94 a ZAKŁAD SŁUŻBY KRYMINALNEJ MATERIAŁY DYDAKTYCZNE Mirosław Śrubka KARNOPROCESOWE ASPEKTY ZABEZPIECZANIA MIENIA CENTRUM SZKOLENIA POLICJI Legionowo 2013 1
Zakład Służby Kryminalnej 2 Korekta, skład i druk: Wydział Wydawnictw i Poligrafii Centrum Szkolenia Policji w Legionowie Nakład 50 egz.
a SPIS TREŚCI Wstęp... 5 I. Organy ścigania ukierunkowane na zabezpieczenie wykonania majątkowych środków karnych i kary grzywny... 7 1. Organy uprawnione do wykonywania zabezpieczenia majątkowego i tymczasowego zajęcia mienia ruchomego... 7 2. Współpraca państw Unii Europejskiej w zakresie odzyskiwania mienia... 7 3. Cele i znaczenie zabezpieczeń majątkowych... 9 II. Kara grzywny i środki karne o charakterze majątkowym oraz zasady szacowania ich potencjalnej wysokości... 10 1. Kara grzywny i środki karne o charakterze majątkowym... 10 1.1. Kara grzywny (art. 32 k.k.)... 10 1.2. Przepadek przedmiotów (art. 44 k.k.)... 12 1.3. Przepadek osiągniętych korzyści majątkowych (art. 45 k.k.)... 12 1.4. Obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody (art. 46 k.k.)... 13 1.5. Nawiązka (art. 47 k.k.)... 14 1.6. Świadczenie pieniężne (art. 49 k.k.)... 15 1.7. Zwrot korzyści majątkowej (art. 52 k.k.)... 15 1.8. Kara pieniężna, przepadek przedmiotów, korzyści majątkowej lub ich równowartości w ramach odpowiedzialności podmiotów zbiorowych... 16 1.9. Kara grzywny i środki karne o charakterze majątkowym przewidziane w k.k.s.... 18 2. Zasady szacowania wysokości potencjalnej kary grzywny oraz środków karnych... 20 III. Zabezpieczenie majątkowe i tymczasowe zajęcie mienia ruchomego... 21 1. Podstawa prawna, warunki i cele zabezpieczenia majątkowego i tymczasowego zajęcia mienia ruchomego... 21 1.1. Podstawa prawna, warunki i cele zabezpieczenia majątkowego... 21 1.2. Podstawa prawna, warunki i cele tymczasowego zajęcia mienia ruchomego... 22 2. Zasady dokonywania tymczasowego zajęcia mienia i zabezpieczenia majątkowego... 22 2.1. Zasady dokonywania zabezpieczenia majątkowego... 22 2.2. Zasady dokonywania tymczasowego zajęcia mienia... 23 2.3. Ograniczenia w zakresie zabezpieczenia i tymczasowego zajęcia mienia... 24 3
Zakład Służby Kryminalnej 2.4. Odrębności dotyczące zabezpieczenia mienia i tymczasowego zajęcia mienia ruchomego wynikające z k.k.s.... 27 3. Postępowanie z zajętymi przedmiotami oraz dokumentowanie tego postępowania... 28 3.1. Postępowanie z zajętymi przedmiotami... 28 3.2. Dokumentowanie tymczasowego zajęcia mienia ruchomego... 29 Literatura... 31 4
a WSTĘP Zabezpieczenie majątkowe jako rozwiązanie, które pozwala skutecznie odebrać sprawcom dochody z popełniania przestępstw, uważa się za najskuteczniejsze narzędzie do walki z przestępczością. Dlatego pogłębianie wiedzy z tego zakresu należy traktować jako jedno z najważniejszych zadań doskonalenia zawodowego policjanta. Niniejsze opracowanie składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym rozdziale przedstawione zostały organy ścigania ukierunkowane na zabezpieczenie wykonania majątkowych środków karnych i kary grzywny, decyzje Rady Unii Europejskiej dotyczące współpracy w zakresie odzyskiwania mienia pochodzącego z przestępstwa oraz cele i znaczenie zabezpieczeń majątkowych. W drugim rozdziale omówione zostały kara grzywny i środki karne o charakterze majątkowym. W trzecim rozdziale wskazane zostały podstawy prawne i zasady dokonywania zabezpieczenia majątkowego oraz tymczasowego zajęcia mienia ruchomego. Materiały te przeznaczone są przede wszystkim dla policjantów słuchaczy kursu specjalistycznego w zakresie ujawniania, identyfikacji i zabezpieczenia mienia podlegającego zajęciu w postępowaniu przygotowawczym. 5
6 Zakład Służby Kryminalnej
