ISSN 1898-1127 GDAŃSKI ROCZNIK EWANGELICKI vol. V Gdańsk 2011 Parafia Ewangelicko-Augsburska w Gdańsku z siedzibą w Sopocie 1
RADA NAUKOWA Jerzy Domasłowski UAM, ks. bp Marcin Hintz ChAT, Jan Iluk UG, Jarosław Kłaczkow UMK, Bogumił B. J. Linde UG, Janusz Małłek UMK, Tadeusz Stegner UG REDAKCJA ks. bp Marcin Hintz redaktor naczelny, Maria Drapella, Astrid Gotowt sekretarz, Iwona Hintz tłumacz i korektor tekstów anglojęzycznych Ewa Małłek RECENZENCI STALI ks. prof. ChAT dr hab. Bogusław Milerski, prof. dr hab. Mieczysław Wojciechowski RECENZENCI BIEśĄCEGO NUMERU prof. UG dr hab. Grzegorz Berendt, prof. dr hab. Jan Iluk, dr Zygmunt Kalinowski, prof. dr hab. Wiesław Sieradzan, prof. dr hab. Tadeusz Stegner Prawa autorskie naleŝą do autorów artykułów WYDAWCA Parafia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, 81-703 Sopot, ul. Kościuszki 51, tel. 58 551 13 35, fax 58 550 46 23, e-mail: sopot@luteranie.pl; gre@luteranie.pl www.gre.luteranie.pl SKŁAD Przemysław Jodłowski PROJEKT OKŁADKI Jerzy Kamrowski RóŜa Lutra: detal z witraŝa Kościoła Zbawiciela w Sopocie, fot. Szymon Mielczarek DRUK Ośrodek Wydawniczy AUGUSTANA 43-300 Bielsko-Biała, Plac ks. M. Lutra 3 Druk dofinansowały Diecezja Pomorsko-Wielkopolska Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP 81-703 Sopot, ul. Kościuszki 51 Gdańska WyŜsza Szkoła Humanistyczna 80-875 Gdańsk, ul. Biskupia 24B ISSN 1898-1127 Nakład: 1000 egzeplarzy 2
Spis treści KS. PROF. MARCIN HINTZ, BISKUP DIECEZJI POMORSKO WIELKOPOLSKIEJ, Słowo wstępne...9 Informacja o stypendium dla studentów zajmujących się badaniem dziejów protestantyzmu...11 HISTORIA ANNA PANER, A jeśli Jego chwale potrzebna będzie moja śmierć, niech mi ją raczy dać bez strachu. Proces Jana Husa w Konstancji...13 JANUSZ MAŁŁEK, Ludność staropruska a Reformacja...41 JERZY KAMROWSKI, Szesnastowieczne ryciny satyryczne w słuŝbie reformacji...57 LECH MOKRZECKI, Kultura umysłowa i szkolnictwo Gdańska w czasach Jana Heweliusza...64 ANDRZEJ WOZIŃSKI, Wystrój Dworu Artusa w Gdańsku z drugiej ćwierci XVI wieku. Przyczynek do stosunku protestantów do astrologii...82 EDMUND KIZIK, Pomoc Gdańska dla gminy ewangelickiej w Smyrnie w 2 połowie XVIII wieku...106 WIESŁAW SIERADZAN, Bernhard Schmid (1872-1947) jako członek kościoła unijnego w świetle referatu wygłoszonego na synodzie superintendentury malborskiej w 1929/1930 r....118 KAROL DŁUGOSZ, Zarys międzywojennych dziejów Polskiego Towarzystwa Ewangelickiego w Poznaniu...156 LUCYNA śukowska, Walka kościelna w Elblągu w latach 1934-1943...167 GRZEGORZ JASIŃSKI, Akcje władz bezpieczeństwa przeciwko środowisku luterańskiemu na Mazurach i Warmii w latach 1947 1956...179 TEOLOGIA MARCIN HINTZ, Kościół jako wspólnota pastoralna...201 ROMAN PRACKI, Filip Melanchton prekursor dialogu z Kościołem wschodnim...218 HENRYK PIETRAS SJ, Chrzest jako sakrament kapłaństwa Kościół Pierworodnych...240 BIBLISTYKA WOJCIECH GAJEWSKI, Feba z Kenchr siostra, diakon, patron...251 3
MATERIAŁY JANUSZ TONDEL, Srebrna Biblioteka Księcia Albrechta Pruskiego i jego Ŝony Anny Marii... 301 RECENZJE GRAśYNA KUBICA, Śląskość i protestantyzm. Antropologiczne studia o Śląsku Cieszyńskim, proza, fotografia (Maria Drapella)... 311 JERZY STEGNER, śydówka Noemi (Maria Drapella)... 315 Wiedeńska konferencja Reformacja w Środkowej Europie - w 500 rocznicę urodzin Promoža Trubera (15-17 października 2008 r.) (Edmund Kizik)... 319 TOMASZ JELONEK, Kultura grecka a Stary Testament (Lucyna Kostuch)... 325 HEINZ SCHILLING, Jedność i róŝnorodność Europy we wczesnej epoce nowoŝytnej: religia-społeczeństwo-państwo (Janusz Małłek)... 328 WOJCIECH KRIEGSEISEN, Stosunki wyznaniowe w relacjach państwo-kościół między reformacją a oświeceniem (Janusz Małłek)... 329 MACIEJ PTASZYŃSKI, Narodziny zawodu. Duchowni luterańscy i proces budowania konfesji w Księstwach Pomorskich XVI/XVII w. (Janusz Małłek)... 331 ROZMOWY MARIA DRAPELLA, Abyśmy byli Kościołem nie kurczącym się, lecz takim, który stopniowo i systematycznie wzrasta... rozmowa z ks. prof. Marcinem Hintzem Biskupem Diecezji Pomorsko-Wielkopolskiej Kościoła E-A w RP... 335 KALENDARIUM IWONA HINTZ, Kronika Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Gdańsku z siedzibą w Sopocie za rok 2011... 351 4
