Warszawa, dnia 2 kwietnia 2012 r. RPO - 698578 VII - 720.7/12/PK Informacja o czynnościach przeprowadzonych z upoważnienia Rzecznika Praw Obywatelskich w Izbie Wytrzeźwień w Opolu (wyciąg) 1. Wprowadzenie. Działając z upoważnienia Rzecznika Praw Obywatelskich w dniu 13 marca 2012 r. do Izby Wytrzeźwień w Opolu, przy ul. ks. J. Popiełuszki 18 (zwanej dalej Izbą lub placówką), udali się przedstawiciele Rzecznika Praw Obywatelskich z Zespołu Krajowy Mechanizm Prewencji Karolina Chytła (pedagog resocjalizacyjny), Przemysław Kazimirski oraz Wojciech Sadownik (prawnicy). Wykonując zadania Krajowego Mechanizmu Prewencji, jego przedstawiciele sprawdzili na miejscu sposób traktowania osób doprowadzonych do wytrzeźwienia, dokonując oceny pod względem ich ochrony przed torturami oraz innym okrutnym, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem. W ramach wizytacji: przeprowadzono rozmowy na temat funkcjonowania Izby z Elżbietą Urzędowską Dyrektorką placówki, kierownikiem zmiany oraz innymi pracownikami, w tym z psychologiem, pełniącymi dyżur w Izbie; dokonano oglądu Izby, w tym: sal dla osób trzeźwiejących, pokoju lekarskiego, sanitariatu, szaf do przechowywania bielizny pościelowej czystej, pomieszczenia do przechowywania brudnej pościeli i odzieży osób chorych zakaźnie, pomieszczenia do przechowywania tzw. depozytu ubraniowego, a także pokoju kierownika zmiany; 1
zapoznano się z zapisem z monitoringu z wybranych przez wizytujących okresów; zapoznano się z następującą dokumentacją Izby: z wybranymi kartami pacjentów Izby, w szczególności z tymi, wobec których stosowany był środek przymusu bezpośredniego w postaci unieruchomienia; księgą raportów; książką skarg oraz świadectwem legalizacji alkosensora. Dokonane w oparciu o powyższe czynności ustalenia, przedstawiciele Krajowego Mechanizmu Prewencji przekazali dyrektorowi Izby Wytrzeźwień w Opolu oraz wysłuchali jej uwag i wyjaśnień. Ponadto, po zakończeniu wizytacji przeanalizowano: Regulamin Miejskiego Ośrodka Pomocy Osobom Bezdomnym i Uzależnionym w Opolu; sprawozdanie dotyczące działalności Izby Wytrzeźwień w Opolu w okresie 01.01 31.12.2011 r.; Informację dot. działalności Miejskiego Ośrodka Pomocy Osobom Bezdomnym i Uzależnionym w Opolu w 2010 r.; zarządzenia nr 1/2005 i nr 2/2005 Dyrektora Miejskiego Ośrodka Pomocy Osobom Bezdomnym i Uzależnionym w Opolu w sprawie opieki nad osobami przyjętymi do wytrzeźwienia i w sprawie sporządzania kart obserwacyjnych dla osób zatrzymanych w izbie wytrzeźwień w celu wytrzeźwienia, u których może wystąpić szczególne zagrożenie zdrowia i życia. 2. Charakterystyka Izby. Miejski Ośrodek Pomocy Osobom Bezdomnym i Uzależnionym w Opolu funkcjonuje na podstawie Regulaminu nadanego zarządzeniem Nr OR. I-0151-74/2005 Prezydenta Miasta Opola z dnia 8 lutego 2005 r. Zgodnie z treścią Regulaminu prowadzenie Izby Wytrzeźwień stanowi jedno z zadań powierzonych do realizacji Ośrodkowi. Poza nim, Ośrodek m.in. daje schronienie osobom bezdomnym w noclegowni, udziela pomocy medycznej w nagłych przypadkach oraz prowadzi profilaktyczną działalność konsultacyjną, informacyjną i edukacyjną. Wszystkie z powierzonych zadań realizowane są w jednym wolnostojącym, trzypiętrowym budynku. Na parterze funkcjonuje ponadto ZOZ Zdrowie S.C. 2
