Dr inż. Krystyna MYRCHA Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy OGRANICZANIE ZAGROŻEŃ URAZOWYCH PRZY WYKONYWANIU PRAC NA WYSOKOŚCI Streszczenie: W pracy przedstawiono wybrane zagadnienia związane z ograniczaniem skutków upadków z wysokości. Przedstawiono przyczyny wypadków oraz typowe zdarzenia prowadzące do urazów. Zaproponowano sposób postępowania w celu skutecznego zmniejszenia liczby wypadków przy wykonywaniu prac na wysokości. REDUCTION OF INJURY HAZARDS DURING WORKING AT HEIGHT 1. WPROWADZENIE Abstract: Some chosen problems relevant reduction of the consequences of falling from height are presented in this paper. It discusses the causes of accidents and typical events leading to injuries. A methodology aimed at an effective reduction of the number of accidents during working at height is proposed. Słowa kluczowe: ograniczanie skutków upadków z wysokości, przyczyny wypadków, typowe zdarzenia prowadzące do urazów Keywords: reduction of the consequences of falling from height, causes of accidents, typical events leading to injuries Za pracę na wysokości uważa się pracę wykonywaną na powierzchni znajdującej się na wysokości co najmniej 1,0 m nad poziomem ziemi [8]. Prace wykonywane na wysokości to takie, przy wykonywaniu których istnieje zagrożenie upadku pracującego człowieka. Do prac na wysokości nie zalicza się prac na powierzchni, niezależnie od wysokości, na jakiej się znajduje, jeżeli powierzchnia ta jest: osłonięta ze wszystkich stron do wysokości co najmniej 1,5 m pełnymi ścianami lub ścianami z oknami oszklonymi, wyposażona w inne stałe konstrukcje lub urządzenia chroniące pracownika przed upadkiem z wysokości. W budownictwie do prac na wysokości zaliczamy prace wykonywane na rusztowaniach, pomostach, podestach, stałych galeriach, słupach, stropach, kominach, drabinach, klamrach i innych podwyższeniach powyżej 1 m. Do wykonywania prac na wysokości nie wolno zatrudniać pracowników młodocianych (do lat 18) oraz tych, którym stan zdrowia nie zezwala na prace na wysokościach. Prace na wysokości należą do prac szczególnie niebezpiecznych, upadek z wysokości jest bardzo częstą przyczyną wypadków ciężkich lub śmiertelnych. W Polsce w roku 2013, zgodnie z danymi GUS, upadek z wysokości stanowił przyczynę ponad 22% wszystkich wypadków przy pracy w budownictwie [6]. W zależności od miejsca wykonywania pracy na wysokości, zagrożenia mogą dotyczyć pracowników wykonujących czynności na wysokości lub osób postronnych mogących znaleźć się w ich pobliżu. Upadek pracownika nawet z niewielkiej wysokości może zakończyć się śmiercią poszkodowanego lub wypadkiem ciężkim spowodowanym urazem kręgosłupa, wielonarządowymi obrażeniami wewnętrznymi bądź urazem głowy. Większości z nich można by uniknąć, gdyby sami pracownicy i ich pracodawcy budowlani mieli większą świadomość zagrożeń i stosowali się do przepisów z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. 453
2. NIEPRAWIDŁOWOŚCI PRZY WYKONYWANIU PRAC NA WYSOKOŚCI Według danych Państwowej Inspekcji Pracy z wyników kontroli w 2011 r. (5635 kontroli na 3146 budowach) [7], nadal dużo zastrzeżeń dotyczyło wykonywania prac na wysokości. Wśród stwierdzonych nieprawidłowości uwagę zwracają nieprawidłowe środki ochrony zbiorowej przed upadkiem z wysokości (balustrady) lub ich brak (69% budów), niezabezpieczenie dojść i przejść oraz klatek schodowych (59% budów), niezabezpieczenie otworów technologicznych przed upadkiem z wysokości (55% budów), niewyposażanie pracowników w wymagane środki ochrony indywidualnej, w tym głowy (1611 pracowników) i chroniące przed upadkiem z wysokości (1351 pracowników). Zaniedbania te najczęściej wynikały z nieuwzględnienia w harmonogramie wykonywania robót budowlanych