Inhaltsverzeichnis PROF. DR. MARCIN HINTZ, BISCHOF DER DIÖZESE POMMERN-GROSSPOLEN, Zur Einführung...9 Stipendieninformation für Studierende, die zur Geschichte des Protestantismus forschen...11 GESCHICHTE ANNA PANER, Und wenn mein Tod zu seiner Ehre gereichen kann, so gebe er mir einen furchtlosen Tod. Der Prozess des Jan Hus in Konstanz...13 JANUSZ MAŁŁEK, Die pruzzische Bevölkerung und die Reformation...41 JERZY KAMROWSKI, Satirische Drukgraphik aus dem 16. Jahrhundert im Dienst der Reformation...57 LECH MOKRZECKI, Die geistige Kultur und das Schulwesen in Danzig zu Zeiten des Johannes Hevelius...64 ANDRZEJ WOZIŃSKI, Die Ausstattung des Artushofes in Danzig im 2. Viertel des 16. Jahrhunderts. Zum Verhältnis der Protestanten zur Astrologie...82 EDMUND KIZIK, Hilfe aus Danzig für die evangelische Gemeinde in Smyrna in der 2. Hälfte des 18. Jahrhunderts... 106 WIESŁAW SIERADZAN, Bernhard Schmid (1872-1947) als Mitglied der unierten Kirche im Licht eines Vortrags auf der Synode der Superintendentur Marienburg 1929/30... 118 KAROL DŁUGOSZ, Abriss der Geschichte der Polnischen Evangelischen Gesellschaft Posen in der Zwischenkriegszeit... 156 LUCYNA śukowska, Kirchenkrieg in Elbing in den Jahren 1934-1943... 167 GRZEGORZ JASIŃSKI, Die Akten des Sicherheitsdienstes gegen die Lutheraner im Ermland und den Masuren in den Jahren 1947-1956... 179 THEOLOGIE MARCIN HINTZ, Die Kirche als pastorale Gemeinschaft... 201 ROMAN PRACKI, Philipp Melanchthon ein Vorläufer des Dialogs mit der Ostkirche... 218 HENRYK PIETRAS SJ, Die Taufe als priesterliches Sakrament in der Kirche des Erstgeborenen... 240 BIBELKUNDE WOJCIECH GAJEWSKI, Phoibe aus Kenchreä Schwester, Diakonin, Patronin... 251 5
MATERIALIEN JANUSZ TONDEL, Die silberne Bibliothek Herzog Albrechts von Preussen und seiner Gemahlin Anna Maria... 301 REZENSIONEN GRAśYNA KUBICA, Śląskość i protestantyzm. Antropologiczne studia o Śląsku Cieszyńskim, proza, fotografia (Maria Drapella)... 311 JERZY STEGNER, śydówka Noemi (Maria Drapella)... 315 Die Reformation in Mitteleuropa Zum 500. Geburtstag von Primus Truber ( Wien, 15.-17. Oktober 2008, Konferenzbericht) (Edmund Kizik)... 319 TOMASZ JELONEK, Kultura grecka a Stary Testament (Lucyna Kostuch)... 325 HEINZ SCHILLING, Jedność i róŝnorodność Europy we wczesnej epoce nowoŝytnej: religia-społeczeństwo-państwo (Janusz Małłek)... 328 WOJCIECH KRIEGSEISEN, Stosunki wyznaniowe w relacjach państwo-kościół między reformacją a oświeceniem (Janusz Małłek)... 329 MACIEJ PTASZYŃSKI, Narodziny zawodu. Duchowni luterańscy i proces budowania konfesji w Księstwach Pomorskich XVI/XVII w. (Janusz Małłek)... 331 GESPRÄCHE MARIA DRAPELLA, Gespräch mit Prof. Dr. Marcin Hintz, Bischof der Diözese Pommern-Grosspolen der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen... 335 KALENDARIUM IWONA HINTZ, Chronik der Evangelisch-Augsburgischen (Lutherischen) Gemeinde Danzig mit Sitz in Zoppot für das Jahr 2011... 351 6
