jasielski... 3 204 331 534 Powiat krośnieński... - - - - Powiat sanocki... 4 119 119 132 Powiat leski... 3 80 51 53 Powiat m. Krosno... 4 205 188 209 Podregion 34 przemyski... 14 702 559 1014 Powiat jarosławski... 7 407 298 551 Powiat lubaczowski... 2 100 84 232 Powiat przemyski... - - - - Powiat przeworski... - - - - Powiat m. Przemyśl... 5 195 177 231 Podregion 35 rzeszowski... 14 532 478 662 Powiat kolbuszowski... 1 35 32 68 Powiat łańcucki... 2 70 56 159 Powiat ropczycko-sędziszowski... - - - - Powiat rzeszowski... - - - - Powiat strzyżowski... - - - - Powiat m. Rzeszów... 11 427 390 435 Podregion 36 tarnobrzeski... 21 926 761 1849 Powiat dębicki... 3 190 147 628 Powiat leżajski... 1 35 25 36 Powiat mielecki... 6 205 196 272 Powiat niżański... 2 92 66 132 Powiat stalowowolski... 1 45 45 130 Powiat tarnobrzeski... 2 120 95 100 Powiat m. Tarnobrzeg... 6 239 187 551 Podlaskie... 71 2671 2166 4486 Podregion 37 białostocki... 29 878 735 993 Powiat białostocki... 11 394 322 365 Powiat sokólski... 6 184 126 217 Powiat m. Białystok... 12 300 287 411 Podregion 38 łomżyński... 25 928 797 1685 Powiat bielski... 2 50 50 128 Powiat hajnowski... 4 130 109 126 Powiat kolneński... 1 90 90 92 Powiat łomżyński... 3 84 82 87 Powiat siemiatycki... 3 115 97 192 Powiat wysokomazowiecki... 2 75 75 270 Powiat zambrowski... 5 79 73 147 Powiat m. Łomża... 5 305 221 643 Podregion 39 - suwalski... 17 865 634 1808 Powiat augustowski... 5 270 212 729 Powiat grajewski... 2 55 53 62 93

TABL. 10. PLACÓWKI WSPARCIA DZIENNEGO WEDŁUG WOJEWÓDZTW, PODREGIONÓW I POWIATÓW (cd.) DAY-SUPPORT CENTRES BY VOIVODSHIPS, SUBREGIONS AND POWIATS (cont.) STAN W DNIU 31 XII / AS OF 31 XII WYSZCZEGÓLNIENIE SPECIFICATION Placówki Centres Miejsca (łącznie z filiami) Places (including branches) Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents in reported year Powiat moniecki... 1 20 20 30 Powiat sejneński... 3 125 110 116 Powiat suwalski... - - - - Powiat m. Suwałki... 6 395 239 871 Pomorskie... 396 11981 9924 15037 Podregion 40 gdański... 117 3012 2376 3305 Powiat gdański... 22 947 580 896 Powiat kartuski... 27 554 540 937 Powiat nowodworski... 23 561 356 512 Powiat pucki... 25 499 480 537 Powiat wejherowski... 20 451 420 432 Podregion 41 słupski... 87 3376 2636 3781 Powiat bytowski... 11 390 212 374 Powiat chojnicki... 26 1404 977 1546 Powiat człuchowski... 5 95 96 122 Powiat lęborski... 13 369 321 352 Powiat słupski... 27 942 846 1119 Powiat m. Słupsk... 5 176 184 Podregion 42 starogardzki... 121 3167 2698 3735 Powiat kościerski... 11 311 246 278 Powiat kwidzyński... 21 427 402 444 Powiat malborski... 11 288 199 471 Powiat starogardzki... 44 1185 936 1436 Powiat tczewski... 25 750 708 864 Powiat sztumski... 9 206 207 242 Podregion 43 trójmiejski... 71 2426 2214 4216 Powiat m. Gdańsk... 52 1870 1685 3302 Powiat m. Gdynia... 17 511 487 824 Powiat m. Sopot... 2 45 42 90 Śląskie... 273 9890 8314 13002 Podregion 44 bielski... 41 1561 1095 1971 Powiat bielski... 6 170 157 276 Powiat cieszyński... 17 809 421 813 Powiat żywiecki... 3 162 142 277 Powiat m. Bielsko-Biała... 15 420 375 605 Podregion 45 bytomski... 21 799 663 863 Powiat lubliniecki... 3 70 48 89 Powiat tarnogórski... 5 142 134 189 Powiat m. Bytom... 9 477 371 444 Powiat m. Piekary Śląskie... 4 110 110 141 Podregion 46 częstochowski... 47 1803 1511 2379 Powiat częstochowski... 3 65 65 65 Powiat kłobucki... 2 42 37 85 Powiat myszkowski... 7 198 196 287 Powiat m. Częstochowa... 35 1498 1213 1942 94

