Zarz¹dzanie i Finanse Journal of Management and Finance Vol. 12, No. 3/1/2014 Sylwia Morawska* Przemys³aw Banasik** Sylwia Morawska, Przemys³aw Banasik Czas, koszty i skutecznoœæ jako parametry prawnych instrumentów windykacji Czas, koszty i skutecznoœæ jako parametry prawnych instrumentów windykacji Wstêp Wierzycielowi przys³uguj¹ nastêpuj¹ce mo liwoœci dochodzenia przeterminowanej nale noœci: po pierwsze, mo e skorzystaæ z windykacji polubownej, pozas¹dowej 1, bez wykorzystania przymusu pañstwowego; po drugie, gdy windykacja polubowna oka e siê bezskuteczna, wierzyciel mo e uruchomiæ windykacjê s¹dow¹ z wykorzystaniem przymusu pañstwowego. Windykacja s¹dowa mo e przybraæ formê egzekucji syngularnej prowadzonej przez komornika s¹dowego, dzia³aj¹cego przy s¹dzie rejonowym, lub egzekucji uniwersalnej, prowadzonej przez syndyka w postêpowaniu upad³oœciowym obejmuj¹cym likwidacjê maj¹tku d³u - nika. Wybór egzekucji w obecnym stanie prawnym pozostawiony jest wierzycielowi. W przypadku postêpowania upad³oœciowego do og³oszenia upad³oœci konieczne s¹ co najmniej dwa wnioski wierzycieli o og³oszenie upad³oœci. Wierzyciel mo e równie skorzystaæ z alternatywnego sposobu dochodzenia nale noœci, atrakcyjnego tak ze wzglêdu na czas, jak i koszty, tj. mediacji. Jej celem jest doprowadzenie do dobrowolnego zaspokojenia nale noœci bez zastosowania sankcji przymusu pañstwowego. Celem artyku³u jest przeprowadzenie analizy instrumentów prawnych s³u ¹cych dochodzeniu przeterminowanych nale noœci, zarówno pod k¹tem czasu, kosztów, jak i skutecznoœci. W artykule wykorzystano nastêpuj¹ce metody badawcze: studia literaturowe, * Dr, Katedra Prawa Administracyjnego i Finansowego Przedsiêbiorstw, Kolegium Nauk o Przedsiêbiorstwie, Szko³a G³ówna Handlowa w Warszawie, ul. Madaliñskiego 6/8, Warszawa, smorawska@gmail.com ** Dr, Katedra Przedsiêbiorczoœci i Prawa Gospodarczego, Wydzia³ Zarz¹dzania i Ekonomii, Politechnika Gdañska, ul. Gabriela Narutowicza 11/12, 80-233 Gdañsk, przemyslawbanasik@o2.pl 1 Windykacja polubowna, pozas¹dowa podejmowane w jej ramach dzia³ania to: kontaktowanie siê z d³u nikiem (telefony, listy, faks, SMS, e-mail), bezpoœrednie kontakty z d³u nikiem, wywiad œrodowiskowy w przypadku braku mo liwoœci skontaktowania siê z d³u nikiem itp. [Kreczmañska-Gigol, 2011, s. 135].
28 Sylwia Morawska, Przemys³aw Banasik analiza Ÿróde³ wtórnych (desk research), case study. 1. Analiza krytyczna instrumentów dochodzenia nale noœci przeterminowanych Pojawienie siê nale noœci przeterminowanych (i w ich nastêpstwie nale noœci nieœci¹galnych) uwa a siê za nieuchronny skutek procesu gospodarowania w warunkach niepewnoœci. Powstaj¹ one wskutek udzielenia przez przedsiêbiorcê kredytu handlowego (kupieckiego). Motywy udzielania kredytu handlowego wynikaj¹ z korzyœci, jaki on przynosi. Realizacja korzyœci wymaga jednak e ponoszenia okreœlonych kosztów, w tym windykacji nale noœci [Wêdzki, 2000; M¹czyñska, 2013, s. 140]. Czynnik czasu i kosztów dochodzenia nale noœci ma wp³yw na kreacjê wartoœci przedsiêbiorstwa [Szablewski, 2008, s. 104; Szablewski, 2006, s. 155; Cwynar, 2002, s. 113; Kie³tyka, 2010, s. 59; Je ak, 2010, s. 99]. Pomiar wartoœci przedsiêbiorstwa przy zastosowaniu metody DCF odzwierciedla skalê wp³ywu powy szych czynników na wartoœæ przedsiêbiorstwa [Herman, 2006, s. 160]. Do podstawowych instrumentów prawnych s³u ¹cych œci¹gniêciu od d³u nika nale noœci przeterminowanych nale ¹, w obecnym stanie prawnym, egzekucja i upad³oœæ. Z punktu widzenia ich skutecznoœci, czasu koniecznego do odzyskania nale noœci, jak i kosztów s¹ one dla wierzyciela nieatrakcyjne. Konkurencyjnym sposobem dochodzenia nale noœci przeterminowanych jest mediacja, w niewielkim stopniu wykorzystywana przez wierzycieli. W artykule dokonano porównania wy ej wymienionych instrumentów prawnych w kontekœcie czasu niezbêdnego do wyegzekwowania nale noœci, czasu i skutecznoœci ich dochodzenia. Cele instytucji upad³oœci zosta³y zapisane w ustawie z dnia 28 lutego 2003 roku Prawo upad³oœciowe i naprawcze. Podstawow¹ intencj¹ ustawodawcy jest maksymalne zaspokojenie wierzycieli [Jakubecki i inni, 2011, s. 89; Witosz, 2006, s. 33; Morawska, 2009, s. 129]. Co prawda okreœlono granice tego zaspokojenia: postêpowanie winno byæ tak przeprowadzone, aby przedsiêbiorstwo d³u nika zosta³o zachowane, ale tylko wtedy, gdy racjonalne wzglêdy za tym przemawiaj¹. Jednak z dalszych regulacji wynika, e uk³ad jest dopuszczalny tylko wtedy, gdy zostanie uprawdopodobnione, e w drodze uk³adu wierzyciele zostan¹ zaspokojeni w wy szym stopniu, ni zostaliby zaspokojeni po przeprowadzeniu postêpowania upad³oœciowego obejmuj¹cego likwidacjê maj¹tku
Czas, koszty i skutecznoœæ jako parametry prawnych instrumentów windykacji 29 d³u nika. Cel postêpowañ upad³oœciowych realizowany jest przez nastêpuj¹ce cele szczegó³owe: windykacyjny, profilaktyczny, wychowawczy, odd³u eniowy. Cel windykacyjny wyra a siê w zaspokojeniu wierzycieli niewyp³acalnego d³u nika. Cel profilaktyczny sprowadza siê do niedopuszczenia do dalszych niewyp³acalnoœci, które s¹ nastêpstwem niep³acenia zobowi¹zañ przez niewyp³acalnego d³u nika. Cel wychowawczy polega na tym, e prawo upad³oœciowe i naprawcze ma kszta³towaæ pewne wzorce zachowania, które zmierzaj¹ do nale ytego i rzetelnego wype³niania swoich zobowi¹zañ, bowiem samo pojêcie niewyp³acalnoœci, podstawy niewyp³acalnoœci, bêd¹ce podstaw¹ upad³oœci i sankcje gro ¹ce w razie niewyp³acalnoœci maj¹ dyscyplinowaæ uczestników obrotu gospodarczego do wykonywania przez te podmioty swoich zobowi¹zañ z nale yt¹ starannoœci¹. Sens ekonomiczny instytucji upad³oœci sprowadza siê do utrzymania przedsiêbiorcy czasowo prze ywaj¹cego utratê p³ynnoœci finansowej, albo likwidacji przedsiêbiorcy trwale niezdolnego do regulowania swoich zobowi¹zañ [M¹czyñska, 2009, s. 29; M¹czyñska, 2013, s. 55; Morawska, 2011, s. 13; Prusak, 2011, s. 143]. Prawid³owo okreœlone cele w prawie upad³oœciowym, dostosowane do potrzeb ycia gospodarczego, mog¹ u³atwiaæ prowadzenie dzia³alnoœci gospodarczej, z jednej strony gwarantuj¹c szybki powrót œrodków produkcji w przypadku nierentownoœci przedsiêwziêcia gospodarczego, z drugiej zaœ strony w sytuacji przejœciowych trudnoœci regulacje powinny sprzyjaæ dzia³aniom maj¹cym na celu restrukturyzacjê zad³u enia lub te restrukturyzacjê przedsiêbiorstwa [Paw³owicz, 2006, s. 103 i nast.]. Wobec b³êdnie przyjêtej aksjologii w obecnych ramach prawnych prawo upad³oœciowe i naprawcze mo e stanowiæ konkurencyjn¹ wobec egzekucji syngularnej drogê dochodzenia wierzytelnoœci przez wierzycieli, prowadz¹c do likwidacji przedsiêbiorców w sytuacji przejœciowych trudnoœci. W tablicy 1 przedstawiono liczbê upad³oœci og³oszonych w latach 2004 2012 w rozbiciu m.in. na upad³oœæ likwidacyjn¹ i uk³adow¹. Przedstawione dane jednoznacznie wskazuj¹ na dominacjê upad³oœci likwidacyjnych. Upad³oœæ uk³adowa nale y do rzadkoœci.