prac zabezpieczających i lekceważenia tzw. krótkotrwałych zagrożeń, które znikną samoistnie wraz z zakończeniem prac na wysokości; wymienione nieprawidłowości powtarzały się na różnych kondygnacjach wznoszonych obiektów. Ponadto stwierdzono niewłaściwe wypełnianie rusztowań pomostami roboczymi (1684 rusztowania), brak zakotwień do stałych elementów obiektu (219 rusztowań) oraz brak pionów komunikacyjnych (1164 rusztowania). Dopuszczano do użytkowania, zwłaszcza u najmniejszych przedsiębiorców stare, zużyte technicznie lub niekompletne rusztowania, przede wszystkim typu warszawskiego. Ze względu na wysokie koszty, pracodawcy z tych zakładów rzadko decydują się na montaż rusztowań przez wyspecjalizowane firmy. Stwierdzano przypadki montowania przez osoby przypadkowe podestów rozładunkowych niezabezpieczonych balustradami oraz o nieznanym dopuszczalnym obciążeniu z elementów dostępnych na budowie. 3. DZIAŁANIA PREWENCYJNE PRZY WYKONYWANIU PRAC NA WYSOKOŚCI Na podstawie przeprowadzonych przez autora badań i obserwacji [3] placów budów oraz przeprowadzonych analiz przepisów, norm i licznych pozycji literaturowych zaproponowano przedstawione poniżej techniczne i organizacyjne zasady zapobiegania zagrożeniom urazowym przy wykonywaniu prac na wysokości. 3.1. Podstawowe wymagania Dla montażu konstrukcji na wysokości należy opracować szczegółową instrukcję bhp prowadzenia prac montażowych wraz z pisemnym podziałem zadań dla poszczególnych pracowników, którzy własnoręcznym podpisem potwierdzają zapoznanie się z instrukcją i zakresem zadań do wykonania. W przypadku rozpoczęcia montażu konstrukcji na terenie specjalnie obostrzonym, należy bezwzględnie spisać notatkę służbową na tę okoliczność. Notatka powinna zawierać wszystkie punkty obostrzone podane przez inspektora nadzoru (gospodarza obiektu) oraz możliwości prowadzenia montażu przez kierownika budowy z uwzględnieniem warunków bezpieczeństwa i higieny pracy. Notatka powinna być podpisana obustronnie. W przypadku montażu z obostrzeniami należy bezwzględnie zapewnić stały i ciągły nadzór Kierownika budowy, obiektu lub mistrza. W zależności od rodzaju obostrzeń, nie przystępować do montażu lub też przerwać jego kontynuację. Warunki ujęte w notatce powinny być przekazane brygadom do wiadomości podczas szkoleń stanowiskowych z odpowiednim wpisem do zeszytów szkoleń. 3.2. Balustrady Najczęściej stosowanymi środkami ochrony zbiorowej przed upadkiem z wysokości są balustrady. Balustrada składa się z poręczy umieszczonej na wysokości 1,1 m, poprzeczki umieszczonej w połowie wysokości oraz krawężnika o wysokości 0,15 m [8]. 454
Natomiast najczęściej stosowanymi środkami ochrony przed wpadnięciem osób do otworów i zagłębień pokrywy. W sytuacji gdy ze względów technologicznych, np. podczas budowy budynku, otwory nie mogą być zakryte pokrywami lub gdy pokrywy są odchylone albo zdjęte, strefy niebezpieczne również powinny być wygrodzone balustradami. 3.3. Siatki bezpieczeństwa Siatki bezpieczeństwa, zwane asekuracyjnymi, służą do ochrony ludzi przed upadkiem z wysokości [4, 11]. Siatki bezpieczeństwa wykonane są zazwyczaj z włókien polipropylenowych lub poliamidowych o takich parametrach, by w temperaturze między od -10 do +40 C nie pogarszały swoich właściwości mechanicznych. Siatki bezpieczeństwa stosuje się w budownictwie i innych robotach montażowych jako: zabezpieczenia zbiorowe pracowników przed upadkiem z wysokości, zabezpieczenia boczne otwartych krawędzi budowli, zabezpieczenia przed upadkiem osoby pracującej na rusztowaniach, pomostach, drogach komunikacyjnych usytuowanych ponad 1 m nad poziomem podłoża, zabezpieczenia wykopów, otwartych kanałów itp. 3.4. Rusztowania Montaż i demontaż rusztowań powinien być