a I. ORGANY ŚCIGANIA UKIERUNKOWANE NA ZABEZPIECZENIE WYKONANIA MAJĄTKOWYCH ŚRODKÓW KARNYCH I KARY GRZYWNY 1. Organy uprawnione do wykonywania zabezpieczenia majątkowego i tymczasowego zajęcia mienia ruchomego Postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym wydaje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator. Organami uprawnionymi do dokonania tymczasowego zajęcia mienia, w prowadzonych sprawach w zakresie swej właściwości, są: Policja (art. 295 1 k.p.k.), Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (art. 312 pkt 1 k.p.k.), Straż Graniczna (art. 312 pkt 1 k.p.k.), Służba Celna (art. 312 pkt 1 k.p.k.), Centralne Biuro Antykorupcyjne (art. 312 pkt 1 k.p.k.), Żandarmeria Wojskowa (art. 663 k.p.k.), finansowe organy postępowania przygotowawczego, jeżeli organy te ujawniły przestępstwo, przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe (art. 113 1 k.k.s., art. 53 37 k.k.s.), tj.: urząd skarbowy, inspektor kontroli skarbowej, urząd celny; inne organy przewidziane w przepisach szczególnych (art. 312 pkt 2 k.p.k. i art. 325d k.p.k.), tj.: Państwowa Inspekcja Handlowa, Państwowa Inspekcja Sanitarna, prezes Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty, Straż Leśna, dyrektor parku narodowego, Państwowa Straż Łowiecka. Tymczasowego zajęcia mienia ruchomego może dokonać również prokurator. 2. Współpraca państw Unii Europejskiej w zakresie odzyskiwania mienia Ważną rolę w umożliwieniu organom ścigania państw członkowskich współdziałania w zakresie odzyskiwania mienia pochodzącego z przestępstwa odegrały Decyzje Ramowe 7
8 Zakład Służby Kryminalnej Rady Unii Europejskiej. Jedną z pierwszych na tym polu była Decyzja Ramowa Rady z dnia 26 czerwca 2001 r. w sprawie prania brudnych pieniędzy oraz identyfikacji, wykrywania, zamrożenia, zajęcia i konfiskaty narzędzi oraz dochodów pochodzących z przestępstwa. Z kolei Decyzja Ramowa Rady Unii Europejskiej 2003/577/WSiSW z dnia 22 lipca 2003 r. w sprawie wykonania w Unii Europejskiej postanowień o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych wprowadziła zasady, zgodnie z którymi państwa członkowskie uznają i stosują na swoim terytorium postanowienia o zabezpieczeniu mienia wydane przez organ sądowy innego państwa członkowskiego w ramach postępowania karnego. Jako mienie zostało zdefiniowane mienie każdego rodzaju: materialne i niematerialne, ruchome i nieruchome oraz dokumenty i instrumenty prawne wykazujące tytuł do lub korzyść z tego mienia, które według właściwego organu sądowego w państwie wydającym jest korzyścią pochodzącą z przestępstwa lub równowartością całości lub części tej korzyści, lub też jest narzędziem, przy pomocy którego dokonano przestępstwa lub stanowi jego przedmiot. Celem określonym w Decyzji Ramowej Rady 2005/212/WSiSW z dnia 24 lutego 2005 r. w sprawie konfiskaty korzyści, narzędzi i mienia pochodzących z przestępstwa było zapewnienie, że wszystkie państwa członkowskie będą posiadać skuteczne przepisy regulujące konfiskatę korzyści pochodzących z przestępstwa, między innymi w odniesieniu do ciężaru dowodu dotyczącego źródła pochodzenia majątku posiadanego przez osobę uznaną za winną popełnienia przestępstwa związanego z przestępczością zorganizowaną. Na podstawie ww. decyzji każde państwo członkowskie zostało zobowiązane do podjęcia niezbędnych środków w celu umożliwienia konfiskaty, w całości lub w części, narzędzi i korzyści z przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności w wymiarze powyżej jednego roku lub mienia, którego wartość odpowiada takim korzyściom. Pojęcie konfiskata zdefiniowano jako karę lub środek orzeczone przez sąd, powodujące ostateczne pozbawienie mienia w wyniku postępowania dotyczącego przestępstwa lub przestępstw. Kolejne ułatwienia do współpracy wprowadziły: Decyzja Ramowa Rady 2006/783/WSiSW z dnia 6 października 2006 r. w sprawie stosowania zasady wzajemnego uznawania do nakazów konfiskaty; Decyzja Ramowa Rady 2006/960/WSiSW z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie uproszczenia wymiany informacji i danych wywiadowczych między organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej. W Decyzji Ramowej 2007/845/WSiSW z dnia 6 grudnia 2007 r. dotyczącej współpracy pomiędzy biurami ds. odzyskiwania