30 Sylwia Morawska, Przemys³aw Banasik Tablica 1. Og³oszenia upad³oœci w s¹dach rejonowych w latach 2004 2012 Wyszczególnienie Liczba upad³oœci Og³oszenie upad³oœci obejmuj¹ce likwidacjê 5355 Og³oszenie upad³oœci z mo liwoœci¹ zawarcia uk³adu 1164 Oddalenie wniosku 8160 Prawomocny zwrot 14 732 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwoœci, Departament Strategii i Deregulacji. Egzekucja definiowana jest jako zastosowanie przez powo³ane pañstwowe organy egzekucyjne œrodków przymusu przewidzianych przez ustawê (procesow¹) celem spe³nienia œwiadczeñ przys³uguj¹cych wierzycielowi od d³u nika, a ustalonych w tytule egzekucyjnym [Wengerek, 1978, s. 9 10]. Z kolei s¹dowe postêpowanie egzekucyjne (które nale y odró niæ od postêpowania egzekucyjnego w administracji) polega na dzia³aniu organów egzekucyjnych z udzia³em zainteresowanych podmiotów, zmierzaj¹cym do wyegzekwowania od d³u nika nale nego wierzycielowi œwiadczenia [Dolecki, 2011, s. 401]. Organami egzekucyjnymi s¹ s¹dy rejonowe oraz dzia³aj¹cy przy nich komornicy s¹dowi 2. Sens ekonomiczny egzekucji sprowadza siê do zapewnienia pewnoœci obrotu gospodarczego. Postêpowanie egzekucyjne wszczynane jest wtedy, kiedy d³u nik nie wykonuje zas¹dzonego œwiadczenia dobrowolnie 3. Zgodnie z art. 776 k.p.c. podstaw¹ egzekucji jest tytu³ wykonawczy, czyli tytu³ egzekucyjny 4 zaopatrzony w klauzulê wykonalnoœci. 2 Organem egzekucyjnym jest ten, który podejmuje czynnoœci bezpoœrednio zmierzaj¹ce do zrealizowania tytu³u wykonawczego, natomiast organy, które w postêpowaniu egzekucyjnym podejmuj¹ czynnoœci niekierowane bezpoœrednio na wykonanie tytu³u wykonawczego, nie s¹ organami egzekucyjnymi [Bruliñska, 2012, s. 118]. 3 Postêpowanie egzekucyjne prowadzone jest wed³ug zasad: poszanowania godnoœci ludzkiej, prawa do wys³uchania, formalizmu oraz dyspozycyjnoœci [Pogonowski, 2007, s. 111 i nast.]. 4 Analizuj¹c przepis art. 777 1 k.p.c., nale y zauwa yæ, e katalog tytu³ów egzekucyjnych obejmuje jedynie dokumenty urzêdowe: orzeczenia wydane przez s¹d b¹dÿ referendarza s¹dowego, ugody zawarte przed s¹dem oraz akty notarialne sporz¹dzone przez notariusza. A zatem nie mo na przymusiæ d³u nika do spe³nienia œwiadczenia na drodze egzekucji na podstawie np. zawartej z nim umowy.
Czas, koszty i skutecznoœæ jako parametry prawnych instrumentów windykacji 31 Postêpowanie egzekucyjne mo e byæ wszczête na wniosek, z urzêdu, b¹dÿ na ¹danie uprawnionego organu. W Polsce regu³ê stanowi wszczêcie egzekucji na wniosek [Zedler, 1995, s. 133]. W obecnym stanie prawnym komornik mo e prowadziæ egzekucjê poza obszarem swojego rewiru komorniczego 5, z wyj¹tkiem spraw o egzekucjê z nieruchomoœci oraz spraw, w których przepisy o egzekucji nieruchomoœci stosuje siê odpowiednio. Wierzycielowi przys³uguje prawo wyboru komornika na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, przy czym je eli dokona wyboru komornika, który prowadz¹c egzekucjê bêdzie dzia³a³ poza obszarem swojego rewiru komorniczego, wierzyciel musi z³o yæ wraz z wnioskiem egzekucyjnym oœwiadczenie, e korzysta z prawa wyboru komornika 6. Wp³yw spraw z czynnoœci komorników, pomimo niskiej skutecznoœci, wykazuje tendencjê wzrostow¹ (tablica 2). Tablica 2. Ewidencja spraw z czynnoœci komorników ogó³em w latach 2004 2010 Rok Liczba spraw 2004 1 665 709 2005 1 694 331 2006 1 610 685 2007 1 716 313 2008 1 912 792 2009 2 503 442 2010 3 205 173 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwoœci Departament Strategii i Deregulacji. W odró nieniu do upad³oœci i egzekucji mediacja nie jest sposobem egzekwowania nale noœci, ale sposobem jej dochodzenia. Dotychczas brak jest jednolitej definicji normatywnej w prawie miêdzynarodowym i legislacjach krajowych. Doktryna i praktyka mediacji okreœla j¹ jako metodê rozwi¹zywania sporów w trybie szczególnego rodzaju negocjacji prowadzonych przez strony sporu przy pomocy neutralnej osoby trzeciej 5 Rewirem komorniczym jest obszar w³aœciwoœci s¹du rejonowego (art. 7 ust. 1 u.k.s.e.). 6 Oœwiadczenie to musi byæ z³o one na piœmie. Z³o enie oœwiadczenia nie jest wymogiem formalnym wniosku, a jego brak powinien stanowiæ podstawê do przekazania sprawy komornikowi w³aœciwemu [Banasik, 2012, s. 60].