Contents RT. REV. PROFESSOR MARCIN HINTZ, BISHOP OF POMERANIAN AND GREAT POLAND DIOCESE, Introduction...9 Information about scholarships for students doing research on history of Protestanism...11 HISTORY ANNA PANER, And if His glory needs my death, may He give it to me without fear. Trial of John Hus in Constance...13 JANUSZ MAŁŁEK, Old Prussian population and the Reformation...41 JERZY KAMROWSKI, The sixteenth century satirical drawings in the service of the Reformation...57 LECH MOKRZECKI, The intellectual culture and educational system of Gdańsk the times of Johannes Hevelius...64 ANDRZEJ WOZIŃSKI, Dècor of the Artus Court in Gdańsk in the second quarter of the 16th century. A Contribution to the Protestant`s attitude to astrology...82 EDMUND KIZIK, The aid given by Gdańsk to the Evangelical Community in Smyrna in the second half of the 18th. century... 106 WIESŁAW SIERADZAN, Bernhard Schmid (1872-1947) as a member of the Evangelical Church of the Old Prussian Union in the light of the lecture delivered at the synod of Malbork Superintendency in the years 1929/1930... 118 KAROL DŁUGOSZ, An outline of the interwar history of the Polish Evangelical Society in Poznań... 156 LUCYNA śukowska, Church struggles in Elbing (1934-1943)... 167 GRZEGORZ JASIŃSKI, The security action against Lutheran communities in Warmia and Mazury 1947-1956... 179 THEOLOGY MARCIN HINTZ, The Church as a pastoral community... 201 ROMAN PRACKI, Philipp Melanchthon a precursor of dialoque with the Orthodox Church... 218 HENRYK PIETRAS SJ, Baptism as the sacrament of priesthood Church of the Firstborn... 240 BIBLICAL STUDIES WOJCIECH GAJEWSKI, Phoebe: sister, deacon, patron... 251 7
MATERIALS JANUSZ TONDEL, The Silver Library of Prince Albrecht and his wife Anny Mary... 301 BOOK REVIEWS GRAśYNA KUBICA, Śląskość i protestantyzm. Antropologiczne studia o Śląsku Cieszyńskim, proza, fotografia (Maria Drapella)... 311 JERZY STEGNER, śydówka Noemi (Maria Drapella)... 315 Wiedeńska konferencja Reformacja w Środkowej Europie - w 500 rocznicę urodzin Promoža Trubera (15-17 października 2008 r.) (Edmund Kizik)... 319 TOMASZ JELONEK, Kultura grecka a Stary Testament (Lucyna Kostuch)... 325 HEINZ SCHILLING, Jedność i róŝnorodność Europy we wczesnej epoce nowoŝytnej: religia-społeczeństwo-państwo (Janusz Małłek)... 328 WOJCIECH KRIEGSEISEN, Stosunki wyznaniowe w relacjach państwo-kościół między reformacją a oświeceniem (Janusz Małłek)... 329 MACIEJ PTASZYŃSKI, Narodziny zawodu. Duchowni luterańscy i proces budowania konfesji w Księstwach Pomorskich XVI/XVII w. (Janusz Małłek)... 331 TALKS MARIA DRAPELLA, Let us hope that our Church ceases to shrink and starts to grow gradually and systematically a talk with Rt. Rev. Professor Marcin Hintz, Bishop of Pomeranian and Great Poland Diocese of the Evangelical -Augsburg ( Lutheran) Church in the Republic of Poland... 335 CALENDAR IWONA HINTZ, Chronicle of events in the parish of the Evangelical-Augsburg (Lutheran) Church in Gdańsk-Sopot in the year 2011... 351 8
Słowo wstępne Czcigodni Czytelnicy, oddajemy do Państwa rąk piąty juŝ tom naszego Rocznika. Obecny numer ma zbliŝoną strukturę do poprzedniego, choć w zespole redagującym GRE nastąpiły zmiany, z którymi chciałbym Państwa zapoznać. Po przejściu na emeryturę ks. bp. sen. Michała Warczyńskiego, zaproponowano mi jako nowemu zwierzchnikowi Diecezji Pomorsko-Wielkopolskiej i jednocześnie proboszczowi trójmiejskiej parafii ewangelickiej wejście w skład Kolegium Redakcyjnego. Na wspólnym posiedzeniu Redakcji i Kolegium postanowiono przekształcić Kolegium w Radę Naukową Rocznika oraz powierzono mi zaszczytną funkcję redaktora naczelnego. W tym miejscu chciałbym mojemu poprzednikowi podziękować za ideę powołania do Ŝycia GRE i kierowanie jego pracami przez 4 lata. Jednocześnie postanowiono wówczas nadać pismu naukowy charakter, pozycjonując Gdański Rocznik Ewangelicki jako czasopismo o profilu historyczno-teologicznym, ukazujące dziedzictwo oraz teraźniejszość gdańskiego i polskiego ewangelicyzmu. Postanowiono wprowadzić obowiązek recenzji zewnętrznej dla wszystkich tekstów z działów Historia, Biblistyka oraz Teologia. Uznano, Ŝe dział