Pomieszczenia Izby Wytrzeźwień zlokalizowano na trzecim piętrze. Ze względu na taką lokalizację, osoby przyjmowane do Izby przewożone są na górę za pomocą windy. Placówka dysponuje również dwoma wózkami inwalidzkimi, kulami oraz balkonikiem dla osób, które mają problemy z poruszaniem się. Izba przeznaczona jest wyłącznie dla mężczyzn. Trafiają do niej nietrzeźwi pochodzący przede wszystkim z terenu miasta Opola oraz gmin, które podpisały stosowne porozumienia z Prezydentem Miasta Opole o świadczenie tego rodzaju usług. Zgodnie z informacją przekazaną przez dyrektora Izby, tylko trzy gminy zawarły wspomniane porozumienie Niemodlin, Krapkowice oraz Dobrzyń Wielki. Na podstawie zawartych umów, gminy partycypują w kosztach związanych z profilaktyką przeciwalkoholową świadczoną przez Izbę. Jak wynika z informacji przekazanej wizytującym przez dyrektora Izby, osoby spoza terenu Opola oraz wyżej wskazanych gmin, są także przyjmowane do placówki. Izba nie otrzymuje jednakże w związku z tym dopłat na działalność profilaktyczną. W placówce umieszczani są ponadto nieletni chłopcy. O ich pobycie zawiadamiani są każdorazowo rodzice lub opiekunowie prawni, którzy odbierają nieletnich z Izby po ich wytrzeźwieniu. Pojemność wizytowanej placówki wynosi 17 miejsc w 4 salach. Jedną z sal przeznaczono dla osób małoletnich (4 miejsca); inną na potrzeby związane ze stosowaniem środka przymusu bezpośredniego w postaci unieruchomienia, dla osób których zachowanie stwarza poważne zagrożenie dla ich zdrowia lub życia lub życia albo zdrowia innych osób przebywających w placówce (1 miejsce). Pojemność dwóch pozostałych sal dla osób trzeźwiejących wynosi odpowiednio 4 i 8 miejsc. Opłata za pobyt w Izbie wynosi 190 zł. Jeżeli osoba umieszczona posiada przy sobie pieniądze, dokonuje się potrącenia należności za pobyt, pozostawiając jednakże kwotę niezbędną na powrót do miejsca zamieszkania i posiłek. Ściągalność opłat od pacjentów szacuje się na ok. 40%. Izba podejmuje również działania w zakresie profilaktyki przeciwalkoholowej i wczesnej interwencji terapeutycznej. Współdziała w tym celu z Miejską Komisją ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Miejskim Ośrodkiem Pomocy Rodzinie w 3
Opolu oraz z ośrodkami terapii uzależnienia od alkoholu i współuzależniania. Ponadto, w ramach profilaktyki przeciwalkoholowej terapeuta uzależnień oraz psycholog systematycznie przeprowadzają rozmowy z osobami zwalnianymi z Izby. Celem tych rozmów jest wstępne zdiagnozowanie środowiska rodzinnego oraz ewentualnego stopnia zaawansowania choroby alkoholowej. Podczas rozmów terapeuta stara się zmotywować osoby do podjęcia terapii, przedstawia także podstawowe informacje o chorobie alkoholowej, jej fazach oraz zagrożeniach wynikających z dalszego nadużywania alkoholu. Zadaniem psychologa podczas takich rozmów jest prowadzenie procesu psychoedukacyjnego. Z informacji przekazanych przedstawicielom KMP przez dyrektora Izby wynika, że w placówce organizowane były ponadto przez psychologa mityngi AA. Ze względu na sukcesywnie malejącą liczbę ich uczestników, z początkiem br. podjęto jednak decyzję o zaprzestaniu takiej działalności. Placówka bierze również udział w różnych programach pomagających wyjść z bezdomności. Z danych statystycznych zawartych w sprawozdaniu z działalności Izby Wytrzeźwień wynika, że w 2011 r. przyjęto do niej 1715 osób nietrzeźwych, wśród których było 13 nieletnich chłopców. Wśród tej grupy, 201 osób przebywało w Izbie dwukrotnie, a 211 więcej niż 2 razy. Dla porównania w roku 2010 liczba osób umieszczonych w Izbie wyniosła 3020. Z