32 Sylwia Morawska, Przemys³aw Banasik mediatora [Pieckowski, 2011, s. 3]. Z kolei Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE z dnia 21 maja 2008 roku w sprawie niektórych aspektów mediacji w prawach cywilnych i handlowych, w art. 3 pkt a definiuje mediacjê jako zorganizowane postêpowanie o dobrowolnym charakterze, bez wzglêdu na jego nazwê lub okreœlenie, w którym przynajmniej dwie strony sporu próbuj¹ same osi¹gn¹æ porozumienie w celu rozwi¹zania ich sporu, korzystaj¹c z pomocy mediatora. Postêpowanie takie mo e zostaæ zainicjowane przez strony albo mo e je zaproponowaæ lub zarz¹dziæ s¹d lub nakazaæ prawo pañstwa cz³onkowskiego. Termin ten obejmuje mediacjê prowadzon¹ przez sêdziego, który nie jest odpowiedzialny za jakiekolwiek postêpowanie s¹dowe dotycz¹ce rzeczonego sporu. Nie obejmuje on jednak prób podejmowanych przez s¹d lub sêdziego rozstrzygaj¹cego spór w toku postêpowania s¹dowego dotycz¹cego rzeczonego sporu. Z przywo³anej dyrektywy, ale równie z polskiego Kodeksu postêpowania cywilnego wynika, e mediacja jest alternatywn¹ (polubown¹) metod¹ rozwi¹zywania sporu zaistnia³ego pomiêdzy stronami (w relacjach gospodarczych pomiêdzy wierzycielem a d³u nikiem). Obok niej wystêpuj¹ inne metody, jak chocia by: ugoda zawarta przed s¹dem (bez udzia³u mediatora) w trakcie trwaj¹cego postêpowania, postêpowanie pojednawcze (inicjowane przed s¹dem, ale przed wszczêciem zasadniczego postêpowania), czy postêpowanie arbitra owe (najczêœciej poza strukturami s¹dów pañstwowych). Za³o eniem polskiego ustawodawcy jest jak najszersze spektrum wykorzystywania instrumentów mediacyjnych i likwidowanie sporów we wszelkich sprawach cywilnych, które mog¹ byæ rozstrzygane w drodze ugody zawartej przed s¹dem. Mediacjê mo na nawi¹zaæ albo na podstawie umowy zawartej miêdzy stronami, albo na podstawie postanowienia s¹du kieruj¹cego strony do mediacji (art. 183 1 2 k.p.c.) najpóÿniej przed zakoñczeniem pierwszego posiedzenia wyznaczonego na rozprawê (po zamkniêciu tego posiedzenia tylko na zgodny wniosek stron). Umowa mo e byæ zawarta w dowolnej formie, co powinno zachêciæ strony do jej zawierania. W umowie okreœla siê osobê mediatora albo, jeœli go strony nie wyznaczy³y, sposób jego wyboru i przedmiot mediacji (art. 183 1 3 k.p.c.) Pomimo ewidentnych korzyœci mediacyjnego dochodzenia nale noœci, statystyka mediacyjna wskazuje na ich bardzo nisk¹ liczbê bezwzglêdn¹ oraz niewielk¹ dynamikê wzrostu. W mediacjach cywilnych i gospodar-
Czas, koszty i skutecznoœæ jako parametry prawnych instrumentów windykacji 33 czych zauwa alny jest niski ich udzia³ w ogólnej liczbie spraw spornych w s¹dach. W tablicy 3 przedstawiono liczbê przeprowadzonych w latach 2006 2011 mediacji cywilnych i gospodarczych. Tablica 3. Liczba mediacji cywilnych i gospodarczych w latach 2006 2011 Rok Liczba mediacji w sprawach cywilnych Liczba mediacji w sprawach gospodarczych 2006 1448 256 2007 1399 258 2008 1455 210 2009 1842 540 2010 2196 848 2011 2514 1429 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwoœci Departament Strategii i Deregulacji. Jak s³usznie wskazuje S. Pieckowski [2012, s. 5], w Polsce brak jest uznania i jednoznacznego potwierdzenia wysokiej systemowej rangi mediacji oraz zdefiniowania instytucji mediacji jako pe³noprawnego, komplementarnego do postêpowania s¹dowego sposobu rozwi¹zywania sporów spo³ecznych. Jest to o tyle niezrozumia³e, e liczne badania empiryczne wykaza³y niezwyk³¹ skutecznoœæ tego instrumentu w rozwi¹zywaniu sporów gospodarczych 7. Szybkoœæ postêpowania mediacyjnego, ale tak e jego mniejsze sformalizowanie i mniejsza kosztownoœæ s¹ zaletami wzglêdnymi, tj. zale nymi od innych czynników [Skibiñska, 2010, s. 102]. Przede wszystkim warunkiem podstawowym uzyskania takiego efektu jest prowadzenie mediacji w dobrej wierze. Jeœli bowiem strony uczestnicz¹ w postêpowaniu mediacyjnym w celu wyd³u enia procesu 7 Projekt badawczy Cornell University Prawid³owe rozwi¹zywanie sporów korporacyjnych; raport na temat rosn¹cego stosowania ADR przez amerykañskie korporacje (1998); Studium Amerykañskiego Stowarzyszenia Arbitra owego (American Arbitrarion Association) z 2003 roku i 2006 roku Dispute-Wise Business Management; Zielona Ksiêga Komisji Europejskiej o alternatywnych metodach rozwi¹zywania sporów w prawie cywilnym i handlowym z 2002 roku; Projekt zrealizowany w 2008 roku przez Oxford Institute of European and Comparative Law oraz Oxford Centre for Socio-Legal-Studies, przy wspó³pracy z European Justice Forum oraz European Company Lawyers Association (ECLA); Raport Centrum ADR w Rzymie z 2010 roku wykonany dla Komisji Europejskiej Koszt rozwi¹zywania sporów gospodarczych przez s¹d, arbitra i w trybie mediacji, obejmuj¹cy wszystkie kraje Unii (bez Danii).