mienia w państwach członkowskich w dziedzinie wykrywania i identyfi kacji korzyści pochodzących z przestępstwa lub innego mienia związanego z przestępstwem, Rada Unii Europejskiej uznała, że głównym motywem transgranicznej przestępczości zorganizowanej jest uzyskanie korzyści majątkowej. Aby skutecznie zwalczać przestępczość zorganizowaną muszą być szybko wymieniane pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej informacje mogące prowadzić do wykrywania i zajmowania korzyści pochodzących z przestępstwa oraz innego mienia należącego do przestępców. W związku z powyższym, każde państwo członkowskie zostało zobowiązane do utworzenia lub wyznaczenia krajowego biura ds. odzyskiwania mienia w celu ułatwienia wykrywania i identyfi - kacji korzyści z przestępstwa oraz innego mienia związanego z przestępstwem, które mogą być objęte wydanym przez właściwy organ sądowy nakazem zabezpieczenia lub zajęcia lub nakazem konfi skaty w trakcie postępowania karnego. Biura ds. odzyskiwania mienia są zobligowane do współpracy poprzez wymianę informacji i wzorców postępowania. Zgodnie z wytycznymi Rady Unii Europejskiej w Polsce utworzono Wydział do spraw Odzyskiwania Mienia Biura Kryminalnego Komendy Głównej Policji, którego celem jest: zapewnianie wymiany informacji pomiędzy jednostkami organizacyjnymi Policji i innymi uprawnionymi krajowymi podmiotami oraz odpowiednimi organami państw Unii Europej-
I. Organy ścigania ukierunkowane na zabezpieczenie a wykonania majątkowych środków skiej, dotyczących ujawniania, identyfikowania, zabezpieczania i odzyskiwania mienia pochodzącego z przestępstwa lub mającego związek z przestępstwem; współdziałanie z krajowymi podmiotami uprawnionymi do ujawniania, identyfikowania, zabezpieczania i odzyskiwania mienia, w szczególności z podległymi lub nadzorowanymi przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych, ministra właściwego do spraw finansów publicznych, Ministra Sprawiedliwości oraz Prokuratora Generalnego; prowadzenie zbioru dobrych praktyk oraz upowszechnianie rozwiązań sprzyjających ujawnianiu i identyfikacji korzyści pochodzących z przestępstwa lub innego mienia związanego z przestępstwem; opracowywanie propozycji zmian w przepisach prawa regulujących problematykę dotyczącą ujawniania, identyfikowania, zabezpieczania i odzyskiwania mienia pochodzącego z przestępstwa lub mającego związek z przestępstwem; prowadzenie współpracy międzynarodowej dotyczącej problematyki ujawniania, identyfikacji, zabezpieczania i odzyskiwania mienia pochodzącego z przestępstwa lub mającego związek z przestępstwem. 3. Cele i znaczenie zabezpieczeń majątkowych Zabezpieczenie majątkowe jest bardzo ważnym środkiem w procesie karnym, który służy zapewnieniu wykonalności przyszłego orzeczenia w zakresie kary grzywny i środków karnych o charakterze majątkowym, a także roszczeń o naprawienie szkód spowodowanych przestępstwem przeciwko mieniu lub szkód w mieniu będących następstwem przestępstwa. Zabezpieczenie należy traktować jako formę przymusu, ponieważ pozbawia podejrzanego możliwości swobodnego dysponowania określonym mieniem. Należy pamiętać, że zabezpieczenie nie powoduje utraty prawa własności. Możliwości prawne, które pozwalają skutecznie odebrać sprawcom przychody z popełniania przestępstw, należy uznać za najskuteczniejsze narzędzie do walki z przestępczością, szczególnie zorganizowaną. Ważna jest również funkcja kompensacyjna postępowania karnego, realizowana poprzez stosowanie zabezpieczenia roszczeń powoda w procesie adhezyjnym. Największe efekty zabezpieczeń majątkowych osiągane są w postępowaniu przygotowawczym. Zależy to w znacznym stopniu od sprawności działania i dobrej współpracy Policji (innych organów uprawnionych do tymczasowego zajęcia mienia ruchomego) i prokuratora. Opublikowany 18 lipca 2011 r. raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2010 r. powstał na podstawie informacji służb podległych MSWiA, rozszerzonych o dane pochodzące z