Kalendarium zachowa charakter kronikarski i będzie ukazywał bieŝące Ŝycie parafii luterańskiej oraz trójmiejskich ewangelików. Podobną misję ma pełnić dział Rozmowy. JuŜ w numerze bieŝącym wszystkie artykuły naukowe zawierają słowa kluczowe oraz streszczenie w języku angielskim lub niemieckim. Do Rady Naukowej GRE przyjęli w bieŝącym roku zaproszenie dr hab. Jarosław Kłaczkow z UMK oraz dr Jerzy Domasłowski z UAM. Po rezygnacji p. Jolanty Warczyńskiej, jej miejsce objęła germanistka Iwona Hintz, biorąc na siebie dodatkowo zadania korektora językowego. Pracami adiustacyjnymi zajmują się takŝe Maria Drapella i Astrid Gotowt, pełniąca ponadto funkcję sekretarza redakcji. Mamy nadzieję, Ŝe w tym składzie uda nam się nadać naszemu Rocznikowi wyrazisty profil. 9
Zgodnie z wymaganiami stawianymi humanistycznym czasopismom naukowym, nasz Rocznik posiada własną stronę internetową, gdzie mogą znaleźć Państwo in extrenso treść wszystkich dotychczas opublikowanych na naszych łamach artykułów. Na www.gre.luteranie.pl znajdą Państwo równieŝ abstrakty w języku polskim wszystkich artykułów zawartych w bieŝącym numerze, a takŝe wymagania redakcyjne adresowane do przyszłych autorów. Na stronie internetowej czasopisma zawarte są równieŝ informacje na temat stypendium naukowego GRE. W tym roku stypendium otrzymał absolwent Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, mgr Karol Długosz, którego artykuł publikujemy na naszych łamach a stypendyście składamy serdeczne gratulacje i Ŝyczymy dalszych sukcesów naukowych. Rok 2011, zgodnie z decyzją Sejmu RP, obchodzony był jako Rok Heweliusza. Postaci tego wybitnego astronoma, a przy tym gdańskiego ewangelika wielkiej wiary, składamy hołd równieŝ w tym numerze. Wszystkim Czytelnikom Ŝyczę interesującej lektury, mając nadzieję, Ŝe Gdański Rocznik Ewangelicki spełnia swoją misję badawczą i popularyzatorską w zakresie historii Kościoła, a zwłaszcza protestantyzmu, jak teŝ teologii ewangelickiej. rok. śyczę Państwu wiele BoŜego Błogosławieństwa na nadchodzący 2012 bp prof. ChAT dr hab. Marcin Hintz redaktor naczelny 10
Informacja o stypendium dla studentów zajmujących się badaniem dziejów protestantyzmu Zasady i tryb przyznawania stypendiów Gdańskiego Rocznika Ewangelickiego 1. Stypendium Gdańskiego Rocznika Ewangelickiego moŝe być przyznawane studentom wszystkich uczelni w Polsce, którzy przygotowują pracę magisterską/doktorską na temat dziejów protestantyzmu. 2. Stypendium przyznaje Rada Parafialna Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Gdańsku z siedzibą w Sopocie po zaopiniowaniu wniosku przez Kolegium GRE. W pierwszej kolejności przyznawane będą stypendia tym, którzy przygotują pracę magisterską/doktorską o protestantyźmie na Pomorzu. 3. Stypendium przyznawane jest raz w roku. Stypendium jest wypłacane w dwóch ratach. Studentom, którzy przygotują pracę magisterską na temat protestantyzmu, pierwsza rata stypendium zostanie wypłacona po rozpoczęciu, druga - po obronie pracy i przesłaniu do redakcji Gdańskiego Rocznika Ewangelickiego artykułu, przygotowanego na podstawie pracy magisterskiej. W przypadku doktorantów: pierwsza rata stypendium - po otwarciu przewodu doktorskiego, druga - po dostarczeniu artykułu związanego z tematem rozprawy doktorskiej. 4. Szczegóły dotyczące terminu oraz sposobu wypłacania stypendium określa kaŝdorazowo umowa zawarta między stronami. 5. Wysokość stypendium wynosi 2000 zł. O zmianach wysokości kwoty na wniosek Kolegium Redakcyjnego decyduje kaŝdorazowo Rada Parafialna. 6. Wnioski o stypendium sporządzane są według wzoru stanowiącego załącznik do niniejszych zasad. 7. Do wniosku naleŝy dołączyć opinię promotora pracy magisterskiej/doktorskiej, konspekt pracy magisterskiej/doktorskiej oraz opinię władz uczelni. 8. Wnioski naleŝy przesyłać do 30 września kaŝdego roku pod adres: Gdański Rocznik Ewangelicki Parafia Ewangelicko-Augsburska, ul. Kościuszki 51, 81-701 Sopot. 9. Stypendyści zobowiązani są do przekazania jednego egzemplarza pracy magisterskiej/doktorskiej do Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Sopocie. Kolegium zastrzega sobie prawo do druku pracy lub jej fragmentów w Roczniku. 11