34 Sylwia Morawska, Przemys³aw Banasik dochodzenia do rozstrzygniêcia, to nale y uznaæ, e nie bêdzie to ani szybszy, ani tañszy, ani prostszy sposób rozwi¹zania sporu. Aby mediacja przyczyni³a siê do rozwi¹zania konfliktu, strony musz¹ uznaæ mo - liwoœæ wspó³istnienia, podejmowaæ próby znalezienia wspólnego jêzyka i wykazywaæ chêæ do uczciwych rozmów [Szreniawski, 2008, s. 16]. Niezwykle istotne dla powodzenia mediacji jest zainicjowanie jej we wstêpnej fazie zaistnia³ego konfliktu [Slapper i inni, 2001, s. 259]. Po pierwsze, relatywnie szybko prowadzi ona wówczas do ³agodzenia b¹dÿ likwidacji konfliktu. Po drugie, zmniejsza koszty dochodzenia roszczeñ. Po trzecie, zwiêksza siê jej skutecznoœæ. Nie mo na jednak nie zauwa yæ, e w przypadku prowadzenia mediacji w z³ej wierze, zalety mediacji stan¹ siê jej wadami. I tak koszty postêpowania powiêksz¹ siê o koszty mediacji, wyd³u y siê proces dochodzenia wierzytelnoœci, spadnie satysfakcja wierzyciela z uzyskania korzystnego dla siebie rozstrzygniêcia. Ponadto w literaturze wskazuje siê, e w postêpowaniu s¹dowym prawo jest stosowane, a w postêpowaniu mediacyjnym, gdzie interesy stron odgrywaj¹ najwa niejsz¹ rolê, mamy do czynienia jedynie z u ywaniem prawa w celu realizacji interesów stron [Gottwald, 2000, s. 268]. Mediacja mo e równie ogrywaæ rolê katalizatora pomiêdzy stronami postêpowania a dostêpem do s¹du i kreowaniem pozytywnego wizerunku wymiaru sprawiedliwoœci. Tê prawid³owoœæ zauwa ono g³ównie w pañstwach dobrze rozwiniêtych gospodarczo, gdzie s¹ wysokie koszty dochodzenia sprawiedliwoœci przed s¹dami, a równoczeœnie ciê - ko uzyskaæ zwolnienie od kosztów s¹dowych [Skibiñska, 2010, s. 106]. Ka de zreszt¹ zwolnienie od kosztów s¹dowych generuje dodatkowe koszty po stronie Skarbu Pañstwa i zwiêksza koszty funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoœci, a zarazem koszty spo³eczne. 2. Upad³oœæ, egzekucja i mediacja analiza porównawcza (czas, koszty i skutecznoœæ) Czas i koszty to podstawowe parametry decyduj¹ce o wyborze drogi prawnej dochodzenia przez wierzyciela nale noœci przeterminowanych. Maj¹ one bowiem wp³yw na wartoœæ odzyskanych nale noœci. Skutecznoœæ postêpowañ wyznacza zaœ granice op³acalnoœci dochodzenia nale - noœci. D³ugotrwa³e i kosztowne procedury, a tak e ich niska skutecznoœæ mog¹ odstraszaæ wierzycieli od dochodzenia nale noœci na drodze s¹dowej.
Czas, koszty i skutecznoœæ jako parametry prawnych instrumentów windykacji 35 W ramach artyku³u wykorzystano badania praktyki s¹dowej na przyk³adzie spraw egzekucyjnych z obszaru w³aœciwoœci S¹du Okrêgowego w Gdañsku oraz spraw upad³oœciowych. W ramach badañ poddano analizie 691 499 spraw egzekucyjnych oraz 513 akt postêpowañ upad³oœciowych. Celem ustalenia miarodajnych w skali kraju wyników badañ do analizy wybrano akta postêpowañ upad³oœciowych w s¹dach maj¹cych swoj¹ siedzibê w pó³nocnej, œrodkowej i po³udniowej Polsce. Badania przeprowadzono w: 1. S¹dzie Rejonowym dla Wroc³awia-Fabrycznej VIII Wydzia³ Gospodarczy ds. Upad³oœciowych i Naprawczych (98 akt). 2. S¹dzie Rejonowym dla Krakowa-Œródmieœcia w Krakowie VIII Wydzia³ ds. Upad³oœciowych i Naprawczych (144 akta, w tym 81 akt postêpowañ, w których oddalono wniosek o og³oszenie upad³oœci z art. 13 Prawa upad³oœciowego i naprawczego). 3. S¹dzie Rejonowym dla m. st. Warszawy X Wydzia³ Gospodarczy ds. Upad³oœciowych i Naprawczych (250 akt). 4. S¹dzie Rejonowym w Bia³ymstoku Wydzia³ Gospodarczy (21 akt) 8. W ramach badañ analizie poddano czas, koszty i skutecznoœæ postêpowañ upad³oœciowych. 2.1. Czas Postêpowanie upad³oœciowe sk³ada siê z dwóch etapów. Pierwszy etap, tzw. postêpowanie w przedmiocie og³oszenia upad³oœci, koñczy siê albo wydaniem postanowienia o og³oszeniu upad³oœci, albo postanowieniem oddalaj¹cym wniosek o og³oszenie upad³oœci. Sprawy o og³oszenie upad³oœci rozpoznaje s¹d upad³oœciowy w sk³adzie trzech sêdziów zawodowych. S¹dem upad³oœciowym jest s¹d rejonowy s¹d gospodarczy. S¹d oddala wniosek o og³oszenie upad³oœci, je eli maj¹tek niewyp³acalnego d³u nika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postêpowania. S¹d mo e oddaliæ wniosek o og³oszenie upad³oœci: 1. Je eli opóÿnienie w wykonaniu zobowi¹zañ nie przekracza trzech miesiêcy, a suma niewykonanych zobowi¹zañ nie przekracza 10% wartoœci bilansowej przedsiêbiorstwa d³u nika. 2. W razie stwierdzenia, e maj¹tek d³u nika jest obci¹ ony hipotek¹, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipotek¹ 8 Badania postêpowañ upad³oœciowych przeprowadzone zosta³y w ramach grantu numer N N112180739 Efektywnoœæ procedur upad³oœci.
36 Sylwia Morawska, Przemys³aw Banasik morsk¹ w takim stopniu, e pozosta³y jego maj¹tek nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postêpowania. Zgodnie z prawem upad³oœciowym i naprawczym postanowienie w sprawie og³oszenia upad³oœci s¹d wydaje w terminie dwóch miesiêcy od dnia z³o enia wniosku. Dwumiesiêczny termin do wydania postanowienia w przedmiocie og³oszenia upad³oœci ma charakter instrukcyjny. Zasada szybkoœci postêpowania odnosi siê nie tylko do postêpowania w pierwszej instancji, ale tak e do postêpowania odwo³awczego, st¹d te podczas nowelizacji prawa upad³oœciowego i naprawczego dodano unormowanie, zgodnie z którym s¹d drugiej instancji rozpoznaje w terminie miesi¹ca od dnia przedstawienia mu akt sprawy. Tak e ten termin ma instrukcyjny charakter. Drugi etap to w³aœciwe postêpowanie upad³oœciowe. Mo e ono przybraæ formê postêpowania upad³oœciowego z mo liwoœci¹ zawarcia uk³adu lub obejmuj¹cego likwidacjê maj¹tku upad³ego. Wybór postêpowania, zgodnie z zasad¹ optymalizacji, uzale niony jest od mo liwoœci zaspokojenia wierzycieli. Wierzyciele powinni byæ zaspokojeni w jak najwy - szym stopniu. Ustawodawca nie zakreœli³ terminu instrukcyjnego do zakoñczenia w³aœciwego postêpowania upad³oœciowego. Brak jest w tym wzglêdzie standardów czasowych, np. uzale nionych wielkoœci¹ masy upad³oœciowej czy rodzajem sk³adników masy upad³oœciowej. Analizuj¹c to zagadnienie, trudno jest w jednoznaczny sposób okreœliæ minimalny czas, jaki powinien siê wi¹zaæ z przeprowadzeniem procesu upad³oœciowego. Sprawa ta jest uzale niona od wielu czynników, a w szczególnoœci od rozmiaru i rodzaju maj¹tku masy upad³oœci podlegaj¹cemu likwidacji, mo liwoœci zbycia przedsiêbiorstwa w ca³oœci, przygotowania syndyka oraz zaanga owania sêdziego-komisarza w bezpoœrednie kierownictwo nad tokiem postêpowania. Szczególnie ten ostatni aspekt ma du e znaczenie przy poprawie sprawnoœci przebiegu postêpowañ upad³oœciowych. Czas w³aœciwego postêpowania upad³oœciowego liczony jest od momentu og³oszenia upad³oœci do chwili wydania postanowienia o stwierdzeniu ukoñczenia postêpowania upad³oœciowego lub umorzenia procesu. W tablicy 4 przedstawiono wyniki badañ dotycz¹cych czasu postêpowania w przedmiocie og³oszenia upad³oœci oraz w³aœciwego postêpowania upad³oœciowego.
