Identyfikacja przyczyn ubóstwa w woj. opolskim

REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W OPOLU Identyfikacja przyczyn ubóstwa w woj. opolskim Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Opolu Stan na 31.12.2007 r. Opole, sierpień 2008

Spis treści I. Wprowadzenie II. Definicja ubóstwa III. Czynniki generujące zjawisko ubóstwa - Czynnik społeczno-ekonomiczny - Czynnik społeczno-demograficzny - Poziom występowania i zagroŝenia ubóstwem w woj. opolskim IV. Wnioski Spis tabel, wykresów i map Tabela 1. Bezrobocie w woj. opolskim w okresie od 2006 r. do 30 czerwca 2008 r. Tabela 2. Powody trudnej sytuacji Ŝyciowej Tabela 3. Struktura dochodów rodzin objętych pomocą społeczną w 2007 r. Tabela 4. Wskaźnik poziomu występowania i zagroŝenia ubóstwem w woj. opolskim obliczony wg metody wzorca rozwoju stan na 31.12.2007 r. Wykres 1. Powiaty o niskiej, umiarkowanej i wysokiej stopie bezrobocia wg stanu na 31.12.2007 r. obliczenia własne Wykres 2. Powody przyznania wsparcia przez ośrodki pomocy społecznej w 2007 r., Wykres 3. Udział osób Ŝyjących w rodzinach otrzymujących wsparcie z OPS z tytułu bezrobocia w 2007 r. Wykres 4. Udzielone świadczenia w ramach zadań własnych gminy w 2007 r. udział proc. Wykres 5. Powody przyznania zasiłków okresowych w 2007 r. Wykres 6. Rodziny otrzymujące wsparcie z pomocy społecznej z tytułu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego w 2007 r. Wykres 7. Liczba rodzin objętych pomocą społeczną w 2007 r. wg wartości dochodu na osobę w rodzinie Wykres 8. Liczba gmin o niskim, umiarkowanym i wysokim wskaźniku zagroŝenia ubóstwem w 1999 r. i w latach 2006-2007 Mapa 1. Wskaźnik poziomu występowania i zagroŝenia ubóstwem w woj. opolskim obliczony wg metody wzorca rozwoju stan na 31.12.2007 r. 2

I. Wprowadzenie Identyfikację przyczyn ubóstwa w woj. opolskim wg stanu na 31.12.2007 r. sporządzono na podstawie corocznych badań przeprowadzanych w Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej w Opolu. Niniejszą Identyfikację oparto na ubiegłorocznym materiale uwzględniającym problem wykluczenia społecznego i jego wpływu na inne sfery Ŝycia mieszkańców woj. opolskiego. Do jej sporządzenia wykorzystano dane pochodzące z Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Opolu, sprawozdawczości wojewódzkiej z zakresu pomocy społecznej (Sprawozdanie MPiPS-03), a takŝe materiały własne. Dane te posłuŝyły do określenia poziomu występowania i zagroŝenia ubóstwem na Opolszczyźnie, do którego wykorzystano tzw. metodę wzorca rozwoju narzędzie badawcze pozwalające na umiejscowienie zjawiska ubóstwa w gminie na tle innych gmin województwa. II. Definicja ubóstwa Zjawisko ubóstwa jako jedne z wielu pojęć z zakresu problematyki społecznej posiada róŝnorodne definicje. PrzewaŜnie określa się je jako stan, w którym osobie lub grupie społecznej brakuje środków na zaspokojenie potrzeb uznanych w danym społeczeństwie za niezbędne. Przy czym granica tych potrzeb jest juŝ pojęciem względnym. Stąd w problematyce przedmiotu pojawiają się takie określenia jak: minimum socjalne, relatywna granica ubóstwa, minimum egzystencji, subiektywna granica ubóstwa. Do identyfikacji tego zjawiska w woj. opolskim przyjęto tzw. ustawową granicę ubóstwa (osoby mające prawo do świadczeń zgodnie z ustawą o pomocy społecznej: 477 zł - dla osoby samotnie gospodarującej, 351 zł dla osoby w rodzinie), co wynika z moŝliwości zweryfikowania danych źródłowych, cyklicznie gromadzonych i przekazywanych do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przez instytucje pomocy społecznej. 3