informacji uzyskanych od dyrektora Izby Wytrzeźwień wynika, iż w roku 2011 r. oraz w roku bieżącym, do dnia wizytacji, w placówce nie miało miejsca żadne wydarzenie nadzwyczajne. Ostatnie takich wydarzenie odnotowano w grudniu 2010 r. Polegało ono na popełnieniu samobójstwa poprzez powieszenie przez mężczyznę umieszczonego w jednej z sal. Wewnętrzne postępowanie wyjaśniające oraz postępowanie prokuratorskie wykazały, że wina leżała po stronie kierownika i opiekuna zmiany, którzy nie sprawowali właściwego nadzoru nad zachowaniem przyjętej do Izby osoby. Obie odpowiedzialne za to wydarzenie osoby nie pracują już w Izbie. 4
Na skutek zawiadomienia złożonego przez jednego z pacjentów umieszczonych w Izbie w lutym br. toczy się obecnie postępowanie prokuratorskie w sprawie naruszenia jego nietykalności przez jednego z pracowników Izby. 3. Personel. W Izbie zatrudnionych jest 15 osób w tym: 5 kierowników zmiany pełniących jednocześnie obowiązki depozytariuszy, 5 opiekunów zmiany, terapeuta uzależnień, 2 psychologów oraz 3 pracowników działu finansowo - administracyjnego. W Izbie na podstawie kontraktów zawartych z ZOZ Zdrowie w Opolu zatrudnionych jest ponadto 7 lekarzy oraz 1 felczer. Dzięki nawiązanej w ten sposób współpracy z przychodnią działającą na parterze zajmowanego przez Ośrodek budynku, możliwe jest korzystanie przez Izbę w razie potrzeby z gabinetów ZOZ przez całą dobę. W dniu wizytacji w skład zmiany wchodzili: kierownik zmiany pełniący jednocześnie obowiązki depozytariusza, 1 opiekun zmiany, lekarz oraz psycholog. Jak wynika z informacji zgromadzonych podczas wizytacji, wszyscy pracownicy posiadają orzeczenia psychologiczne o przydatności do pracy w Izbie wydane na podstawie jednorazowych badań. Ponadto, pracownicy Izby corocznie uczestniczą w szkoleniach z udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej oraz ze stosowania środków przymusu bezpośredniego ostatnie takie szkolenie miało miejsce w styczniu 2012 r. i było prowadzone przez funkcjonariusza SW z Aresztu Śledczego w Opolu. 4. Warunki bytowe. Przeprowadzony ogląd pomieszczeń oraz uzyskane w związku z tym informacje pozwoliły stwierdzić, iż wyposażenie Izby odpowiada przepisom rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 4 lutego 2004 r. w sprawie trybu doprowadzania, przyjmowania i zwalniania osób w stanie nietrzeźwości oraz organizacji izb wytrzeźwień i placówek utworzonych lub wskazanych przez jednostkę samorządu 5
terytorialnego (Dz. U. z 2004 r. Nr 20, poz. 192 ze zm.), zwanego dalej rozporządzeniem. W dniu wizytacji funkcjonowały wszystkie sale. Zostały one wyposażone w łóżka z materacami pokrytymi tworzywem nieprzemakalnym i łatwo zmywalnym. W sali przeznaczonej dla osób, których zachowanie stwarza poważne zagrożenie dla ich zdrowia lub życia lub życia albo zdrowia innych osób przebywających w placówce znajduje się łóżko trwale przymocowane do podłogi. Wszystkie sale oraz korytarz Izby objęte są monitoringiem. Zapis z monitoringu przechowywany jest na nośniku przez okres 22 dni, a następnie w jego miejsce nagrywany jest dalszy materiał. Ściany pomieszczeń do wysokości ok. 2 m zostały pomalowane, zmywalną farbą olejną. Są one czyste, bez większych uszkodzeń. Podłogi wyłożone zostały terakotą. Nad drzwiami wejściowymi do każdej z sal dla zatrzymanych umiejscowiono zabezpieczony przed uszkodzeniami punkt świetlny, który gwarantuje odpowiednie oświetlenie. W pokojach panowała