nazwa uczelni... data Wniosek o przyznanie stypendium Gdańskiego Rocznika Ewangelickiego dla studenta zajmującego się badaniem dziejów protestantyzmu Imię i nazwisko kandydata... Uczelnia... Wydział... Opinia władz wydziału uczelni... Średnia ocen..... podpis wnioskodawcy Załączniki: 1. Konspekt pracy magisterskiej/doktorskiej. 2. Opinia promotora pracy magisterskiej/doktorskiej. 12
HISTORIA Anna Paner A jeśli Jego chwale potrzebna będzie moja śmierć, niech mi ją raczy dać bez strachu. Proces Jana Husa w Konstancji Działalność dydaktyczna, kaznodziejska i publicystyczna przyniosły Husowi uznanie i krytykę, powiększyły grono przyjaciół i wrogów, uwikłały w spór z teologami, arcybiskupem i papieŝem, skutkując oskarŝeniem o herezję, ekskomuniką i wygnaniem 1. Bilans ostatniej dekady Ŝycia sprawił, Ŝe mistrz Jan miał poczucie przegranej. Z listów do przyjaciół pisanych w latach 1412-1413 przebija smutek, bezradność wobec wrogów i niemocy dokonania zmian. Jednocześnie zasięg krytyki Kościoła, postulaty zmian wnoszone na uniwersytecie praskim przez krąg reformatorów i wreszcie dekret kutnohorski, który dotychczasowemu konfliktowi filozoficzno-teologicznemu, nadał charakter narodowościowy, budził obawy takŝe poza Czechami. Jan Gerson kanclerz Sorbony czy kardynał Reims w osobistych listach do arcybiskupa praskiego wzywali 1 Na temat działalności kaznodziejskiej, reformatorskiej oraz przyczynach i konsekwencjach oskarŝenia Jana Husa o herezję szerzej w: A. Paner, Program odnowy Kościoła i Ŝycia duchowego w nauce i pismach Jana Husa, Gdański Rocznik Ewangelicki, vol. IV, 2010, s. 13-38. O procesie, wyroku i egzekucji takŝe: A. Paner, Jan Hus. Wielcy Ludzie Kościoła, Kraków 2002 oraz taŝ, Luksemburgowie w Czechach. Historia polityczna ziem czeskich w latach 1310-1437, Gdańsk 2004, s. 133-162. 13
Historia do ukarania wiklefistów 2. Sytuację w Czechach bacznie obserwował Zygmunt Luksemburski, zaniepokojony poparciem, jakiego reformatorom udzieliła szlachta. Musiał postępować ostroŝnie, dlatego zawezwał Husa do Konstancji pod pretekstem publicznej debaty, a nie procesu. Hus, mimo ostrzeŝeń przyjaciół, aby nie ufać intencjom Zygmunta Luksemburskiego, wezwanie przyjmuje z nadzieją, sądząc Ŝe uda się przekonać papieŝa, króla i duchowieństwo do programu reformy Kościoła. Chce takŝe na forum publicznym oczyścić się z zarzutu herezji. Pod presją przyjaciół Hus zabiera ze sobą dokumenty, które mają świadczyć o jego niewinności: oświadczenie praskiego inkwizytora stwierdzające, Ŝe Hus nie jest podejrzewany o herezję, oświadczenie arcybiskupa praskiego, Ŝe nie oskarŝa go o Ŝadne fałszywe nauki, odpis notarialny Dekretu kutnohorskiego 3 oraz zestawienie wszystkich dotychczasowych procesów i ich konkluzje. Do tego zestawienia, zatytułowanego Ordo procedendi, jego autor, Jan z Jesenice, dołączył jeszcze wybór odpowiednich przepisów prawnych 4. Mimo tych zabezpieczeń i determinacji z jaką chce występować na soborze w korespondencji Husa z podróŝy i z pierwszych dni pobytu w Konstancji dostrzegamy juŝ pierwsze oznaki niepewności co do rozwoju wydarzeń. Nie był przecieŝ pierwszym oskarŝonym o herezję. Takie zarzuty parokrotnie stawiano Matejowi z Janova i Miličowi z Kromeříža, później Stanisławowi ze Znojma i Stefanowi Palčowi, ale nigdy, poza pozbawieniem wolności czy okresowym zawieszeniem w obowiązkach, nie doszło do wyroków skazujących. To mogło napawać nadzieją, ale teŝ dotychczas Ŝaden z reformatorów nie stawał przed soborem. 