III. Czynniki generujące zjawisko ubóstwa Identyfikacja sfery ubóstwa jest jednym z najtrudniejszych zagadnień do zdiagnozowania, poniewaŝ problem uboŝenia (pauperyzacji) człowieka jest zjawiskiem wielowymiarowym, uzaleŝnionym od wielu czynników: ekonomicznych, społecznych, demograficznych. Celem uchwycenia głównych czynników warunkujących powstawanie ubóstwa na terenie woj. opolskiego wyodrębniono dwie grupy czynników mających zasadniczy wpływ na jego występowanie: 1) czynnik społeczno-ekonomiczny, 2) czynnik społeczno-demograficzny. Czynnik społeczno-ekonomiczny Od początku lat 90. XX wieku zjawisko ubóstwa zdeterminowane jest głównie przez czynnik społeczno-ekonomiczny związany z kondycją materialną jednostki i jej miejscem na rynku pracy. To wyznacza status ekonomiczny człowieka, w tym sytuację jego rodziny. Zatem brak pracy lub mała liczba ofert pracy ma zasadniczy wpływ na zjawisko ubóstwa, szczególnie Ŝe zagroŝone są nim przede wszystkim osoby, które zostały wyparte z rynku pracy na skutek bezrobocia będącego efektem zmiany ustrojowej w Polsce. Sytuację tę odzwierciedla struktura świadczeniobiorców pomocy społecznej, będąca wypadkową zmian społeczno-gospodarczych przełomu lat 80. i 90. XX w. w Polsce, która wykreowała nową strukturę klientów ośrodków pomocy społecznej. Do 1989 r. byli to przede wszystkim ludzie starzy, niepełnosprawni, alkoholicy, rodzinny wielodzietne. Obecnie, mimo wzrostu gospodarczego, przewaŝają osoby mogące podjąć zatrudnienie (w wieku produkcyjnym), które z powodu bezrobocia lub niskich dochodów nie dysponują wystarczającymi środkami do Ŝycia lub/i dodatkowo ich sytuacja zdrowotna bądź psychofizyczna są źródłem marginalizacji społecznej. Takie osoby generują zjawisko określane mianem nowej biedy, będącej wypadkową braku pracy, niskich dochodów i własnych uwarunkowań zdrowotnych. 4

W woj. opolskim dotyczy to przede wszystkim osób, które Ŝyją na terenie powiatów zachodnich dotkniętych upadkiem zakładów przemysłowych i państwowego rolnictwa (tereny popegeerowskie), chociaŝ sytuacja na tych obszarach zmienia się, na co wpływ mają migracje zarobkowe ludności, które z jednej strony powodują ograniczenie i w dalszej konsekwencji spadek bezrobocia, z drugiej zaś przyczyniają się do odpływu wykwalifikowanych i aktywnych zawodowo osób poszukiwanych na rynku pracy. Wg stanu na 31 grudnia 2007 r. liczba bezrobotnych w woj. opolskim wyniosła 43 338 osób. Stopa bezrobocia osiągnęła wartość 12 proc., co lokowało Opolszczyznę na 8 miejscu w kraju. NajwyŜszą stopę bezrobocia miał powiat brzeski (20,6 proc.), najniŝszą Opole miasto (5,4 proc.). Tabela 1. Bezrobocie w woj. opolskim w okresie od 2006 r. do 30 czerwca 2008 r. Powiaty Liczba bezrobotnych Stopa bezrobocia w % 2006 r. 2007 r. 30 czerwca 2008 r. 2006 r. 2007 r. 30 czerwca 2008 r. Brzeski 7927 6 566 4 801 24,8 20,8 15,9% Głubczycki 3305 2 455 2 141 18,7 14,2 12,5% Kędzierzyńsko- Kozielski 4925 4 309 3 609 13,7 12,1 10,2% Kluczborski 3731 2 935 2 509 17,2 13,7 11,8% Krapkowicki 2644 2 222 1 987 11,4 9,3 8,3% Namysłowski 3807 2 415 1 842 24,7 16,6 13,0% Nyski 12488 7 742 5 720 24,5 16,6 12,6% Oleski 2368 1 599 1 471 10,0 6,8 6,2% Opolski 5812 3 917 3 140 15,5 10,7 8,7% 5

Prudnicki 4141 3 143 2 162 20,2 16,0 11,4% Strzelecki 3105 2 365 1 738 14,8 11,3 8,4% Miasto Opole 5805 3 670 2 990 8,5 5,4 4,4% Województwo 60058 43 338 34110 16,3 % 12,0 % 9,6% Na podstawie średniej stopy bezrobocia dla województwa umiejscowiono powiaty wg niskiego, umiarkowanego i wysokiego poziomu bezrobocia. Zgodnie z tym wyliczeniem do powiatów o: - wysokiej stopie bezrobocia (pow. 14 proc.) zaliczono 5 powiatów: namysłowski, brzeski, nyski, prudnicki i głubczycki, - umiarkowanej stopie bezrobocia (10 13,99 proc.) 4 powiaty: opolski ziemski, kluczborski, strzelecki i kędzierzyńsko-kozielski, - niskiej stopie bezrobocia (do 9,99 proc.) 3 powiaty: krapkowicki, oleski i Opole miasto. 6