Tablica 4. Czas trwania postêpowania w przedmiocie og³oszenia upad³oœci i w³aœciwego postêpowania upad³oœciowego wyniki badañ (lata 2004 2010) Lp. Czas, koszty i skutecznoœæ jako parametry prawnych instrumentów windykacji 37 S¹d 1. S¹d Rejonowy dla Krakowa-Œródmieœcia w Krakowie VIII Wydzia³ ds. Upad³oœciowych i Naprawczych 2. S¹d Rejonowy w Bia³ymstoku Wydzia³ Gospodarczy 3. S¹d Rejonowy dla Wroc³awia-Fabrycznej VII Wydzia³ Gospodarczy ds. Upad³oœciowych i Naprawczych 4. S¹d Rejonowy dla m. st. Warszawy X Wydzia³ Gospodarczy ds. Upad³oœciowych i Naprawczych Czas trwania postêpowania w przedmiocie og³oszenia upad³oœci (w dniach) Czas trwania postêpowania upad³oœciowego od og³oszenia upad³oœci do wydania postanowienia o ukoñczeniu lub umorzeniu postêpowania (w dniach) 102 767 44 624 47 851 49 677 5. Apelacja Bia³ostocka 55 756 ród³o: Opracowanie w³asne. Wyniki badañ wykazuj¹, e œredni czas postêpowania w przedmiocie og³oszenia upad³oœci nie przekracza dwumiesiêcznego, ustawowego terminu do za³atwienia sprawy, z wyj¹tkiem S¹du Rejonowego dla Krakowa-Œródmieœcia w Krakowie, gdzie czas pomiêdzy zg³oszeniem wniosku o upad³oœæ a wydaniem przez s¹d postanowienia w przedmiocie og³oszenia upad³oœci przekroczy³ trzy miesi¹ce. W praktyce czas, jaki up³ywa pomiêdzy zg³oszeniem wniosku a rozstrzygniêciem s¹du, ma kardynalne znaczenie, zw³aszcza gdy chodzi o upad³oœæ z mo liwoœci¹ zawarcia uk³adu. Bywa, e zw³oka w rozpoznaniu sprawy powoduje, i wskutek zmiany sytuacji finansowej d³u nika sensowne propozycje uk³adowe dezaktualizuj¹ siê, co z kolei sprawia, e postêpowanie mo e toczyæ siê wy³¹cznie w formule likwidacyjnej. W³aœciwe postêpowania
38 Sylwia Morawska, Przemys³aw Banasik upad³oœciowe najd³u ej (851 dni) prowadzone s¹ w S¹dzie we Wroc³awiu, najkrócej w Bia³ymstoku (624 dni). Ró nica ta wynosi ponad 200 dni. Na efektywnoœæ postêpowañ upad³oœciowych wywiera wp³yw czynnik czasu postêpowañ, zarówno w przedmiocie og³oszenia upad³oœci, jak i w³aœciwych postêpowañ upad³oœciowych. D³ugotrwa³e postêpowania spowalniaj¹ powrót œrodków produkcji na rynek, a tak e powoduj¹ stopniowe konsumowanie masy upad³oœci poprzez zwiêkszone koszty postêpowania. Zgodnie z treœci¹ art. 796 k.p.c. egzekucja mo e byæ wszczêta na wniosek, z urzêdu na ¹danie s¹du pierwszej instancji, który sprawê rozpoznawa³ (np. sprawê alimentacyjn¹), b¹dÿ na ¹danie uprawnionego organu, np. s¹du, w sprawie egzekucji grzywny. W toku egzekucji dzia³ania komornika s¹ poddawane kontroli, w szczególnoœci s¹du rejonowego, przy którym dany komornik dzia³a. S¹d mo e z urzêdu wydawaæ komornikowi zarz¹dzenia zmierzaj¹ce do zapewnienia nale ytego wykonania egzekucji oraz usuwaæ spostrze one uchybienia. Ponadto w zakresie formalnej poprawnoœci dzia³añ komornika nadzór administracyjny nad komornikiem sprawuje prezes s¹du rejonowego, zaœ zwierzchni nadzór nad komornikami sprawuje Minister Sprawiedliwoœci. Co wiêcej, dzia³ania komornika s¹ w pewnym sensie kontrolowane przez strony oraz innych uczestników postêpowania, wyposa onych w uprawnienie do wniesienia do s¹du skargi na czynnoœci komornika 9. Wniesienie skargi nie wstrzymuje postêpowania egzekucyjnego ani wykonania zaskar onej czynnoœci, chyba e s¹d zawiesi postêpowanie lub wstrzyma dokonanie czynnoœci. Postêpowanie egzekucyjne koñczy siê w chwili wyegzekwowania ca³oœci œwiadczenia b¹dÿ umorzenia postêpowania egzekucyjnego z mocy prawa, z urzêdu lub na wniosek. 9 Skargê na czynnoœci komornika wnosi siê do w³aœciwego s¹du rejonowego w terminie tygodniowym od dnia dokonania b¹dÿ zaniechania czynnoœci albo dowiedzenia siê o czynnoœci. Skarga winna czyniæ zadoœæ ogólnym wymaganiom pisma procesowego, a ponadto okreœlaæ zaskar on¹ czynnoœæ lub czynnoœæ, której zaniechano, jak równie wniosek o zmianê, uchylenie lub dokonanie czynnoœci wraz z uzasadnieniem. Skarga przys³uguje na ka d¹ czynnoœæ komornika, zarówno o charakterze decyzyjnym, jak i o charakterze wykonawczym. W skardze mo na podnosiæ jedynie zarzuty formalne, natomiast nie mo na w niej wskazywaæ na naruszenia prawa materialnego. Je eli ustawa przewiduje innego rodzaju œrodki zaskar enia czynnoœci komornika (np. zarzuty przeciwko planowi podzia³u sumy uzyskanej z egzekucji), skarga z art. 767 k.p.c. jest wy³¹czona. Skarga na czynnoœci komornika podlega op³acie sta³ej w wysokoœci 100 z³.