właściwa temperatura. Każdy z pokoi wyposażony jest w przycisk instalacji przyzywowej, umożliwiający w razie potrzeby wezwanie pracownika Izby. Ponadto, w salach dla osób zatrzymanych zainstalowano, w sposób niedostępny dla osoby izolowanej, kamery. Umożliwiają one bezdźwiękową transmisję obrazu z sal do pokoju kierownika zmiany (pokój przyjęć). Monitor, zapewniający podgląd z kamer, znajduje się w pokoju kierownika zmiany. Dyrektor Izby ma także dostęp do obrazu z monitoringu w swoim gabinecie zlokalizowanym na parterze budynku. Osoby zatrzymane otrzymują do picia wodę z dystrybutora wody, w jednorazowych kubkach, po zasygnalizowaniu takiej potrzeby. Z pokoju przyjęć, w którym znajduje sygnalizator instalacji przyzywowej, alkosensor oraz rejestrator video wraz z monitorem umożliwiającym podgląd, wchodzi się do pokoju lekarskiego. Jego wyposażenie, ze względu na doraźny charakter udzielanej w nim pomocy medycznej, sprowadza się do niezbędnego minimum, które stanowią kozetka lekarska, parawan, biurko, apteczka oraz waga. Na wyposażeniu Izby znajduje się defibrylator. 6
Na terenie Izby znajduje się sanitariat dla osób umieszczonych w Izbie. Wyposażony został w umywalkę, pisuar oraz miskę ustępową wydzieloną za pomocą murowanych przegród. Osoba zwalniana z Izby ma możliwość kąpieli, korzystając w tym celu z natrysku zlokalizowanego obok sanitariatu, lub z natrysku znajdującego się w części Ośrodka przeznaczonego na potrzeby noclegowni. Warunki w sanitariacie nie budzą zastrzeżeń wizytujących. Ściany w pomieszczeniach wchodzących w jego skład wyłożone zostały glazurą, a podłogi terakotą. Wizytujący odnotowali jednakże brak mydła w sanitariacie. Krajowy Mechanizm Prewencji pragnie zwrócić uwagę, że sanitariat Izby nie jest przystosowany do potrzeb osoby niepełnosprawnej. Brak w nim uchwytów oraz składanego plastikowego siedziska przymocowanego pod natryskiem, które to udogodnienia ułatwiają korzystanie z zamontowanych w sanitariacie urządzeń. Sytuacja ta powinna ulec zmianie gdyż do Izby przyjmowane są również osoby niepełnosprawne, poruszające się częstokroć na wózkach inwalidzkich. W związku z brakiem wspomnianych dostosowań samodzielne korzystanie przez osoby niepełnosprawne z przysługujących im w tym zakresie praw jest niemożliwe. Pomieszczenie do przechowywania tzw. depozytu ubraniowego usytuowane jest vis a vis pokoju lekarskiego. Ubrania i obuwie pacjentów umieszczane są w ponumerowanych, zamykanych na klucz drewnianych szafkach. W pomieszczeniu tym, w szafie pancernej, przechowywany jest ponadto depozyt rzeczy wartościowych. Porównanie przez przedstawicielkę KMP zawartości wybranych depozytów z treścią kwitów depozytowych nie wykazało żadnych różnic. Czysta bielizna pościelowa, koce, ręczniki oraz odzież zastępcza w postaci bawełnianych koszul, przechowywane są w szafie stojącej na korytarzu Izby. Brudna pościel oraz odzież osób chorych zakaźnie przechowywana jest w brudowniku zlokalizowanym obok natrysku. 7