Wykres 1. Powiaty o niskiej, umiarkowanej i wysokiej stopie bezrobocia wg stanu na 31.12.2007 r. obliczenia własne Spośród ogólnej liczby 43 338 bezrobotnych: o 52 proc. (22 321 osób) zarejestrowano w powiatach o wysokiej stopie bezrobocia, o 60 proc. (26 191 osób) to kobiety, o 45 proc. (19 666 osób) to mieszkańcy wsi, 7

o 61 proc. (26 210 osób) to długotrwale pozostający bez pracy. Główne czynniki wpływające na bezrobocie to wiek bezrobotnego oraz długość okresu pozostawania bez pracy. W pierwszym przypadku moŝna wyróŝnić dwie kategorie wiekowe wśród, których poziom bezrobocia jest najwyŝszy: - osoby w wieku do 25 lat, których sytuacja na rynku pracy jest szczególnie trudna. Wynika to zarówno z wysokiej podaŝy pracy takich osób, jak i z braku wcześniejszych doświadczeń zawodowych. Na koniec czerwca br. bezrobotni z tej grupy stanowili 18,2 proc. ogółu osób pozostających bez pracy, - osoby po 50 roku Ŝycia, w tej grupie wiekowej odnotowany został wzrost odsetka bezrobotnych. Odpływ z bezrobocia tej kategorii jest niŝszy niŝ w przypadku osób, które nie przekroczyły bariery pięćdziesięciu lat. Z uwagi na wiek i związane z tym ryzyko absencji chorobowych, niskiej mobilności i opanowania nowych technologii czy przyzwyczajeń zawodowych stanowią grupę nie przyciągającą pracodawców. O ile w I półroczu 2007 r. bezrobotni 50+ stanowili 23,7 proc. wszystkich bezrobotnych, o tyle w I półroczu 2008 r. odsetek ten wyniósł 24,8 proc. Drugim bardzo istotnym czynnikiem mającym wpływ na poziom bezrobocia jest długość okresu pozostawania bez pracy. Wraz z wydłuŝeniem się okresu pozostawania bez pracy rośnie ryzyko pozostawania w rejestrze osób bezrobotnych. Szczególnie naraŝoną grupę stanowią osoby, które pozostają bez zatrudnienia powyŝej 24 miesięcy (długotrwale bezrobotni). Według stanu na 30 czerwca 2008 r. grupa ta stanowiła 23,9 proc. spośród osób zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy. W 2007 r. ośrodki pomocy społecznej udzieliły pomocy 33 400 rodzinom (liczba osób w rodzinach 93 945). Najczęściej OPS-y przyznawały pomoc z powodu bezrobocia, co najbardziej dotykało rodziny wielodzietne i niepełne oraz rodziny Ŝyjące z osobą niepełnosprawną lub długotrwale chorą (Wykres 2 uwzględnia wsparcie przyznane jednej osobie takŝe z innych powodów). 8

Wykres 2. Powody przyznania wsparcia przez ośrodki pomocy społecznej w 2007 r. 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 0 macierzyństwo bezrobocie niepełnosprawność, długotrwała choroba bezradność alkoholizm liczba rodzin liczba osób w rodzinie W 2007 r. na terenie woj. opolskiego 54 proc. wszystkich świadczeniobiorców stanowiły osoby Ŝyjące w rodzinach, którym przyznano pomoc z tytułu bezrobocia (wykres 3). Osoby te generują zjawisko nowej biedy, wynikające z pauperyzacji wskutek nagłego pozostania bez pracy, utraty dochodów i problemów zdrowotnych oraz nałogów. 9

Wykres 3. Udział osób Ŝyjących w rodzinach otrzymujących wsparcie z OPS z tytułu bezrobocia w 2007 r. pozostałe grupy, którym udzielono w sparcia 46% w sparcie z tytułu bezrobocia 54% Na podstawie wyŝej przedstawionych danych wynika, Ŝe istnieje silna zaleŝność miedzy ubóstwem a zjawiskiem bezrobocia, mimo dynamicznie przebiegających procesów migracyjnych. Bezrobocie stanowi istotny powód wsparcia z pomocy społecznej, co oznacza, Ŝe ryzyko wejścia w sferę ubóstwa jest większe w powiatach o wysokiej stopie bezrobocia (zachodnia i południowa część województwa). Jednocześnie ubóstwo jest zróŝnicowane lokalnie, przybierając najbardziej niepokojące rozmiary wśród mieszkańców z obszarów najuboŝszych ekonomicznie np. popegeerowskich terenach wiejskich, choć ich sytuacja pod względem struktury spoŝycia Ŝywności lub wydatków mieszkaniowych moŝe być lepsza niŝ osób ubogich w miastach. Dominującymi formami wsparcia finansowego dla osób bezrobotnych świadczeniobiorców pomocy społecznej, były zasiłki okresowe, posiłki oraz zasiłki celowe i w naturze (ich łączny udział w świadczeniach udzielonych w ramach zadań własnych wyniósł 80 proc.) 10