Czas, koszty i skutecznoœæ jako parametry prawnych instrumentów windykacji 39 Z tablicy 5 wynika, e czas niezbêdny do wyegzekwowania przez komornika nale noœci ulega skróceniu. Tablica 5. Ewidencja spraw z czynnoœci komorników wskaÿnik czasu trwania postêpowañ (w miesi¹cach) Rok WskaŸnik czasu trwania postêpowañ (w miesi¹cach) 2004 14,1 2005 14,0 2006 10,3 2007 13,5 2008 10,6 2009 9,9 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwoœci Departament Strategii i Deregulacji. Wszczêcie mediacji przez stronê nastêpuje z chwil¹ dorêczenia mediatorowi wniosku o przeprowadzenie mediacji, z do³¹czonym dowodem dorêczenia jego odpisu drugiej stronie. S¹d, kieruj¹c strony do mediacji, wyznacza czas jej trwania na okres do miesi¹ca, chyba e strony zgodnie wnios³y o wyznaczenie d³u szego terminu na przeprowadzenie mediacji. W trakcie mediacji termin na jej przeprowadzenie mo e byæ przed³u ony na zgodny wniosek stron. Zawarcie ugody przed mediatorem i zatwierdzonej przez s¹d wy³¹cza rozstrzygniêcie merytorycznego sporu przez ten s¹d. W konsekwencji nastêpuje umorzenie postêpowania, co koñczy spór pomiêdzy stronami. 2.2. Koszty postêpowania W regulacjach prawnych pojêcia kosztów i wydatków rozumiane s¹ zamiennie. Koszty postêpowania upad³oœciowego sk³adaj¹ siê z dwóch elementów: op³at s¹dowych i innych kosztów. W sk³ad kosztów postêpowania upad³oœciowego nie wchodz¹ natomiast koszty w³asne upad³ego, koszty w³asne wierzycieli ani te koszty ich pe³nomocników. Op³atê sta³¹ w kwocie 1000 z³otych pobiera siê od wniosku o og³oszenie upad³oœci. Prawo upad³oœciowe i naprawcze nie zawiera zamkniêtego katalogu kosztów postêpowania upad³oœciowego. Do kosztów nale ¹ w szczególnoœci: wynagrodzenie i koszty syndyka, nadzorcy s¹dowego i zarz¹dcy oraz ich zastêpców, wynagrodzenie i koszty cz³onków rady wierzycieli,
40 Sylwia Morawska, Przemys³aw Banasik koszty zwi¹zane ze zgromadzeniem wierzycieli, koszty dorêczeñ, obwieszczeñ i og³oszeñ, przypadaj¹ce za czas po og³oszeniu upad³oœci podatki i inne daniny publiczne, koszty zwi¹zane z zarz¹dem masy upad³oœci, w tym przypadaj¹ce za czas po og³oszeniu upad³oœci nale noœci ze stosunku pracy oraz nale noœci z tytu³u sk³adek na ubezpieczenia spo³eczne, koszty zwi¹zane z likwidacj¹ masy upad³oœci, chocia by do likwidacji dosz³o na podstawie uk³adu. W sk³ad kosztów zwi¹zanych ze zgromadzeniem wierzycieli wchodz¹ przede wszystkim koszty wynajmu sali na zgromadzenie, je eli jest wiêksza liczba wierzycieli i brak odpowiedniego pomieszczenia w s¹dzie, a tak e koszt obwieszczeñ, jak równie koszty dojazdu sêdziego-komisarza i protokolanta do miejsca odbywania siê zgromadzenia wierzycieli, gdyby zgromadzenie to odbywa³o siê poza miejscowoœci¹, gdzie znajduje siê s¹d. Do kosztów zwi¹zanych z likwidacj¹ masy nale ¹ m.in. koszty zwi¹zane z wycen¹ maj¹tku, w razie wydzielenia czêœci nieruchomoœci koszty us³ug geodezyjnych i op³aty z tym zwi¹zane, koszty og³oszeñ, a tak e koszty zwi¹zane z negocjacjami i op³aty zwi¹zane ze sprzeda ¹. Poni ej omówione zosta³y wzajemne relacje pomiêdzy funduszami masy a kosztami postêpowania, jakie zosta³y poniesione przez syndyka w toku postêpowania upad³oœciowego (tablica 6). Dane te wynikaj¹ z analizy przygotowywanego przez syndyka sprawozdania ostatecznego oraz periodycznych sprawozdañ rachunkowych, sk³adanych w ci¹gu przebiegu ca³ego postêpowania upad³oœciowego. Niektóre sprawozdania ostateczne nie zawiera³y szczegó³owych danych. W takich wypadkach mo na siê by³o oprzeæ jedynie na danych wynikaj¹cych ze sprawozdañ rachunkowych. Koszty postêpowania upad³oœciowego obci¹ aj¹ masê upad³oœci i efektywnie pomniejszaj¹ pulê przypadaj¹c¹ wierzycielom. W odniesieniu do kosztów postêpowania egzekucyjnego ustawodawca zdecydowa³ siê na odst¹pienie od zasady odpowiedzialnoœci za wynik sprawy przewidzianej dla s¹dowego postêpowania rozpoznawczego (art. 98 k.p.c.: Strona przegrywaj¹ca sprawê obowi¹zana jest zwróciæ przeciwnikowi na jego ¹danie koszty niezbêdne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony koszty procesu) i w jej miejsce wprowadzi³ zasady: 1. Odpowiedzialnoœci d³u nika za koszty postêpowania egzekucyjnego. 2. Zwrotu wierzycielowi kosztów niezbêdnych do celowego przeprowadzenia egzekucji. 3. Œci¹gania kosztów wraz z egzekwowanym roszczeniem.
Tablica 6. Relacja kosztów postêpowania w stosunku do masy upad³oœci, rozumianej jako suma funduszy masy i sum pozyskanych ze sk³adników obci¹ onych rzeczowo, w latach 2004 2010 wyniki badañ Lp. Czas, koszty i skutecznoœæ jako parametry prawnych instrumentów windykacji 41 S¹d 1. S¹d Rejonowy dla Krakowa-Œródmieœcia w Krakowie VIII Wydzia³ ds. Upad³oœciowych i Naprawczych 2. S¹d Rejonowy w Bia³ymstoku Wydzia³ Gospodarczy 3. S¹d Rejonowy dla Wroc³awia-Fabrycznej VII Wydzia³ Gospodarczy ds. Upad³oœciowych i Naprawczych 4. S¹d Rejonowy dla m. st. Warszawy X Wydzia³ Gospodarczy ds. Upad³oœciowych i Naprawczych ród³o: Opracowanie w³asne. Fundusz masy upad³oœci Relacja kosztów postêpowania w stosunku do masy upad³oœci rozumianej jako suma funduszy masy i sum pozyskanych ze sk³adników obci¹ onych rzeczowo Koszty postêpowania upad³oœciowego w z³ 94 809 988 36 34 358 740 39 114 955 40 15 735 680 357 450 163 38 134 422 864 1 153 910 524 34 395 714 961 Zgodnie z art. 770 k.p.c. d³u nik powinien zwróciæ wierzycielowi koszty niezbêdne do celowego przeprowadzenia egzekucji 10. Koszty 10 D³u nik powinien zwróciæ wierzycielowi koszty egzekucyjne oraz koszty poniesione w postêpowaniu o nadanie klauzuli wykonalnoœci (uchwa³a SN z dnia 6 lipca 1970 roku, III CZP 48/70, OSNCP 1971, nr 2, poz. 24). Je eli d³u nik nie da³ podstawy do wszczêcia przeciwko niemu postêpowania egzekucyjnego, np. dobrowolnie wykonuje w ustalonym terminie i wysokoœci na³o ony na niego w tytule wykonawczym obowi¹zek, mo e skutecznie stosownie do okolicznoœci w drodze skargi kwestionowaæ czynnoœci komornika w zakresie obci¹ enia go kosztami egzekucyjnymi (uchwa³a SN z dnia 27 listopada 1986 roku, III CZP 40/86, OSNCP 1987, nr 5 6, poz. 71).