wykonywany zgodnie z instrukcją producenta lub projektem indywidualnym przez pracowników posiadających uprawnienia montażysty rusztowań [9, 10]. Przy montażu i demontażu rusztowania należy wyznaczyć strefę niebezpieczną i zabezpieczyć ją poprzez oznakowanie i ogrodzenie poręczami o wysokości min. 1,5 m. Strefa niebezpieczna nie może wynosić mniej niż 1/10 wysokości rusztowania, ale nie mniej niż 6 m. W zwartej zabudowie miejskiej wyżej określona strefa może zostać zmniejszona z uwzględnieniem postanowień wynikających z Rozporządzenia Ministra Infrastruktury (2003). Teren, na którym prowadzone są prace przy montażu i demontażu rusztowania, należy oznakować poprzez umieszczenie w widocznych miejscach tablic ostrzegawczych (na wysokości do 2,5 m od poziomu terenu). W miejscach niebezpiecznych należy umieścić znaki informujące o rodzaju zagrożenia. Napisy na tablicach powinny być widoczne z odległości co najmniej 10 m. Na rusztowaniu powinna być wywieszona tablica określająca wykonawcę montażu rusztowania z podaniem imienia i nazwiska lub nazwy oraz numeru telefonu, a także tablica informująca o dopuszczalnej wartości obciążenia pomostów. Każde rusztowanie po zamontowaniu u użytkownika i przed dopuszczeniem do pracy powinno być poddane badaniom eksploatacyjnym zgodnie z Polską Normą Badania zmontowanych rusztowań u użytkownika. Badania należy przeprowadzać każdorazowo po całkowitym zakończeniu montażu rusztowania. Użytkowanie rusztowania jest dopuszczane po dokonaniu jego odbioru przez kierownika budowy lub uprawnioną osobę. Odbiór rusztowania potwierdza się wpisem w dzienniku budowy lub w protokole odbioru technicznego. Przeglądy rusztowania w trakcie eksploatacji: przeglądy codzienne wykonywane przez pracowników pracujących na rusztowaniu, przeglądy dekadowe przeprowadzane co 10 dni przez konserwatora rusztowań lub pracownika inżynieryjno-technicznego, przeglądy doraźne przeprowadzane po dłuższej niż dwutygodniowa przerwie eksploatacji rusztowania oraz po każdej burzy o sile wiatru powyżej 6 w skali Beauforta (tj. o prędkości powyżej 12 m/s). 455
Przegląd codzienny polega na sprawdzeniu, czy: rusztowanie jest prawidłowo zakotwione i nie doznało uszkodzeń lub odkształceń, przewody elektryczne są dobrze izolowane, stan powierzchni pomostów roboczych i komunikacyjnych jest właściwy (czystość pomostów, w warunkach zimowych zabezpieczenie przeciwpoślizgowe pomostów), nie zaszły zjawiska mające ujemny wpływ na bezpieczeństwo rusztowania. Przegląd dekadowy polega na sprawdzeniu, czy: rusztowanie nie zostało podmyte, zakotwienia nie zostały uszkodzone, daszki zabezpieczające są szczelne i nieuszkodzone, instalacja odgromowa i uziemienie nie są uszkodzone, pomosty robocze są zabezpieczone poręczami oraz deskami krawężnikowymi. Przegląd doraźny powinien być dokonywany komisyjnie z udziałem majstra, brygadzisty i inspektora nadzoru budowlanego. Przeglądy doraźne mogą być zarządzone w każdym terminie przez Państwową Inspekcję Pracy oraz organa nadzoru budowlanego. Usterki dostrzeżone podczas każdego przeglądu muszą być usunięte przed przystąpieniem do dalszego użytkowania rusztowania. Za wykonywanie przeglądów odpowiedzialny jest kierownik budowy lub uprawniona przez niego osoba. Wyniki przeglądów dekadowych i doraźnych powinny być zapisane w dzienniku budowy przez osoby dokonujące przeglądu. Demontaż rusztowania może nastąpić po zakończeniu robót wykonywanych z tego rusztowania oraz po usunięciu z pomostów roboczych wszystkich narzędzi i materiałów. Dopuszcza się częściowy demontaż od góry w miarę postępu prac z najwyższego pomostu. Przy demontażu niedopuszczalne jest zrzucanie elementów z wysokości. Po zakończeniu demontażu wszystkie elementy rusztowania powinny być oczyszczone, przejrzane i posegregowane na nadające się do dalszego użytku, wymagające naprawy lub wymiany. 