Wykres 4. Udzielone świadczenia w ramach zadań własnych gminy w 2007 r. - udział proc. Zasiłki celow e i w naturze 30% Inne zasiłki celow e (zdarzenie losowe, bilet kredytowany) 4% Zasiłki okresowe 32% Schronienie 1% Usługi opiekuńcze 14% Pogrzeb, ubranie 1% Posiłek 18% W 2007 r. 88 proc. środków finansowych przeznaczonych na zasiłki okresowe wypłacano z tytułu braku zatrudnienia. Łączna liczba osób, która otrzymała zasiłek okresowy z powodu bezrobocia wyniosła 11 810, tj. 23 proc. świadczeniobiorców pomocy społecznej (w 2007 r. liczba korzystających ze wsparcia OPS wyniosła 51 tys. osób). Zasiłek okresowy dla osób pozostających bez pracy przyznawany był na okres od 3 do 6 miesięcy (okres, na jaki jest przyznawany zasiłek ustala ośrodek pomocy społecznej na podstawie okoliczności sprawy). Kwoty zasiłków są zróŝnicowane i zaleŝne od sytuacji rodziny (dochód osoby samotnie gospodarującej lub rodziny musi być niŝszy od kryterium dochodowego) oraz wielkości posiadanych środków (głównie środków własnych gminy). Jednak jego wysokość nie moŝe być niŝsza niŝ 20 zł. 11

Wykres 5. Powody przyznania zasiłków okresowych w 2007 r. Bezrobocie 87,8% Inne 0,3% Niepełnosprawność 5,9% Długotrw ała choroba 6,0% Bezrobotni korzystający z pomocy społecznej otrzymywali wsparcie takŝe w postaci zakupu posiłków oraz zasiłków celowych i w naturze (np. świadczenia w postaci pomocy Ŝywnościowej). Z pomocy udzielanej w tych formach korzystały osoby pozostające bez pracy wraz z rodzinami (np. posiłki dla dzieci w szkołach, zakup opału), co utrudnia wskazanie ich rzeczywistej liczby (łącznie z pomocy w formie posiłków oraz zasiłków celowych i w naturze skorzystało prawie 40 tys. osób, przy czym cześć z nich korzystała z tych dwóch form pomocy jednocześnie). Czynnik społeczno-demograficzny Istnieje silna zaleŝność między osobami Ŝyjącymi w ubóstwie bądź zagroŝonymi tym zjawiskiem a czynnikami, które związane są ze stanem i strukturą ludności. Szczególnie dotyczy to takich obszarów, które obejmują nie tylko zagadnienia osób zarobkujących w rodzinie i pozostających na jej utrzymaniu (czynnik społeczno - ekonomiczny), ale takŝe struktury rodziny (rodziny niepełne, wielodzietne), zdrowia (długotrwała lub cięŝka choroba) oraz niepełnosprawności. Z informacji odzwierciedlających strukturę świadczeniobiorców pomocy społecznej (sprawozdanie ministerialne MPiPS-03 za 2007 r.) wynika, Ŝe najsilniej zagroŝone ubóstwem są: 1) osoby Ŝyjące w rodzinach niepełnych i wielodzietnych, 12

2) osoby niepełnosprawne lub Ŝyjące w rodzinach z osobą niepełnosprawną, 3) osoby przewlekle chore lub Ŝyjące w rodzinach z osobą przewlekle chorą. Tabela 2. Powody trudnej sytuacji Ŝyciowej Powody trudnej sytuacji Ŝyciowej Liczba rodzin objętych pomocą społeczną w 2007 r. Udział w proc. Liczba osób w rodzinie objętych pomocą społeczną w 2007 r. Udział w proc. OGÓŁEM 33 400 100,0 93 945 100,0 w tym:* Bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego (rodziny niepełne i wielodzietne) 5 221 15,6 21 240 22,6 Niepełnosprawność 7 601 22,7 17 831 18,9 Długotrwała choroba 8 538 25,5 19 526 20,7 * w trakcie roku jedna rodzina moŝe otrzymać wsparcie takŝe z innych powodów W 2007 r. rodziny wielodzietne i niepełne, rodziny z osobą niepełnosprawną lub długotrwale chorą, stanowiły 63,8 proc. rodzin, którym udzielono wsparcia z pomocy społecznej (wymienione powody były najczęstszymi, które wymieniały ośrodki pomocy społecznej jako przyczyny trudnej sytuacji Ŝyciowej). Oznacza to, Ŝe czynniki wynikające z uwarunkowań psychofizycznych i zdrowotnych oraz liczebności rodziny mają waŝne znaczenie w analizie zjawiska ubóstwa, szczególnie w kontekście proporcji osób zarobkujących w tych rodzinach a osobami pozostającymi na ich utrzymaniu. W tej drugiej grupie są najczęściej małoletnie dzieci oraz osoby, które po uzyskaniu pełnoletniości kontynuują dalszą edukację w systemie dziennym i pozostają na utrzymaniu rodziców. W 2007 r. ośrodki pomocy społecznej udzieliły wsparcia 5 221 rodzinom niepełnym i wielodzietnym (3 459 rodzinom niepełnym, 1 762 rodzinom wielodzietnym). Powodami wsparcia udzielanego przez instytucje pomocy społecznej była w tym przypadku bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego, wynikająca m. in. z zaburzeń emocjonalnych między jej członkami, co szczególnie odczuwają dzieci mające poczucie wyobcowania i odrzucenia uczuciowego. 13