TABL. 10. PLACÓWKI WSPARCIA DZIENNEGO WEDŁUG WOJEWÓDZTW, PODREGIONÓW I POWIATÓW (cd.) DAY-SUPPORT CENTRES BY VOIVODSHIPS, SUBREGIONS AND POWIATS (cont.) STAN W DNIU 31 XII / AS OF 31 XII WYSZCZEGÓLNIENIE SPECIFICATION Placówki Centres Miejsca (łącznie z filiami) Places (including branches) Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents in reported year Podregion 47 gliwicki... 26 826 703 1102 Powiat gliwicki... 5 150 138 228 Powiat m. Gliwice... 2 65 65 105 Powiat m. Zabrze... 19 611 500 769 Podregion 48 katowicki... 49 1878 1788 2689 Powiat m. Chorzów... 14 613 597 798 Powiat m. Katowice... 18 609 591 892 Powiat m. Mysłowice... 3 85 67 229 Powiat m. Ruda Śląska... 11 490 453 665 Powiat m. Siemianowice Śląskie... 1 36 38 48 Powiat m. Świętochłowice... 2 45 42 57 Podregion 49 rybnicki... 42 1474 1198 1878 Powiat raciborski... 10 317 199 439 Powiat rybnicki... 8 340 255 312 Powiat wodzisławski... 11 260 228 335 Powiat m. Jastrzębie-Zdrój... 5 217 197 278 Powiat m. Rybnik... 6 240 238 382 Powiat m. Żory... 2 100 81 132 Podregion 50 sosnowiecki... 21 639 543 783 Powiat będziński... 9 214 204 271 Powiat zawierciański... 9 300 236 335 Powiat m. Dąbrowa Górnicza... - - - - Powiat m. Jaworzno... 2 85 74 109 Powiat m. Sosnowiec... 1 40 29 68 Podregion 51 tyski... 26 910 813 1337 Powiat mikołowski... 7 189 189 259 Powiat pszczyński... 5 165 141 161 Powiat bieruńsko-lędziński... 7 192 159 420 Powiat m. Tychy... 7 364 324 497 Świętokrzyskie... 46 1878 1527 2587 Podregion 52 kielecki... 41 1603 1342 2334 Powiat kielecki... 4 134 93 132 Powiat konecki... 3 115 79 148 Powiat ostrowiecki... 19 604 537 590 Powiat skarżyski... - - - - Powiat starachowicki... - - - - Powiat m. Kielce... 15 750 633 1464 Podregion 53 - sandomierskojędrzejowski... 5 275 185 253 Powiat buski... - - - - Powiat jędrzejowski... 2 95 94 143 Powiat kazimierski... 2 80 63 78 Powiat opatowski... 1 100 28 32 Powiat pińczowski... - - - - Powiat sandomierski... - - - - Powiat staszowski... - - - - Powiat włoszczowski... - - - - 95