3.5. Drabiny Drabiny, podobnie jak i rusztowania, są zaliczone do sprzętu do tymczasowej pracy na wysokości [3]. Mogą być wykorzystywane jako stanowiska robocze jedynie w warunkach, w których zastosowanie innego sprzętu roboczego nie jest uzasadnione z powodu niskiego poziomu ryzyka i krótkiego okresu użytkowania. Praca na drabinach, podobnie jak również przy zastosowaniu innego sprzętu do tymczasowej pracy na wysokości, np. rusztowań, powinna być wykonywana tylko wtedy, gdy warunki pogodowe nie zagrażają bezpieczeństwu i zdrowiu pracowników. Przed podjęciem decyzji o zastosowaniu drabin jako sprzętu do tymczasowej pracy w budownictwie, pracodawca powinien dokonać oceny ryzyka, która potwierdzi prawidłowość zastosowania drabin, a nie innego sprzętu. Nowe drabiny stosowane w zakładach pracy oraz w budownictwie powinny spełniać wymagania Polskich Norm. Przy użytkowaniu drabin należy stosować zasady bezpiecznego korzystania z nich, tj.: Należy stosować drabiny zgodnie z przeznaczeniem. Niedopuszczalne jest stosowanie drabin uszkodzonych. Drabina przystawna stosowana jako droga dostępu powinna wystawać ponad powierzchnię, na którą prowadzi, co najmniej 0,75 m, a kąt jej nachylenia powinien wynosić od 65 do 75. Drabiny należy ustawiać na równym i stabilnym podłożu. Należy unikać ustawiania drabin naprzeciwko drzwi. Dopuszcza się ustawianie drabiny tylko przed drzwiami zamykanymi na klucz od strony ustawianej drabiny. Drabiny przystawnej nie można opierać o śliskie płaszczyzny, o obiekty lekkie lub wywrotne albo o stosy materiałów nie zapewniające jej stabilności. 456
Drabin nie należy ustawiać w bezpośrednim sąsiedztwie maszyn i urządzeń oraz napowietrznych linii elektrycznych w sposób stwarzający zagrożenie. Drabiny rozstawne należy ustawiać tak, aby zabezpieczenie rozstawu było całkowicie napięte. Drabiny rozstawne nie mogą być używane jako przystawne. Na drabinie może przebywać tylko jedna osoba. Dopuszcza się przenoszenie po drabinie ciężarów nie przekraczających 10 KG. Po drabinie należy wchodzić i schodzić tylko przodem, przytrzymując się rękoma szczebli, a nie podłużnic. Zabrania się wchodzenia i schodzenia z drabiny plecami do niej. Podczas użytkowania drabiny nie należy wychylać się poza jej obrys w celu dosięgnięcia przedmiotu itp. oraz opierać się jedną nogą na drabinie, a drugą o inny przedmiot. Elementy drabin wysuwanych powinny zachodzić na siebie zgodnie z ustaleniami producenta. Najczęściej zachodzą one na siebie co najmniej na dwa szczeble. Drabiny wysuwane zawsze należy podnosić i opuszczać z ziemi, a przed wejściem na nie należy upewnić się, czy haki lub blokady są dobrze założone. Przed wejściem na drabinę pracownik powinien upewnić się, czy podeszwy jego butów nie są zanieczyszczone błotem itd. Drabiny o długości powyżej 4 m powinny być przenoszone przez 2 osoby. Wszyscy pracownicy zatrudnieni przy robotach na wysokości powinni znać instrukcje obowiązujące przy pracy na wysokości. 3.6. Środki ochrony indywidualnej Do ochrony indywidualnej w pracy na wysokości stosowane są [5]: szelki bezpieczeństwa, które razem z linkami bezpieczeństwa mocowanymi do stałych elementów budowli chronią przed upadkiem z wysokości lub ograniczają jego niekorzystne skutki; amortyzatory spadania, które są mocowane do linek bezpieczeństwa, aby łagodziły siłę oddziałującą na pracownika w czasie spadania (w momencie upadku część siły ciążenia amortyzuje rozrywana wewnętrzna taśma); urządzenia samoblokujące, które instaluje się między linką bezpieczeństwa a punktem ich mocowania do stałego elementu budowli; urządzenia te stosowane są przy pracach wymagających