Wykres 6. Rodziny otrzymujące wsparcie z pomocy społecznej z tytułu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego w 2007 r. Rodziny wielodzietne 34% Rodziny niepełne 66% Wg szacunkowych danych statystycznych Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Opolu wynika, Ŝe wśród ogółu rodzin objętych pomocą społeczną największą grupę stanowią rodziny o dochodach na osobę w rodzinie od 101 do 300 zł (41 proc.), następnie gospodarstwa domowe mające dochód powyŝej 300 zł (38 proc.), a 21 proc. rodzin wykazało brak dochodu lub dochód do 100 zł. Tabela 3. Struktura dochodów rodzin objętych pomocą społeczną w 2007 r. Wyszczególnienie Liczba rodzin o miesięcznym dochodzie na 1 osobę w rodzinie w zł OGÓŁEM bez dochodu* do 100 zł od 101 do 200 zł od 201 do 300 zł powyŝej 300 zł ** Liczba rodzin objętych pomocą w 2007 r. 33 400 3 722 3 836 5 910 7 324 12 608 * dochód w rozumieniu przepisów ustawy o pomocy społecznej ** w tym 676 rodzin objętych specjalną pomocą z tytułu zdarzenia losowego bądź sytuacji kryzysowej Brak dochodów lub ich niski poziom, prócz aspektu materialnego, generuje zjawisko wyłączenia społecznego (ekskluzji), prowadząc na margines Ŝycia społecznego całe rodziny. Szczególnie zagroŝone tym zjawiskiem są rodziny niepełne i wielodzietne, a takŝe rodziny z osobami wymagającymi stałej opieki. W przypadku rodzin wielodzietnych niski statusu materialny ogranicza dzieciom dostęp do wszystkim form Ŝycia społecznego (korzystanie ze Ŝłobków, przedszkoli, 14

zajęć pozaszkolnych, edukacji), a w rodzinach z osobami niepełnosprawnymi lub długotrwale chorymi do wycofywania się z wszelkich przejawów aktywności zawodowej i społecznej. Wykres 7. Liczba rodzin objętych pomocą społeczną w 2007 r. wg wartości dochodu na osobę w rodzinie 14 000 12 000 12 608 10 000 8 000 6 000 7 324 bez dochodu do 100 zł od 101 do 200 zł od 201 do 300 zł powyŝej 300 zł 4 000 3 722 3 836 5 910 2 000 0 Poziom występowania i zagroŝenia ubóstwem w woj. opolskim Jak wcześniej wskazano, ubóstwo jako złoŝone zjawisko generowane jest przez dwa czynniki, tj. społeczno-ekonomiczny i społeczno-demograficzny, które zaleŝne jest ono od wielu zmiennych. W celu identyfikacji tego zjawiska na ternie woj. opolskiego zastosowano często stosowaną w takich analizach metodę wzorca rozwoju. Pozwala ona na uporządkowanie danych opisujących ubóstwo w taki sposób, by moŝna było oszacować zakres jego występowania w gminie i dokonać porównań. Metoda wzorca rozwoju polega na: 1. Normalizacji danych (eliminacji błędów wynikających z róŝnych wielkości). 15