innych instytucji, których zadania obejmują zwalczanie przestępstw i zapewnianie bezpieczeństwa, a także wymiaru sprawiedliwości. Z raportu wynika, że wartość mienia zabezpieczonego przez Policję ogółem w 2010 r. wyniosła 307 319 741 zł, co stanowi wzrost w porównaniu z 2009 r. o 10,6%. Ponadto ABW zabezpieczyło mienie o wartości 63 000 000 zł, a Straż Graniczna 24 000 000 zł. Według danych z końca września 2011 r. polska Policja zabezpieczyła przestępczy majątek o wartości 405 000 000 zł, co stanowi wzrost o 67% w stosunku do analogicznego okresu w roku ubiegłym. Dane te wskazują na rosnącą tendencję w zakresie stosowania zabezpieczeń majątkowych. 9
Zakład Służby Kryminalnej II. KARA GRZYWNY I ŚRODKI KARNE O CHARAKTERZE MAJĄTKOWYM ORAZ ZASADY SZACOWANIA ICH POTENCJALNEJ WYSOKOŚCI 1. Kara grzywny i środki karne o charakterze majątkowym 1.1. Kara grzywny (art. 32 k.k.) Kara grzywny występuje w ustawodawstwie karnym w dwóch zasadniczych formach. Może być orzekana kwotowo lub w stawkach dziennych. W polskim kodeksie karnym stosowana jest grzywna orzekana w stawkach dziennych. Orzekanie grzywny w stawkach dziennych składa się z dwóch etapów. W pierwszym etapie sąd określa liczbę stawek dziennych, na którą skazuje oskarżonego. Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, najniższa liczba stawek wynosi 10, zaś najwyższa 540 (art. 33 1 k.k.). Jeżeli ustawa przewiduje obniżenie albo nadzwyczajne obostrzenie górnej granicy ustawowego zagrożenia, kara grzywny nie może przekroczyć 810 stawek dziennych (art. 38 2 k.k.). W drugim etapie sąd określa wysokość stawki dziennej. Stawka dzienna nie może być niższa od 10 zł, ani też przekraczać 2000 zł. Ustalając stawkę dzienną, sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste, rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe (art. 33 3 k.k.). By obliczyć wysokość wymierzonej w ten sposób grzywny, należy pomnożyć liczbę stawek dziennych przez wysokość stawki. Ze względu na okoliczność, iż najniższa liczba stawek wynosi 10, najwyższa zaś 540, wysokość grzywny wynosi od 100 zł do 1 080 000 zł (10 stawek po 10 zł; 540 stawek po 2000 zł). Przy obostrzeniu kary grzywna wynosi od 100 zł do 1 620 000 zł (10 stawek po 10 zł, 810 stawek po 2000 zł). Kodeks karny przewiduje kilka odstępstw w zakresie przewidzianej za przestępstwo liczby stawek dziennych. Przede wszystkim niższą górną granicę od podanej w art. 33 1 k.k. liczby stawek dziennych przewidziano za przestępstwo niezawiadomienia o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej oraz niesporządzenia lub nieprzedstawienia dokumentacji z art. 221 k.k. oraz za przestępstwo publicznego pochwalania popełnienia przestępstwa z art. 255 3 k.k. W obu wypadkach górna granica grzywny wynosi 180 stawek dziennych. Niezależnie od tego w odniesieniu do trzech przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu kwalifikowanego nadużycia zaufania z art. 296 3 k.k., tzw. oszustwa kapitałowego z art. 297 1 k.k. oraz prania brudnych pieniędzy z art. 299 k.k. ustawodawca przewidział górną granicę grzywny orzeczonej obok kary pozbawienia wolności na poziomie 3000 stawek dziennych (art. 309 k.k.). We wszystkich wskazanych przypadkach dolna granica liczby stawek dziennych grzywny pozostaje na poziomie 10. Ponadto wyższą dolną granicę kary grzywny przewiduje kilka przepisów karnych pozakodeksowych, np. art. 91a ustawy z 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane, Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623, z późn. zm. (100 stawek), art. 58 60 ustawy z 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych, Dz. U. Nr 62, poz. 504, z późn. zm. (w zależności od art. dolna granica wynosi 120, 180 lub 240 stawek). 10