2 J. Kejř, Husův proces, Praha 2000, s; 137. 3 W obliczu przygotowań do soboru w Pizie 18 stycznia 1409 r. na spotkaniu z przedstawicielami nacji w Kutnej Horze król czeski Wacław IV, chcąc wymusić ich zgodę na sobór, oznajmił, Ŝe opierając się na statucie załoŝycielskim uczelni, wzorowanym na paryskim, który daje szczególne uprawnienia rodzimej nacji, zmienia zasady głosowania, przyznając Czechom trzy głosy we wszystkich wyborach, naradach, komisjach i innych ciałach i działaniach. Rozporządzenie to, nazywane dekretem kutnohorskim, ogłoszone 26 stycznia 1409 r. odczytano je jako akt wrogości wobec Niemców, którzy masowo zaczęli opuszczać uniwersytet. Hus co prawda nie brał udziału w przygotowaniach dokumentu, ale później nalegał na króla, aby czym prędzej wprowadzać w Ŝycie nowe zasady i nie krył radości z takiego obrotu sprawy, a podczas kazania w Betlejem powiedział: Pochwalony niech będzie Bóg Wszechmogący, Ŝeśmy się Niemców pozbyli... 4 J. Kejř, dz.cyt., s. 138; TenŜe, Husitský právník M. Jan z Jesenice, Praha 1965; Husowa výzbroj do Kostnice ed. F. M. Dobiáš, A. Molnár, Praha 1965. 14
Anna Paner, A jeśli Jego chwale potrzebna będzie moja śmierć... Droga do Konstancji W osobistym liście z 1 września 1414 r. Hus podziękował królowi za moŝliwość obrony swoich poglądów na soborze, bo za prawdę gotów jest oddać Ŝycie 5. Wie, Ŝe wrogowie oskarŝają go o herezję, więc prosi, aby nie był sądzony potajemnie. Pragnąłby zostać publicznie wysłuchany, bo do tej pory publicznie nauczał i piętnował zło, które nienawidzi światła i chowa się w mroku 6. Przyjaciół i wiernych z kapicy Betlejemskiej poŝegnał listownie: Drodzy bracia i drogie siostry! Módlcie się usilnie, aby Pan Bóg raczył dać mi siłę i uchronił mnie od pohańbienia, a jeśli jego chwale i dla dobra zbawienia naszego potrzebna będzie moja śmierć, niech mi ją raczy dać bez strachu. Byłoby dobrze gdybym mógł wrócić do was oczyszczony, abyśmy razem jeszcze się w prawie Boskim pouczyli, Antychrystowe sidła poniszczyli, przyszłym pokoleniom po sobie dobry przykład pozostawili 7. Sześć tygodni później, nie czekając na obiecany glejt królewski, w eskorcie panów czeskich: Wacława z Dubé, Jana z Chlumu oraz Henryka z Lacemboku, mistrz ruszył do Konstancji. Bardzo waŝną osobą w orszaku okazał się sekretarz pana z Chlumu Piotr z Mladoňovic, któremu zawdzięczamy relację z pobytu i procesu Jana Husa oraz odpisy wielu listów mistrza wysyłanych z więzienia 8. 5 Listy z Kostnice (1414-1415). Listů Husových svazek třetí podle pramenů české vydal a latinské přeložil V. Flajšhans, Praha 1915, list 76 Do przyjaciół w Konstancji datowany pomiędzy 8 a 13 czerwca 1415 r. (Listy Jana Husa wydane były wielokrotnie, m. in. przez F. Palackiego, B. K. Mareša w 1891 r. V. Nowotnego w 1920). Niewielki wybór listów z Konstancji został wydany w języku polskim w tłum. K. Woźniak: Jan Hus, Listy z Konstancji, Olomunc, Kielce 2008. Korespondencja Jana Husa z panami czeskimi w Konstancji, listy do przyjaciół w Czechach (adresowane imiennie i zbiorowo) obok relacji Piotra z Mladoňovic (Zpráva o M. J. Husowi v Kostnici) są podstawowym źródłem do poznania przebiegu procesu, którego akta soborowe nie zachowały się. 6 J. Kejř, dz.cyt., s. 178, przypis 19. 7 Jan Hus, Listy z Konstancji, Olomunc, Kielce 2008, s. 22-24 (List poŝegnalny). 8 Piotr urodził się około 1390 r. we wsi Mladeňovice na Jemnicku, na Morawach. W 1409 r. uzyskał tytuł bakałarza, a w latach 1414-1415 pełnił funkcję pisarza pana Jana z Chlumu. Po zakończeniu soboru wrócił do Pragi i uzyskał tytuł mistrza sztuk wyzwolonych. NaleŜał do umiarkowanych kalikstynów, toteŝ w 1427 r. musiał opuścić Pragę na ponad 10 lat. W latach 1427-1438 przebywał na wygnaniu poza Pragą. Po powrocie został proboszczem w kościele św. Michała i rektorem uniwersytetu praskiego. Zmarł w 1451 r. Zpráva o M. J. Husowi v Kostnici zaliczana jest 15