2. Ustaleniu wzorca wartości dla poszczególnych zmiennych w przypadku zmiennych zastosowanych w analizach ubóstwa przyjęto: liczbę zarejestrowanych bezrobotnych (ogółem na terenie gminy), liczbę osób w rodzinach wielodzietnych, liczbę osób w rodzinach niepełnych, liczbę osób w gospodarstwach domowych Ŝyjących z osobą niepełnosprawną lub długotrwale chorą. (liczby osób w rodzinach: wielodzietnych, niepełnych oraz gospodarstwach domowych Ŝyjących z osobą niepełnosprawną lub długotrwale chorą, dotyczą osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej). 3. Obliczeniu odległości między poszczególnymi wskaźnikami a wzorcem rozwoju dla kaŝdej zmiennej. 4. Obliczeniu miar wzorca rozwoju dla poszczególnych gmin województwa wg ustalonego wzoru. W oparciu o metodę wzorca rozwoju, pozwalającą na porównanie powyŝszych czynników, ustalono dla kaŝdej gminy wskaźnik wzorca rozwoju, określający poziom występowania i zagroŝenia ubóstwem. Wskaźnik ten mieści się w przedziale od 0 do 1, przy czym wskaźniki bliskie 0 określają najwyŝsze zagroŝenie ubóstwem, a bliskie 1 zagroŝenie najmniejsze. W ramach tego wzorca wyodrębniono 3 poziomy zagroŝenia ubóstwem: wysoki (0,000 0,5500), umiarkowany (0,5501 0,7600) i niski (0,7601 1), co pozwoliło na ustalenie poziomu występowania i zagroŝenia ubóstwem w gminie. Badanie nie odzwierciedla potencjału ekonomicznego gmin lub zamoŝności jego mieszkańców. Wskazuje jedynie na skalę ubóstwa w ujęciu terytorialnym i stanowi podstawę do określenia jego głównych przyczyn. 16

Mapa 1. Wskaźnik poziomu występowania i zagroŝenia ubóstwem w woj. opolskim obliczony wg metody wzorca rozwoju stan na 31.12.2007 r. 17

Tabela 4. Wskaźnik poziomu występowania i zagroŝenia ubóstwem w woj. opolskim obliczony wg metody wzorca rozwoju stan na 31.12.2007 r. Lp. Powiat / Gmina Wskaźnik Lp. Powiat / Gmina Wskaźnik Lp. Powiat / Gmina Wskaźnik I BRZEG VI NAMYSŁÓW IX OPOLE MIASTO 0,859 1 Brzeg 0,441 1 Domaszowice 0,199 X PRUDNIK 2 Skarbimierz 0,512 2 Namysłów 0,690 1 Biała 0,883 3 Grodków 0,399 3 Pokój 0,375 2 Głogówek 0,679 4 Lewin Brzeski 0,597 4 Świerczów 0,338 3 Lubrza 0,810 5 Lubsza 0,438 5 Wilków 0,215 4 Prudnik 0,637 6 Olszanka 0,651 VII NYSA XI STRZELCE OP. II GŁUBCZYCE 1 Głuchołazy 0,557 1 Izbicko 0,788 1 Baborów 0,384 2 Kamiennik 0,542 2 Jemielnica 0,709 2 Branice 0,730 3 Korfantów 0,843 3 Kolonowskie 0,780 3 Głubczyce 0,413 4 Łambinowice 0,672 4 Leśnica 0,841 4 Kietrz 0,646 5 Nysa 0,667 5 Strzelce Op. 0,671 III KĘDZIERZYN - KOŹLE 6 Otmuchów 0,721 6 Ujazd 0,660 1 Kędzierzyn-Koźle 0,669 7 Paczków 0,454 7 Zawadzkie 0,833 2 Bierawa 0,839 8 Pakosławice 0,566 XII OLESNO 3 Cisek 0,810 9 Skoroszyce 0,645 1 Dobrodzień 0,842 4 Pawłowiczki 0,699 VIII OPOLE 2 Gorzów Śląski 0,767 5 Polska Cerekiew 0,740 1 Chrząstowice 0,887 3 Olesno 0,906 6 Reńska Wieś 0,848 2 Dąbrowa 0,839 4 Praszka 0,747 IV KLUCZBORK 3 Dobrzeń Wielki 0,865 5 Radłów 0,685 1 Byczyna 0,575 4 Komprachcice 0,844 6 Rudniki 0,771 2 Kluczbork 0,817 5 Łubniany 0,847 7 Zębowice 0,538 3 Lasowice Wlk. 0,818 6 Murów 0,856 4 Wołczyn 0,525 7 Niemodlin 0,597 V KRAPKOWICE 8 Ozimek 0,885 1 Gogolin 0,646 9 Popielów 0,813 2 Krapkowice 0,705 10 Prószków 0,924 3 Strzeleczki 0,819 11 Tarnów Op. 0,700 4 Walce 0,804 12 Tułowice 0,440 5 Zdzieszowice 0,758 13 Turawa 0,928 Metoda wzorca rozwoju pozwoliła ustalić, Ŝe najwyŝszy poziom występowania i zagroŝenia ubóstwem w 2007 r. występuje w 15 gminach Opolszczyzny, zlokalizowanych w powiatach: 18