II. Kara grzywny i środki karne a o charakterze majątkowym W niektórych ustawach zawierających przepisy karne stosowane są grzywny określane kwotowo, np. ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2012 poz. 1356) art. 45 ust. 1: Kto bez wymaganego zezwolenia lub wbrew jego warunkom prowadzi obrót hurtowy napojami alkoholowymi, podlega grzywnie od 10 000 do 500 000 zł. Jeżeli w przepisie pozakodeksowym za przestępstwo zagrożone grzywną określoną kwotowo nie oznaczono dolnej granicy tej kary, wynosi ona 1 zł. Sąd może wymierzyć grzywnę także obok kary pozbawienia wolności, jeżeli sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub gdy korzyść majątkową osiągnął (art. 33 2 k.k.). Ten rodzaj grzywny określa się jako grzywnę kumulatywną. Zasadniczą funkcją grzywny kumulatywnej jest zwiększenie represji karnej za te przestępstwa. W przypadku zbiegu przestępstw, gdy sprawca popełnił dwa lub więcej przestępstw, zanim zapadł pierwszy, chociażby nieprawomocny, wyrok co do któregokolwiek z tych przestępstw i wymierzono za nie kary tego samego rodzaju albo inne podlegające łączeniu, sąd orzeka karę łączną, biorąc za podstawę kary z osobna wymierzone za zbiegające się przestępstwa (art. 85 k.k.). Sąd wymierza karę łączną w granicach od najwyższej z kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa do ich sumy, nie przekraczając jednak 810 stawek dziennych grzywny. Kara łączna grzywny przy zawieszeniu wykonania kary pozbawienia wolności nie może przekraczać 270 stawek dziennych oraz nie może przekraczać 135 stawek dziennych jeżeli jest ona związana z zawieszeniem wykonania kary ograniczenia wolności. Wymierzając karę łączną grzywny, sąd określa na nowo wysokość stawki dziennej, która nie może jednak przekraczać najwyższej ustalonej poprzednio. Jeżeli chociażby jedna z podlegających łączeniu grzywien została wymierzona kwotowo, karę łączną grzywny wymierza się kwotowo. Jeżeli chociażby jedna z podlegających łączeniu grzywien została orzeczona na podstawie art. 309 k.k., sąd wymierza karę łączną grzywny w granicach od najwyższej z kar tego rodzaju wymierzonych za poszczególne przestępstwa do ich sumy, nie przekraczając jednak 4500 stawek dziennych grzywny. W tej sytuacji maksymalny wymiar grzywny może po przemnożeniu przez najwyższą przewidzianą stawkę dzienną wynieść 9 000 000 zł (4500 razy 2000 zł). Grzywny nie orzeka się, jeżeli dochody sprawcy, jego stosunki majątkowe lub możliwości zarobkowe uzasadniają przekonanie, że sprawca grzywny nie uiści i nie będzie jej można ściągnąć w drodze egzekucji (art. 58 k.k.). Sąd może warunkowo zawiesić wykonanie orzeczonej kary pozbawienia wolności nieprzekraczającej 2 lat, kary ograniczenia wolności lub grzywny orzeczonej jako kara samoistna, jeżeli jest to wystarczające dla osiągnięcia wobec sprawcy celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa (art. 71 k.k.). Zawieszając wykonanie kary, sąd bierze pod uwagę przede wszystkim postawę sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, dotychczasowy sposób życia oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa. Zawieszenia wykonania kary nie stosuje się do sprawcy działającego w ramach recydywy kwalifikowanej, chyba że zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami. Zawieszenia wykonania kary ograniczenia wolności lub grzywny nie stosuje się wobec sprawcy występku o charakterze chuligańskim. Zawieszając wykonanie kary pozbawienia wolności, sąd może orzec grzywnę w wysokości do 270 stawek dziennych, jeżeli jej wymierzenie na innej podstawie nie jest możliwe; zawieszając wykonanie kary ograniczenia wolności, sąd może orzec grzywnę w wysokości do 135 stawek dziennych. W razie zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności, grzywna orzeczona nie podlega wykonaniu. W takim przypadku kara pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności ulega skróceniu o okres odpowiadający liczbie uiszczonych stawek dziennych z zaokrągleniem do pełnego dnia. Jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności, która nie przekracza 5 lat, sąd może orzec zamiast niej grzywnę albo karę ograniczenia wolności do lat 2, w szczególności 11