Historia PodróŜ przez Niemcy przebiegała bez przeszkód, a mieszkańcy traktowali Czechów bez wrogości, chociaŝ ostrzegano ich przed przejazdem heretyka, który czyta w ludzkich myślach. Tym większą więc Hus budził ciekawość, zwłaszcza, Ŝe nie ukrywał swojej toŝsamości, jadąc z odkrytą twarzą (bez kaptura) i głośno oznajmiając: Ja jestem mistrz Hus, o którym słyszeliście wiele złego, zatem pytajcie mnie 9. Relację z tej części podróŝy na sobór Hus zawarł w liście do przyjaciół w Czechach wysłanym 20 października 1414 r.: Najpierw w mieście Bärnau oczekiwał mnie pleban i wikary, a gdy wszedłem do izby, zaraz postawił wielki puchar wina i z miłością przyjął wszystkie moje słowa i poglądy, wyznając, Ŝe zawsze był moim przyjacielem 10. Norymberscy mieszczanie i mistrzowie choć z niecierpliwością wyglądali Husa, którego pisma znali zapewne dzięki kupcom czeskim, to jednak rozmawiać pragnęli prywatnie, zdając sobie sprawę, Ŝe nie jest bezpiecznie publicznie słuchać krytyki Kościoła. Mistrz tak wspomina swój pobyt w Norymberdze: Pisałem właśnie wezwanie do dysputy, które miało być porozwieszane w mieście, kiedy pan Wacław powiadomił mnie, Ŝe zeszli się mieszczanie i mistrzowie. Mistrzowie oświadczyli, Ŝe woleliby rozmawiać w tajemnicy. Powiedziałem im, Ŝe ja publicznie przemawiam, bo pragnę, aby słuchał kto chce. I w tej chwili zaczęliśmy dysputę, prowadzoną w obecności rady miejskiej i mieszczan aŝ do zmroku. ( ) Widziałem, Ŝe mistrzowi Albertowi, plebanowi od św. Sebalda nie podobało się, Ŝe mi lud przytakiwał 11. Zainteresowanie z jakim przyjmowano Husa w miastach niemieckich świadczyło nie tylko o zwykłej Ŝyczliwości lecz o narastających nastrojach antykościelnych. Samego mistrza zaś, po latach wygnania i samotności, pobyt w Niemczech napawał entuzjazmem: Klątw tu na mnie nigdzie nie rzucają ( ) i nie mam tu więcej wrogów niŝ w królestwie czeskim 12. przez historiografię czeską do największych dzieł renesansu. Relacja obejmuje szczegółowy opis całego procesu, a dramatyczna część ostatnia Konec o svatém muži a ctihodném mistru Janu Husowi, horlivém milovníku prawdy Ježíšte Krista, a jeho utrpení, jež pokorně vyrpěl była czytana podczas mszy w kościele husyckim aŝ do czasu klęski pod Białą Górą. 9 TamŜe. s. 25-26; List do przyjaciół w Czechach z 20 października 1414 r. 10 TamŜe, s. 25. 11 TamŜe, s. 26. 12 TamŜe. 16
Anna Paner, A jeśli Jego chwale potrzebna będzie moja śmierć... Z Norymbergii pan Wacław z Dubé udał się do Zygmunta Luksemburskiego po glejt, który kancelaria królewska wystawiła z datą 18 października. Niestety glejt, czy list Ŝelazny nie chronił Husa przed instytucjami kościelnymi, zwłaszcza eksterytorialnymi, takimi jak sobór i sąd soborowy. Nie przypuszczano, Ŝe Husa czeka proces, toteŝ panowie nie zabiegali o takie zabezpieczenie 13. Sobór Sobór w Konstancji miał zaŝegnać kolejny, długotrwały kryzys w Kościele katolickim, którego najgroźniejszym skutkiem była schizma zachodnia. Konflikty pomiędzy władzą świecką i duchowną toczyły się w kaŝdym w stuleciu, a ich ostrość zaleŝała od politycznego zaplecza zwalczających się stron. Do połowy XIII wieku tradycyjnymi stronami sporu byli papieŝ i cesarz. Po śmierci cesarza Fryderyka II Hohenstaufa i długim okresie bezkrólewia w Rzeszy rolę tę przejmują władcy monarchii narodowych. Zaraz na początku XIV stulecia wybucha spektakularny spór o inwestyturę pomiędzy królem Francji Filipem IV Pięknym a Bonifacym VIII, zakończony tzw. niewolą awiniońską w latach 1309-1376 i silnymi powiązaniami kurii z francuską racją stanu. Najwybitniejszym z papieŝy awiniońskich był Klemens VI (1342-1352), wcześniej