- brzeskim (4 gminy: Brzeg, Skarbimierz, Grodków i Lubsza), - namysłowskim (4 gminy: Domaszowice, Pokój, Świerczów i Wilków), - nyskim (2 gminy: Kamiennik i Paczków), - głubczyckim (2 gminy: Baborów i Głubczyce), - kluczborskim (Wołczyn), - opolskim ziemskim (Tułowice), - oleskim (Zębowice) Umiarkowany poziom ubóstwa odnotowano w 27 gminach, tj. w powiatach: - nyskim (6 gmin: Głuchołazy, Łambinowice, Nysa, Otmuchów, Pakosławice i Skoroszyce), - kędzierzyńsko-kozielskim (3 gminy: Kędzierzyn-Koźle, Pawłowiczki i Polska Cerekiew), - krapkowickim (3 gminy: Gogolin, Krapkowice i Zdzieszowice), - strzeleckim (3 gminy: Jemielnica, Strzelce Op. i Ujazd), - brzeskim (2 gminy: Lewin Brzeski i Olszanka), - głubczyckim (2 gminy: Branice i Kietrz), - opolskim ziemskim (2 gminy: Niemodlin i Tarnów Op.), - prudnickim (2 gminy: Głogówek i Prudnik), - oleskim (2 gminy: Praszka i Radłów), - kluczborskim (Byczyna), - namysłowskim (Namysłów). NajniŜszy poziom ubóstwa występuje w 29 gminach znajdujących się w 7 powiatach: - opolskim ziemskim (10 gmin: Chrząstowice, Dąbrowa, Dobrzeń Wlk., Komprachcice, Łubniany, Murów, Ozimek, Popielów, Prószków i Turawa), - strzeleckim (4 gminy: Izbicko, Kolonowskie, Zawadzkie i Leśnica), - oleskim (4 gminy: Dobrodzień, Gorzów Śl., Olesno i Rudniki). - kędzierzyńsko-kozielski (3 gminy: Bierawa, Reńska Wieś i Cisek), - kluczborskim (2 gminy: Kluczbork i Lasowice Wlk.), - krapkowickim (2 gminy: Strzeleczki i Walce), - prudnickim (2 gminy: Biała i Lubrza), - nyskim (Korfantów) - Miasto Opole. 19

Wykres 8. Liczba gmin o niskim, umiarkowanym i wysokim wskaźniku zagroŝenia ubóstwem w 1999 r. i l. 2006-2007 70 60 50 40 31 33 29 30 20 27 18 27 10 0 13 20 15 1999 2006 2007 wysoki umiarkowany niski Z badania poziomu ubóstwa w woj. opolskim wynika, Ŝe: najbardziej zagroŝone ubóstwem są gminy zlokalizowane na zachodzie i częściowo - południu woj. opolskiego, szczególnie w powiatach brzeskim, namysłowskim i głubczyckim. zjawisko wysokiego poziomu ubóstwa ma tendencję malejącą (w porównaniu do wskaźnika ubóstwa obliczonego w 2006 r. liczba gmin o wysokim poziomie występowania i zagroŝenia ubóstwem zmniejszyła się o 5, tj. z 20 w 2006 r. do 15 w 2007 r.), w najkorzystniejszej sytuacji na tle innych gmin w województwie znajdują się gminy w powiatach opolskim ziemskim, strzeleckim, krapkowickim, kędzierzyńsko-kozielskim, prudnickim i Opole miasto. Wnioski Ubóstwo jako złoŝone zjawisko generowane jest przez liczne zmienne, które zaleŝne są od metodologii prowadzonych badań. W niniejszym opracowaniu 20

wykorzystano wskaźniki związane z dwoma czynnikami: społeczno-ekonomicznym i społeczno-demograficznym. Pierwszy z nich określa człowieka w kontekście posiadania przez niego pracy i funkcjonowania w środowisku rodzinnym. W woj. opolskim pomoc z tytułu bezrobocia jest jednym z głównych powodów wsparcia osób korzystających z pomocy społecznej. W 2007 r. 54 proc. wszystkich świadczeniobiorców stanowiły osoby Ŝyjące w rodzinach, którym przyznano pomoc z tytułu bezrobocia. Najczęstszymi formami wsparcia były świadczenia pienięŝne z pomocy społecznej (zasiłki okresowe, zasiłki celowe). Natomiast czynnik społeczno-demograficzny uwidacznia wewnętrzną strukturę ludności, zwracając uwagę na zagroŝenie ubóstwem w kontekście stanu i struktury rodziny. Zmienne wyodrębnione w tym czynniku są koniecznym elementem określającym ubóstwo w województwie, które zidentyfikowano posługując się metodą wzorca rozwoju narzędziem badawczym pozwalającym na usytuowanie tego zjawiska w gminie. Pozwoliło to na stworzenie mapy występowania i zagroŝenia ubóstwem w woj. opolskim. Wymienione czynniki są podstawą do opisania głównych przyczyn występowania zjawiska ubóstwa na Opolszczyźnie. Prócz tradycyjnych czynników spowodowanych róŝnymi zdarzeniami losowymi (wypadki, choroby) i czynnikami subiektywnymi (mała zaradność, niechęć do wykonywania pracy) głównymi przyczynami ubóstwa są: bezrobocie, w tym osób długotrwale pozostających bez pracy (w 2007 r. gminy o wysokim wskaźniku ubóstwa to gminy z powiatów mających najwyŝszą stopę bezrobocia w województwie, powiaty: brzeski 20,8 proc., namysłowski 16,6 proc., głubczycki 14,2 proc., średnia w województwie 12 proc.), niskie dochody wynikające z przebywania z osobami niepracującymi lub wymagających opieki (w gminach o wysokim ubóstwie liczba osób Ŝyjących w rodzinach z osobami niepełnosprawnymi lub długotrwale chorymi jest wyŝsza niŝ średnia dla województwa, np. w Baborowie liczba osób Ŝyjących z osobami niepełnosprawnymi wynosi 9 proc. średnia dla województwa 3,6 proc.) 21