swobodnego poruszania się pracownika w promieniu ok. 5 m (gdy prędkość odwijanej linki przekroczy 1,5 m/s czyli gdy pracownik spada, a nie porusza się zaczyna działać mechanizm hamowania i zatrzymuje ruch na odcinku ok. 1 m). W przypadku gdy konieczne jest przemieszczanie się pracownika w poziomie, linka bezpieczeństwa szelek bezpieczeństwa powinna być zamocowana do pomocniczej poziomej linki ochronnej lub poziomej prowadnicy w taki sposób, aby mogła się przesuwać. Gdy pracownik ma przemieszczać się w pionie, linka bezpieczeństwa szelek bezpieczeństwa powinna być zamocowana do pionowej prowadnicy za pomocą urządzenia samopoziomującego. Środki ochronny indywidualnej mogą być stosowane wówczas, gdy warunki nie pozwalają na zastosowanie technicznych urządzeń ochronnych. 3.7. Obowiązki pracodawcy Praca na wysokości wymaga od pracodawcy szczególnego przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy [5]. Podstawową przyczyną wypadków przy pracy jest nieznajomość lub niezrozumienie przez pracowników bezpiecznych metod wykonania pracy. Każdy pracodawca powinien szkolić pracowników i podwykonawców oraz pamiętać, by stworzoną instrukcję bhp do prac na wysokości dokładnie omówić i przedyskutować z pracownikami, a także na bieżąco wyjaśniać wszelkie nieścisłości i niejasności w niej zawarte. Dokładna analiza obowiązujących przepisów oraz ich szczegółowe omówienie 457
z pracownikami i innymi wykonawcami zlecanych prac z pewnością przyczyni się do ograniczania zagrożeń urazowych przy pracach na wysokościach. Ponadto pracodawca powinien pamiętać, że prace na wysokości mogą prowadzić tylko osoby, które otrzymały pozytywny wynik badań lekarskich o braku przeciwwskazań do pracy na wysokości potwierdzony zaświadczeniem lekarza medycyny pracy oraz legitymują się przeszkoleniem z zakresu bhp i ppoż. 4. PODSUMOWANIE Prace na wysokości należą do prac szczególnie niebezpiecznych, upadek z wysokości jest bardzo częstą przyczyną wypadków ciężkich lub śmiertelnych. Większości z nich można by uniknąć, gdyby sami pracownicy i ich pracodawcy budowlani mieli większą świadomość zagrożeń i stosowali się do przepisów z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. *** Publikacja opracowana na podstawie wyników III etapu programu wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy, finansowanego w latach 2014-2016 w zakresie zadań służb państwowych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Koordynator programu: Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy. LITERATURA [1] Koradecka D.: Bezpieczeństwo i higiena pracy, CIOP-PIB, Warszawa, 2008. [2] Myrcha K.: Znaki i sygnały bezpieczeństwa, CIOP, Warszawa, 2002. [3] Myrcha K.: Badania drabin zgodnie z nowymi wymaganiami bezpieczeństwa wg normatywów UE zadanie nr 3.Z.05 realizowane w ramach III etapu programu wieloletniego pn. Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy finansowanego w latach 2014-2016 w zakresie zadań służb państwowych przez MPiPS. [4] Nazim-Bałuk D.: Budownictwo. Siatki, które ratują życie, PIP, Warszawa, 2011. [5] Wieczorek Z.: Budownictwo. Wymagania bezpieczeństwa pracy, PIP. [6] Wypadki przy pracy w 2012 r., GUS, Monitoring rynku pracy, Warszawa, 2013. [7] Sprawozdanie GIP z działalności PIP w 2011 r., GIP, Warszawa, 2012. [8] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn., Dz.U. z 2003 r., nr 169, poz. 1650, ze zmianami). [9] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (Dz.U. z 2003 r., nr 47, poz. 401). [10] PN-EN 12810-1:2010 Rusztowania elewacyjne z elementów prefabrykowanych Część 1: Specyfikacje techniczne wyrobów. [11] PN-EN 1263-1:2004 Siatki bezpieczeństwa Część 2: Wymagania bezpieczeństwa dotyczące instalowania siatek bezpieczeństwa. 458