arcybiskup i kanclerz Filipa VI Walezjusza. Wykupiwszy z rąk prywatnych księstwo Awinionu uczynił zeń nową stolicę papiestwa. Jednak jego następcy Urban V i Grzegorz XI (Pierre Roger de Beaufort, bratanek papieŝa Klemensa VI) od razu po wyborze rozpoczęli starania o powrót papieŝy do Rzymu. Urban V, nie mogąc znaleźć oparcia w cesarzu i zwalczających się rodach włoskich, powrócił do Awinionu juŝ po dwóch latach, natomiast Grzegorz XI spędził w Rzymie tylko ostatni rok Ŝycia i tam teŝ spoczął. W kwietniu 1378 r. kolejnym papieŝem został, wywodzący się z Neapolu arcybiskup Acerenzy i Bari, rzymski kanclerz Grzegorza XI Urban VI. Osobowość i ambicje nowego papieŝa doprowadziły do konfliktu w kolegium i cztery miesiące później 13 kardynałów francuskich ogłosiło, iŝ zostały naruszone przepisy prawa kanonicznego i wybór Urbana VI jest niewaŝny 14. Dało 13 J. Kejř (2000, s. 150) uwaŝa, Ŝe moŝliwe było uzyskanie glejtu zabezpieczającego takŝe przed władzą kościelną. W 1395 r. Wacław IV wystawił taki glejt jednemu z dyplomatów, który podróŝował do Włoch. 14 W dobie awiniońskiej wzrosła rola tzw. kolegium kardynałów, które otrzymywało ½ dochodów 17
Historia to formalne podstawy do nowego konklawe w Fondi (na terenie Królestwa Neapolu) i wyboru antypapieŝa Klemensa VII (kardynał Robert z Genewy). Urban VI nie ustąpił, a jego pontyfikat wypełniła ostra walka z opozycją w kolegium oraz z Joanną, królową Neapolu, protektorką Klemensa VII. Urban VI pozbawił ją władzy, a tron Neapolu oddał Karolowi III Małemu z Durazzo z bocznej linii Andegawenów 15. Protekcja papieska wobec Andegawenów z Durazzo okazała się bardzo niebezpieczna i krótkowzroczna, bo juŝ syn Karola Małego Władysław próbował opanować nie tylko Węgry, ale i całe Włochy, łącznie z Państwem Kościelnym, aŝ trzykrotnie zajmując Rzym i usuwając stamtąd papieŝy. Wybór Urbana VI w Rzymie i Klemensa VII w Fondi w 1378 r. ukonstytuował dwie obediencje: rzymską (papieŝe Urban VI, Bonifacy IX, Innocenty VII, Grzegorz XII, popierani przez Anglię, częściowo Niemcy, Czechy, Węgry i Polskę do roku 1409) i awiniońską (papieŝe Klemens VII, Benedykt XIII, popierani przez Francję, Hiszpanię, Szkocję, Aragonię, Kastylię, Nawarrę, Irlandię, Neapol i niektóre księstwa i biskupstwa niemieckie). Narastające zagroŝenie tureckie wymagało jedności chrześcijan, jednak zwołany przez kardynałów sobór do Pizy (1409), który miał przełamać schizmę zakończył się klęską. Ostre spory pomiędzy zwolennikami Rzymu i Awinionu sprawiły, Ŝe do dwóch papieŝy dołączył trzeci, tworząc kolejną obediencję pizańską (papieŝe Aleksander V, Jan XXIII, popieraną przez Czechy, Węgry i Polskę). papieskich, posiadało szczególne przywileje w pozyskiwaniu prebend, zagwarantowane stanowiska w aparacie administracyjnym, a co najwaŝniejsze, prawo do narzucania kandydatom na papieŝa tzw. kapitulacji wyborczych. Wcześniej tę praktykę papieŝe próbowali stosować wobec władców świeckich. 15 Karol III z Durazzo, zwany Małym, syn Jana I, księcia Durazzo i Achai, wnuk Karola II Kulawego, króla Neapolu; po śmierci ojca przebywał na Węgrzech pod opieką Ludwika Andegaweńskiego. Po śmierci króla Węgier, jako jedyny Ŝyjący męski potomek Andegawenów zgłaszał pretensje do tronu neapolitańskiego i węgierskiego. Po zdobyciu Neapolu, zachęcany przez moŝnych węgierskich (Horvatów), postanowił sięgnąć po władzę takŝe na Węgrzech. We wrześniu 1385 r. wylądował w Dalmacji, uzyskał poparcie szlachty i przy jej pomocy rozpoczął marsz ku stolicy, gdzie w grudniu 1385 r. został ukoronowany jako Karol II. Regentka ElŜbieta Bośniaczka (matka Marii i Jadwigi) w lutym 1386 r. podstępem ściągnęła Karola na zamek w Wyszehradzie i kazała zamordować. (Słownik władców Europy średniowiecznej, red. J. Dobosz i M. Serwański, Poznań 1998, s. 209-210.) 18