5. Informowanie pacjentów o przysługujących im prawach. W czasie wizytacji ustalono, iż w placówce nie ma nigdzie spisanej informacji o prawach i obowiązkach przeznaczonych dla osób zatrzymanych. Taka sytuacja powoduje, iż pacjenci po ich wytrzeźwieniu nie mają możliwości zapoznania się ze swoimi prawami i obowiązkami. Wskazać bowiem należy, iż z Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z dnia 9 grudnia 1988 roku Zasada 13 Zbioru zasad ochrony wszystkich osób poddanych jakiejkolwiek formie zatrzymania lub uwiezienia wynika, iż każdy w chwili swojego aresztowania oraz w momencie rozpoczęcia pozbawienia go wolności lub uwięzienia lub niezwłocznie po tym momencie, otrzyma od organu władzy odpowiedzialnego za jego aresztowanie, pozbawienie go wolności lub uwięzienie odpowiednio, informację na temat jego praw wraz z ich objaśnieniem oraz na temat sposobu, w jaki może z nich skorzystać. Krajowy Mechanizm Prewencji zaleca zatem, by osoby trzeźwiejące, z którymi możliwe jest nawiązanie kontaktu były każdorazowo informowane przez personel placówki o prawach przysługujących im w trakcie pobytu oraz po zwolnieniu z Izby. 6. Stosowanie przymusu bezpośredniego. Wizytujący ustalili, że od 1 stycznia 2012 r. do dnia wizytacji, środek przymusu bezpośredniego w postaci unieruchomienia zastosowano łącznie 9 razy. Przedstawiciele Krajowego Mechanizmu Prewencji zapoznali się z kartami pacjentów wobec których stosowano wspomniany środek. W analizowanych okresie, wobec pacjentów placówki, nie stosowano innych środków przymusu bezpośredniego. Analiza kart w połączeniu z analizą zapisów monitoringu, które były dostępne w dniu wizytacji, potwierdziła faktyczne kontrolowanie stanu osoby unieruchomionej przez pracowników Izby oraz odnotowywanie tej czynności w kartach pacjentów w odpowiednich rubrykach przeznaczonych na ten cel. Wizytujący nie mieli także zastrzeżeń co do samego sposobu wypełniania kart pacjentów. 8
7. Ochrona przed niewłaściwym traktowaniem. Wszystkim pacjentom umieszczanym w Izbie udzielane są podczas przyjęcia podstawowe świadczenia sanitarno higieniczne. Osoby, co do których istnieje podejrzenie nosicielstwa choroby zakaźnej, poddawane są niezbędnym zabiegom sanitarnym oraz otrzymują odzież zastępczą w postaci wspomnianych koszul. Z informacji przekazanych przez personel Izby obecny w trakcie wizytacji wynika, że wszystkie osoby umieszczane w Izbie są przymusowo przebierane. Jak ustalono, każda osoba ma możliwość skorzystania z ubrania zastępczego w postaci bawełnianej koszuli, jeśli wyrazi taką chęć. Jeśli nie chce się przebrać, może przebywać w swoim ubraniu, za wyjątkiem spodni, które są oddawane do depozytu z pozostałą odzieżą. Krajowy Mechanizm Prewencji pragnie podkreślić, że stosowanie przez personel Izby automatyzmu w opisywanej kwestii, polegającego na przymusowym pozbawianiu wszystkich pacjentów spodni, jest działaniem nie znajdującym uzasadnienia w przepisach prawa krajowego. Zgodnie z brzmieniem 10 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 4 lutego 2004 r. w sprawie trybu doprowadzania, przyjmowania i zwalniania osób w stanie nietrzeźwości oraz organizacji izb wytrzeźwień i placówek utworzonych lub wskazanych przez jednostkę samorządu terytorialnego (Dz. U. Nr 20, poz. 192 ze zm.), Osobom przyjętym do izby lub placówki, można wydać na czas pobytu odzież zastępczą. Przywołana norma podkreśla w sposób jednoznaczny fakultatywność wydawania odzieży zastępczej pacjentom izb wytrzeźwień, która winna następować w sytuacjach szczególnych uzasadnionych względami bezpieczeństwa, znacznym zanieczyszczeniem lub zniszczeniem odzieży stanowiącej własność pacjenta. 8. Prawo do opieki medycznej. Opiekę medyczną osobom umieszczanym w Izbie zapewnia lekarz obecny w Izbie przez całą dobę. Każda osoba jest badana od razu po przyjęciu do placówki. Z informacji uzyskanych od dyrektora Izby wynika, iż decyzja o nieprzyjęciu osoby do Izby Wytrzeźwień i odesłaniu jej do szpitala zapada w sytuacjach, gdy poziom stężenia 9