42 Sylwia Morawska, Przemys³aw Banasik egzekucji ustala postanowieniem komornik, je eli prowadzenie egzekucji nale y do niego. Na postanowienie s¹du stronom oraz komornikowi przys³uguje za alenie. Na koszty postêpowania egzekucyjnego sk³adaj¹ siê wydatki, czyli rozchody œrodków pieniê nych, których musi dokonaæ komornik na zakup okreœlonych dóbr lub us³ug w zwi¹zku z prowadzonym postêpowaniem egzekucyjnym. Zgodnie z art. 39 u.k.s.e. komornik ma prawo do zwrotu poniesionych w toku egzekucji wydatków. Zwrotowi podlegaj¹ wydatki w wysokoœci okreœlonej przepisami prawa lub rzeczywiœcie poniesionej, potwierdzonej dokumentami, np. fakturami, umowami. Zasad¹ wyra on¹ w art. 770 k.p.c. jest, e koszty niezbêdne do celowego przeprowadzenia egzekucji ponosi d³u nik, st¹d w³aœnie to na d³u niku bêdzie z regu³y ci¹ y³ obowi¹zek zwrotu komornikowi poniesionych wydatków gotówkowych. Je eli jednak wydatki zosta³y poniesione w zwi¹zku z podjêtymi w sprawie na ¹danie wierzyciela czynnoœciami, które nie s¹ niezbêdne do celowego przeprowadzenia egzekucji, wówczas obowi¹zek zwrotu wydatków z tym zwi¹zanych obci¹ aæ bêdzie wierzyciela. W przypadku gdy postêpowanie egzekucyjne oka e siê w ca³oœci lub w czêœci bezskuteczne, wydatki poniesione przez komornika, które nie zosta³y pokryte z wyegzekwowanej czêœci œwiadczenia, obci¹ aj¹ wierzyciela. Za prowadzenie egzekucji i inne czynnoœci wymienione w ustawie komornik pobiera op³aty egzekucyjne 11. W sprawach o egzekucjê œwiadczeñ pieniê nych komornik pobiera od d³u nika op³atê stosunkow¹ w wysokoœci 15% wartoœci wyegzekwowanego œwiadczenia, jednak nie ni sz¹ ni 1/10 i nie wy sz¹ ni trzydziestokrotna wysokoœæ przeciêtnego wynagrodzenia miesiêcznego. Jednak e w przypadku wyegzekwowania œwiadczenia wskutek skierowania egzekucji do wierzytelnoœci z rachunku bankowego, wynagrodzenia za pracê, œwiadczenia z ubezpieczenia spo³ecznego, jak równie wyp³acanych na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy zasi³ku dla bezrobotnych, dodatku aktywizacyjnego, stypendium oraz dodatku szkoleniowego, komornik pobiera od d³u nika op³atê stosunkow¹ w wysokoœci 8% wartoœci 11 Podstawê ustalenia op³aty stanowi wartoœæ egzekwowanego œwiadczenia. Op³ata egzekucyjna pobierana przez komornika jest nale noœci¹ przymusow¹, okreœlon¹ co do wysokoœci, sposobu ustalania i pobierania przez normy maj¹ce charakter przepisów publicznoprawnych [wyrok SN z dnia 20 sierpnia 2009 roku, II CSK 60/09, LEX nr 523588]. Co do zasady op³atami obci¹ a siê d³u nika, ale w przypadku niecelowego wszczêcia postêpowania egzekucyjnego op³aty uiszcza wierzyciel. Przy czym, choæ zwolnienie wierzyciela od uiszczenia kosztów s¹dowych rozci¹ga siê tak e na postêpowanie egzekucyjne, to zwolnienie to dotyczy tylko kosztów niezbêdnych do celowego przeprowadzenia egzekucji [postanowienie SN z dnia 9 wrzeœnia 1987 roku, III CRN 233/87, OSNC 1989, nr 10, poz. 161].
Czas, koszty i skutecznoœæ jako parametry prawnych instrumentów windykacji 43 wyegzekwowanego œwiadczenia, jednak nie ni szej ni 1/20 i nie wy szej ni dziesiêciokrotna wysokoœæ przeciêtnego wynagrodzenia miesiêcznego. Komornik œci¹ga op³atê od d³u nika proporcjonalnie do wysokoœci wyegzekwowanego œwiadczenia. Wniosek o wszczêcie egzekucji jest wolny od op³aty s¹dowej. Koszty postêpowania egzekucyjnego nie odbywaj¹ siê kosztem odzyskiwanych nale noœci. W postêpowaniu mediacyjnym mediator ma prawo do wynagrodzenia i zwrotu wydatków zwi¹zanych z przeprowadzeniem mediacji, chyba e wyrazi³ zgodê na prowadzenie mediacji bez wynagrodzenia. Wynagrodzenie i zwrot wydatków obci¹ aj¹ strony. Wynagrodzenia mediatora za prowadzenie postêpowania mediacyjnego w sprawach o prawa maj¹tkowe wszczêtego na podstawie skierowania s¹du wynosi 1% wartoœci przedmiotu sporu, jednak nie mniej ni 30 z³otych i nie wiêcej ni 1000 z³otych za ca³oœæ postêpowania mediacyjnego. 2.3. Skutecznoœæ Na upad³oœæ trzeba patrzeæ przede wszystkim przez pryzmat ochrony s³usznych interesów wierzycieli upad³ego, gdy okolicznoœæ, czy, kiedy i w jakiej wysokoœci otrzymaj¹ oni swoj¹ dywidendê upad³oœciow¹, rzutuje czêsto na ich w³asn¹ p³ynnoœæ finansow¹ i mo e byæ niekiedy przyczynkiem ca³ego ³añcucha niewyp³acalnoœci kolejnych przedsiêbiorców. Pod pojêciem wierzycieli nale y rozumieæ, zgodnie z prawem upad- ³oœciowym i naprawczym, wierzycieli niewyp³acalnego d³u nika, czyli takich, których nale noœci (roszczenia) powsta³y do dnia og³oszenia upad³oœci. Data og³oszenia upad³oœci jest zatem cezur¹ oddzielaj¹c¹ wierzytelnoœci w stosunku do upad³ego od wierzytelnoœci (zobowi¹zañ) masy upad³oœci (syndyka, zarz¹dcy). Og³oszenie upad³oœci ma zatem sens jedynie wówczas, gdy mo liwe jest jakiekolwiek zaspokojenie wierzycieli. W przypadku pewnoœci, e maj¹tek upad³ego nie wystarcza na zaspokojenie przewidywanych kosztów przysz³ego postêpowania, nie nale y upad³oœci w ogóle og³aszaæ. W przeciwnym bowiem przypadku powstaæ mog¹ niezaspokojone zobowi¹zania masy upad³oœci, co podwa- a zaufanie uczestników obrotu gospodarczego i prawnego do organów upad³oœciowych oraz prawa w ogóle. Przy ustalaniu skutecznoœci procedur upad³oœciowych w zakresie zaspokojenia wierzycieli odnosiæ siê nale y wy³¹cznie do zaspokojenia nale noœci z listy wierzytelnoœci, co od samych wierzycieli upad³ego wymaga co do zasady pewnej aktywnoœci, przejawiaj¹cej siê w dokonaniu skutecznego zg³oszenia swojej nale noœci. W praktyce oznacza to,