TABL. 10. PLACÓWKI WSPARCIA DZIENNEGO WEDŁUG WOJEWÓDZTW, PODREGIONÓW I POWIATÓW (cd.) DAY-SUPPORT CENTRES BY VOIVODSHIPS, SUBREGIONS AND POWIATS (cont.) STAN W DNIU 31 XII / AS OF 31 XII WYSZCZEGÓLNIENIE SPECIFICATION Placówki Centres Miejsca (łącznie z filiami) Places (including branches) Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents in reported year Warmińsko-mazurskie... 36 1310 1171 1856 Podregion 54 elbląski... 24 820 766 1039 Powiat braniewski... - - - - Powiat działdowski... 1 80 60 80 Powiat elbląski... 10 285 290 299 Powiat iławski... 9 300 288 489 Powiat nowomiejski... 1 40 21 26 Powiat ostródzki... 1 60 57 91 Powiat m. Elbląg... 2 55 50 54 Podregion 55 ełcki... 3 90 80 107 Powiat ełcki... - - - - Powiat giżycki... - - - - Powiat olecki... 1 30 30 30 Powiat piski... - - - - Powiat gołdapski... - - - - Powiat węgorzewski... 2 60 50 77 Podregion 56 olsztyński... 9 400 325 710 Powiat bartoszycki... - - - - Powiat kętrzyński... - - - - Powiat lidzbarski... 2 55 50 50 Powiat mrągowski... - - - - Powiat nidzicki... 1 30 30 39 Powiat olsztyński... - - - - Powiat szczycieński... - - - - Powiat m. Olsztyn... 6 315 245 621 Wielkopolskie... 428 11515 9794 13311 Podregion 57 kaliski... 81 2105 1756 2674 Powiat jarociński... 9 266 250 282 Powiat kaliski... 14 240 209 243 Powiat kępiński... 6 185 120 211 Powiat krotoszyński... 9 220 216 253 Powiat ostrowski... 19 590 421 611 Powiat ostrzeszowski... 13 204 174 217 Powiat pleszewski... 6 235 204 626 Powiat m. Kalisz... 5 165 162 231 Podregion 58 koniński... 74 2361 2114 2850 Powiat gnieźnieński... 14 400 392 490 Powiat kolski... 8 263 225 324 Powiat koniński... 18 571 504 719 Powiat słupecki... 5 135 91 151 Powiat turecki... 8 243 237 331 Powiat wrzesiński... 1 90 90 90 Powiat m. Konin... 20 659 575 745 Podregion 59 leszczyński... 132 3193 2620 3459 Powiat gostyński... 10 337 290 791 Powiat grodziski... 9 175 124 146 Powiat kościański... 12 333 312 405 Powiat leszczyński... 22 605 567 624 96

TABL. 10. PLACÓWKI WSPARCIA DZIENNEGO WEDŁUG WOJEWÓDZTW, PODREGIONÓW I POWIATÓW (dok.) DAY-SUPPORT CENTRES BY VOIVODSHIPS, SUBREGIONS AND POWIATS (cont.) STAN W DNIU 31 XII / AS OF 31 XII WYSZCZEGÓLNIENIE SPECIFICATION Placówki Centres Miejsca (łącznie z filiami) Places (including branches) Wychowankowie Residents Wychowankowie w roku sprawozdawczym Residents in reported year Powiat międzychodzki... 14 350 241 262 Powiat nowotomyski... 21 519 401 468 Powiat rawicki... 16 314 267 312 Powiat wolsztyński... 11 218 143 176 Powiat m. Leszno... 17 342 275 275 Podregion 60 pilski... 30 737 661 744 Powiat chodzieski... - - - - Powiat czarnkowsko-trzcianecki... 1 20 10 20 Powiat pilski... 17 430 402 433 Powiat wągrowiecki... 2 66 66 92 Powiat złotowski... 10 221 183 199 Podregion 61 poznański... 99 2529 2141 2657 Powiat obornicki... 3 66 62 65 Powiat poznański... 71 1710 1522 1892 Powiat szamotulski... 7 185 137 251 Powiat średzki... 9 310 262 282 Powiat śremski... 9 258 158 167 Podregion 62 - m. Poznań... 12 590 502 927 Powiat m. Poznań... 12 590 502 927 Zachodniopomorskie... 308 9081 6844 11542 Podregion 63 koszaliński... 91 2725 1965 2321 Powiat białogardzki... 1 40 35 35 Powiat drawski... 7 164 141 199 Powiat kołobrzeski... 5 150 134 142 Powiat koszaliński... 9 244 203 225 Powiat sławieński... 36 1240 656 830 Powiat szczecinecki... 16 360 353 378 Powiat świdwiński... 5 135 113 123 Powiat wałecki... 5 150 81 115 Powiat m. Koszalin... 7 242 249 274 Podregion 64 stargardzki... 73 2084 1633 2023 Powiat choszczeński... 6 135 135 140 Powiat gryficki... 14 382 326 360 Powiat myśliborski... 15 296 291 516 Powiat pyrzycki... 12 431 289 331 Powiat stargardzki... 20 670 478 521 Powiat łobeski... 6 170 114 155 Podregion 65 - m. Szczecin... 33 1067 846 1196 Powiat m. Szczecin... 33 1067 846 1196 Podregion 66 szczeciński... 111 3205 2400 6002 Powiat goleniowski... 16 495 413 474 Powiat gryfiński... 55 1456 983 1113 Powiat kamieński... 15 479 408 604 Powiat policki... 21 640 481 3676 Powiat m. Świnoujście... 4 135 115 135 97

Mapa 13. Miejsca w całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowawczych Places in round-the clock centres Mapa 14. Rodziny zastępcze Foster families 98