alkoholu w wydychanym powietrzu wynosi ok. 4 promili oraz nietrzeźwy jest nieprzytomny lub ma wyraźne urazy wymagające interwencji chirurgicznej. Takie osoby przewożone są do szpitala w Opolu wzywaną w tym celu karetką pogotowia. Zgodnie z informacjami przekazanymi przez dyrektora Izby wynika, że w 2011 r. do Izby Wytrzeźwień nieprzyjętych zostało 11 osób z powodu braku przesłanek do umieszczenia w Izbie; do szpitala przewieziono zaś 56 osób. W 2012 r., do dnia sporządzenia niniejszego Raportu, nieprzyjętych do Izby było 2 mężczyzn, zaś do szpitala odesłano 9. Jak wspomniano wcześniej, na mocy umowy podpisanej przez Izbę z ZOZ Serce w Opolu, wizytowana placówka ma całodobową możliwość wykonania dodatkowych badań swoich pacjentów w gabinetach poradni zdrowia, wyposażonych w sprzęt diagnostyczny. Sytuacja taka, w ocenie Mechanizmu, stanowi dodatkową gwarancję właściwej opieki medycznej osób umieszczanych w Izbie oraz ochronę ich zdrowia i życia. 9. Dobre praktyki Krajowy Mechanizm Prewencji pragnie podkreślić dbałość, którą wykazuje personel Izby w zakresie postępowania z pacjentami, u których stwierdzono stężenie zawartości alkoholu w wydychanym powietrzu powyżej 3 promili, w stosunku do których zastosowano środki przymusu bezpośredniego, oraz tych, których stan zdrowia wymaga szczególnego nadzoru. Mając na względzie dobro takich osób, dyrektor Izby wydała dwa zarządzenia (zarządzenia nr 1/2005 i nr 2/2005 Dyrektora Miejskiego Ośrodka Pomocy Osobom Bezdomnym i Uzależnionym w Opolu w sprawie opieki nad osobami przyjętymi do wytrzeźwienia i w sprawie sporządzania kart obserwacyjnych dla osób zatrzymanych w izbie wytrzeźwień w celu wytrzeźwienia, u których może wystąpić szczególne zagrożenie zdrowia i życia), na mocy których wprowadziła dodatkowe obowiązki w zakresie monitorowania stanu osób trzeźwiejących przez personel Izby. Zgodnie z treścią wprowadzonych regulacji, pomiar alkoholu w wydychanym powietrzu u osób umieszczonych w Izbie wykonywany jest 10
dwukrotnie w chwili przyjęcia oraz po 30 60 minutach od chwili wykonania pierwszego pomiaru. Omawiane zarządzenia wprowadziły także obowiązek prowadzenia kart obserwacyjnych pacjentów Izby, w których szczegółowo opisywany jest stan psycho-fizyczny osoby w trakcie jej przyjmowania, pobytu oraz zwalniania z Izby Wytrzeźwień. W ocenie Krajowego Mechanizmu Prewencji wprowadzone przez obecnego dyrektora Izby dodatkowe obowiązki personelu, zwiększają gwarancję bezpieczeństwa osób przebywających w placówce i jako takie są godne do naśladowania przez inne tego typu miejsca zatrzymań. 10. Zalecenia. Po przeanalizowaniu problemów, jakie przedstawiciele Krajowego Mechanizmu Prewencji zauważyli podczas wizytacji Izby Wytrzeźwień w Opolu oraz zapoznaniu się z dokumentacją, Mechanizm uważa, iż w celu poprawy stanu przestrzegania praw przysługujących pacjentom tej placówki należy: 1. odstąpić od stosowania wobec wszystkich pacjentów Izby przymusowej zmiany odzieży; 2. zamontować uchwyty w sanitariacie oraz składane krzesło pod natryskiem, które ułatwią osobom z niepełnosprawnością korzystanie z urządzeń w nim dostępnych; 3. zamieścić w miejscu dostępnym dla osób umieszczonych w Izbie, pisemną informację na temat ich praw i obowiązków w czasie pobytu w placówce. Opracował: Przemysław Kazimirski Za Zespół: 11