uzaleŝnienia i patologie społeczne oraz trudności w przystosowaniu do Ŝycia (znaczna część klientów pomocy społecznej to osoby długotrwale korzystające ze świadczeń pomocy społecznej, uzaleŝnione od alkoholu, narkotyków, osoby bezdomne w wyniku rozpadu rodziny, eksmisji, przemocy w rodzinie, mające trudności w przystosowaniu do Ŝycia po opuszczeniu zakładu karnego, placówki opiekuńczo-wychowawczej. W 2007 r. liczba rodzin, które otrzymały wsparcie z tytułu wymienionych sytuacji Ŝyciowych wyniosła 4 339 rodzin, tj. 13 proc. wszystkich rodzin korzystających z pomocy społ., bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego (ubóstwo dotyka rodziny niepełne i wielodzietne. W ub. roku 16 proc. /5 221/ rodzin korzystających ze świadczeń pomocy społecznej to rodziny niepełne /3 459/ i rodziny wielodzietne - 1 762. Spośród nich 40 proc. rodzin mieszkało na wsi), niskie dochody rodzin wpływające na ubóstwo dzieci i młodzieŝy (ponad 43 proc. rodzin objętych pomocą społeczną to rodziny z dziećmi. W 2007 r. z pomocy w formie zakupu posiłku w stołówce lub jadłodajni skorzystało 17 090 dzieci i młodzieŝy), brak wystarczających środków do Ŝycia osób w podeszłym wieku (rodziny emerytów i rencistów, które ze względu na swój wiek i stan zdrowia mają ograniczone moŝliwości podejmowania pracy czy innych aktywnych działań zmierzających do poprawy swojej sytuacji materialnej, stanowią liczną grupę korzystających z pomocy społecznej /8 234 rodziny w 2007 r./. Jednocześnie znaczna cześć z nich /52 proc./ to osoby samotnie gospodarujące, które nie zawsze mogą liczyć na pomoc innych osób). źródła dochodu ograniczone do świadczeń społecznych (dotyczy to tych rodzin, które niechętne są podejmowaniu jakiejkolwiek pracy, a ich głównym źródłem dochodów są wyłącznie świadczenia z pomocy społecznej lub zasiłek dla bezrobotnych). Warto teŝ zaznaczyć, Ŝe bardziej zagroŝone ubóstwem są osoby i rodziny zamieszkujące obszary, na których występuje szczególnie trudna sytuacja na rynku 22

pracy (np. tereny popopegeerowskie), a liczba osób pozostających bez stałego zatrudnienia lub o niskich dochodach jest większa niŝ na innych obszarach. Jednocześnie gospodarstwa domowe Ŝyjące w ubóstwie, w porównaniu do innych gospodarstw domowych wyróŝniają się odmiennymi warunkami mieszkaniowymi, np. poprzez uboŝsze wyposaŝenie w dobra trwałego uŝytku, a takŝe niekorzystną strukturą spoŝycia. Potrzeby Ŝywnościowe gospodarstw domowych Ŝyjących w ubóstwie zaspakajane są przede wszystkim artykułami najtańszymi, a spoŝycie ilościowe zdecydowanej większości artykułów (z wyjątkiem pieczywa i tłuszczów roślinnych) jest duŝo mniejsze niŝ w innych gospodarstwach domowych. Analiza z przeprowadzonych badań wykazuje, iŝ zjawisko wysokiego poziomu ubóstwa ma tendencję malejącą (w porównaniu do wskaźnika ubóstwa obliczonego w 2006 r. liczba gmin o wysokim poziomie występowania i zagroŝenia ubóstwem zmniejszyła się o 5, tj. z 20 w 2006 r. do 15 w 2007 r.). Opracowano w Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej w Opolu Opole, sierpień 2008 r. 23