44 Sylwia Morawska, Przemys³aw Banasik e nawet 100% zaspokojenia nale noœci z listy wierzytelnoœci nie spowoduje realizacji wszystkich zobowi¹zañ upad³ego, jeœli którykolwiek z jego wierzycieli, niepodlegaj¹cych uznaniu z urzêdu, nie zg³osi skutecznie swojej nale noœci do masy upad³oœci w stosownym terminie (por. art. 252 puin). Do rzadkoœci nale ¹ postêpowania, w których zg³aszaj¹ siê wszyscy wierzyciele upad³ego ujêci w ramach sprawozdania finansowego sporz¹dzanego na dzieñ poprzedzaj¹cy datê og³oszenia upad³oœci. Zaspokojenie wierzytelnoœci podlegaj¹cych zg³oszeniu do masy upad³oœci i ujêtych na liœcie wierzytelnoœci odbywa siê w ramach planu podzia³u. Mo e to byæ plan podzia³u sum uzyskanych ze sprzeda y sk³adników obci¹ onych rzeczowo, czyli tzw. odrêbny plan podzia³u (art. 336 puin), lub plan podzia³u funduszów masy upad³oœci czêœciowy lub ostateczny (art. 337 puin). Stopieñ zaspokojenia wierzycieli odpowiada ilorazowi sumy kwot przekazanych na zaspokojenie wierzycieli upad³ego (czyli z listy wierzytelnoœci lub ze wszystkich list wierzytelnoœci podstawowej i uzupe³niaj¹cych na skutek zg³oszeñ po terminie) oraz ogólnej sumy wierzytelnoœci uznanych na liœcie (wszystkich listach) wierzytelnoœci. Sumê nale noœci uznanych na liœcie wierzytelnoœci naj³atwiej i najszybciej mo na ustaliæ na podstawie zbiorczego zestawienia nale noœci zg³oszonych i uznanych w ramach listy wierzytelnoœci, które syndycy najczêœciej do³¹czaj¹ do listy (list) wierzytelnoœci, co stanowi dobr¹ praktykê i powinno byæ egzekwowane przez sêdziów-komisarzy, zw³aszcza w sprawach, w których na liœcie rozpoznanych jest ponad sto lub nawet kilkaset pozycji. Gdy lista jest zatwierdzona bez zmian, to wówczas suma uznañ dokonanych przez syndyka w ramach zestawienia zbiorczego jest sum¹ nale noœci uznanych na liœcie. W tablicy 7 przedstawiono wyniki badañ w zakresie relacji wierzytelnoœci odzyskanych w stosunku do ujêtych w planie i poza planem podzia³u wierzytelnoœci. Wyniki badañ wskazuj¹, e s¹dem najbardziej skutecznym jest S¹d Rejonowy dla Wroc³awia-Fabrycznej (35%). Jednak w s¹dzie tym postêpowania upad³oœciowe trwaj¹ najd³u ej (851). A zatem wartoœæ odzyskiwanych nale noœci mo e ulec dewaluacji. W tablicach 8 10 przedstawiono wyniki badañ skutecznoœci postêpowañ egzekucyjnych mierzonych relacj¹ nale noœci zg³oszonych do egzekucji do nale noœci wyegzekwowanych. Badanie przeprowadzono w obszarze w³aœciwoœci S¹du Okrêgowego w Gdañsku. Skutecznoœæ egzekucji zbli ona jest do skutecznoœci upad³oœci i kszta³tuje siê na relatywnie niskim poziomie.
Czas, koszty i skutecznoœæ jako parametry prawnych instrumentów windykacji 45 Tablica 7. Stopieñ zaspokojenia wierzytelnoœci przys³uguj¹cych od upad³ego w toku postêpowania upad³oœciowego, ujêtych w planie i poza planem podzia³u w latach 2004 2010 wyniki badañ Lp. S¹d 1. S¹d Rejonowy dla Krakowa-Œródmieœcia w Krakowie VIII Wydzia³ ds. Upad³oœciowych i Naprawczych 2. S¹d Rejonowy w Bia³ymstoku Wydzia³ Gospodarczy 3. S¹d Rejonowy dla Wroc³awia-Fabrycznej VII Wydzia³ Gospodarczy ds. Upad³oœciowych i Naprawczych 4. S¹d Rejonowy dla m. st. Warszawy X Wydzia³ Gospodarczy ds. Upad³oœciowych i Naprawczych Wierzytelnoœci ujête w planie i poza planem podzia³u Wierzytelnoœci zaspokojone % odzyskanych wierzytelnoœci 226 386 245 24 227 106 11 171 471 645 22 280 297 13 673 497 320 239 576 352 35 8 009 055 276 900 401 558 11 ród³o: Opracowanie w³asne. Tablica 8. Skutecznoœæ egzekucji relacja nale noœci zg³oszonych do egzekucji do nale noœci wyegzekwowanych Rok Relacja nale noœci zg³oszonych do egzekucji do wyegzekwowanych (w %) 2010 8,50 2011 11,40 2012 10,59 2013 10,39 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych z obszaru w³aœciwoœci S¹du Okrêgowego w Gdañsku.
46 Sylwia Morawska, Przemys³aw Banasik Tablica 9. Skutecznoœæ egzekucji relacja nale noœci zg³oszonych do egzekucji do nale noœci wyegzekwowanych Rok Nale noœci zg³oszone do egzekucji Nale noœci wyegzekwowane 2010 768 866 481 149 865 813 2011 1 934 683 304 220 998 202 2012 2 595 664 348 274 816 730 2013 2 793 525 753 290 381 634 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych z obszaru w³aœciwoœci S¹du Okrêgowego w Gdañsku. Przechodz¹c do skutecznoœci mediacji, mo na oceniæ j¹ na podstawie liczby ugód zawartych przed mediatorem w stosunku do liczby spraw skierowanych do mediacji (tablica 10). Tablica 10. Liczba spraw gospodarczych skierowanych do mediacji i liczba zawartych ugód w latach 2007 2013 Rok Liczba spraw skierowanych do mediacji Liczba zawartych ugód 2007 258 64 2008 210 43 2009 540 98 2010 848 168 2011 1429 253 2012 2357 428 2013 2812 535 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwoœci Departament Strategii i Deregulacji. Relatywnie niewielka liczba zawieranych ugód przed mediatorem mo e wynikaæ z braku kultury prawnej ugodowego za³atwiania spraw i niedostatecznego przygotowania mediatorów do prowadzenia negocjacji. Z przestawionych danych wynika, e zwiêksza siê liczba spraw kierowanych do mediacji, a pomimo tego liczba zawieranych ugód kszta³tuje siê na sta³ym poziomie (wskaÿnik skutecznoœci zawieranych ugód wynosi 19%).