Zakład Służby Kryminalnej jeżeli orzeka równocześnie środek karny. Nie stosuje się tego rozwiązania do sprawcy występku o charakterze chuligańskim oraz do sprawcy przestępstwa określonego w art. 178a 4 k.k. (art. 58 3 i 4 k.k.). 1.2. Przepadek przedmiotów (art. 44 k.k.) Sąd obligatoryjnie orzeka przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa. Sąd może orzec, a w wypadkach wskazanych w ustawie orzeka, przepadek przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa. Za przedmiot służący do popełnienia przestępstwa należy uznać każdą rzecz, niekoniecznie wytworzoną w celu przestępczym, której użycie umożliwia lub co najmniej ułatwia sprawcy realizację zamierzonego czynu przestępnego albo jego poszczególnych stadiów. W sytuacji gdy orzeczenie przepadku przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa, byłoby niewspółmierne do wagi popełnionego czynu, sąd zamiast przepadku może orzec nawiązkę na rzecz Skarbu Państwa. Jeżeli orzeczenie przepadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa, albo które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa, nie jest możliwe, sąd może orzec przepadek ich równowartości. Przepadku przedmiotów nie orzeka się, jeżeli podlegają one zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi. W razie skazania za przestępstwo polegające na naruszeniu zakazu wytwarzania, posiadania, obrotu, przesyłania, przenoszenia lub przewozu określonych przedmiotów, sąd może orzec, a w wypadkach przewidzianych w ustawie orzeka, ich przepadek. Jeżeli przedmioty, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa lub pochodzą z przestępstw polegających na naruszeniu zakazu wytwarzania, posiadania, obrotu, przesyłania, przenoszenia lub przewozu określonych przedmiotów nie stanowią własności sprawcy, ich przepadek można orzec tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie, np. przy przestępstwie paserstwa (art. 293 2 k.k.) czy też fałszowania pieniędzy (art. 316 k.k.). W razie współwłasności orzeka się przepadek udziału należącego do sprawcy lub przepadek równowartości tego udziału. Objęte przepadkiem przedmioty przechodzą na własność Skarbu Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku. W razie orzeczenia przepadku przedmiotów niebędących własnością sprawcy, właścicielowi przysługuje roszczenie odszkodowawcze do sprawcy. Sąd może orzec przepadek przedmiotów w sytuacji orzeczenia go tytułem środka zabezpieczającego także na podstawie art. 99 1 k.k., gdy sprawca dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności i art. 100 k.k., gdy społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, w razie warunkowego umorzenia lub stwierdzenia, że zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy czynu zabronionego. 1.3. Przepadek osiągniętych korzyści majątkowych (art. 45 k.k.) Jeżeli sprawca osiągnął z popełnienia przestępstwa, chociażby pośrednio, korzyść majątkową niepodlegającą przepadkowi przedmiotów wymienionych w art. 44 1 lub 6 k.k., sąd orzeka przepadek takiej korzyści albo jej równowartości. Przepadku nie orzeka się w całości lub w części, jeżeli korzyść lub jej równowartość podlega zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu podmiotowi. W razie skazania za przestępstwo, z którego popełnienia sprawca osiągnął, chociażby pośrednio, korzyść majątkową znacznej wartości, stosuje się domniemanie, że mienie, które 12
II. Kara grzywny i środki karne a o charakterze majątkowym sprawca objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w czasie popełnienia przestępstwa lub po jego popełnieniu, do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku, stanowi korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa, chyba że sprawca lub inna zainteresowana osoba przedstawi dowód przeciwny. Jeżeli okoliczności sprawy wskazują na duże prawdopodobieństwo, że sprawca przeniósł na osobę fizyczną, prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym, mienie stanowiące korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa, uważa się, że rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub jednostki oraz przysługujące jej prawa majątkowe należą do sprawcy, chyba że zainteresowana osoba lub jednostka organizacyjna przedstawi dowód zgodnego z prawem ich uzyskania. Osoba lub jednostka, której dotyczy to domniemanie, może wystąpić z powództwem przeciwko Skarbowi Państwa o jego obalenie. Wówczas do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy postępowanie egzekucyjne ulega zawieszeniu. W razie współwłasności orzeka się przepadek udziału należącego do sprawcy lub przepadek równowartości tego udziału. Wyżej opisane domniemania stosuje się także przy dokonaniu zajęcia stosownie do przepisu art. 292 2 k.p.k., przy zabezpieczeniu grożącego przepadku korzyści oraz przy egzekucji tego środka. Domniemanie ma przeciwdziałać sytuacji transferu przez sprawcę składników majątkowych na inne podmioty, w celu zapobieżenia orzeczenia ich przepadku. Objęta przepadkiem korzyść majątkowa lub jej równowartość przechodzi na własność Skarbu Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku, lub gdy wytoczono powództwo przeciwko Skarbowi Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku oddalającego to powództwo. Zgodnie z art. 115 4 k.k. korzyścią majątkową jest korzyść zarówno dla siebie, jak i dla kogo innego. Za korzyść majątkową znacznej wartości należy uznać takie mienie, którego wartość w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza 200 000 zł (art. 115 5 k.k.). Korzyścią majątkową jest zwiększenie aktywów lub zmniejszenie pasywów majątkowych, czyli każde przysporzenie majątku albo uniknięcie strat lub zmniejszenie obciążeń majątku. O majątkowym charakterze decyduje to, że ma ona wartość ekonomiczną, a jej wielkość można wyrazić sumą pieniężną. Korzyścią osiągniętą bezpośrednio z przestępstwa jest każda korzyść majątkowa, jaką sprawca uzyskał bezprawnie w wyniku popełnienia przestępstwa, np. skradzione rzeczy, przyjęta łapówka. Korzyściami majątkowymi pochodzącymi pośrednio z przestępstwa są nabyte legalnie i najczęściej stanowiące wynik obrotu lub przetworzenia korzyści pochodzących bezpośrednio z przestępstwa w inny składnik majątkowy, np. samochód zakupiony za pieniądze pochodzące z kradzieży. Pod pojęciem równowartości korzyści należy rozumieć kwotę pieniężną, jak i inne przedmioty stanowiące własność sprawcy odpowiadające wartością osiągniętej bezpośrednio lub pośrednio korzyści. Powyższe uregulowanie pozwala na sięgnięcie do majątku sprawcy nawet wtedy, gdy wyzbył się już korzyści pochodzących z przestępstwa. Sąd może orzec przepadek korzyści także na podstawie art. 99 1 k.k., gdy sprawca dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności, i art. 100 k.k., gdy społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, w razie warunkowego umorzenia lub stwierdzenia, że zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy czynu zabronionego. 1.4. Obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody (art. 46 k.k.) Istota środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę wynika z założenia, że jednym z celów procesu karnego jest rozwiązanie konfliktu pomiędzy sprawcą a pokrzywdzonym, zaś sposobem rozwiązania czy złagodzenia tego konfliktu jest między innymi naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem (kompensacyjna funkcja prawa karnego). 13
Zakład Służby Kryminalnej W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w całości albo w części lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczenia oraz możliwości zasądzenia renty w tej sytuacji nie stosuje się. Pod pojęciem inna uprawniona osoba, która może złożyć wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, należy rozumieć zgodnie z art. 51 i 52 k.p.k. organ uprawniony do działania w imieniu podmiotu niebędącego osobą fizyczną, przedstawiciela ustawowego albo osobę, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje w przypadku gdy pokrzywdzony jest małoletni lub ubezwłasnowolniony, natomiast w przypadku śmierci pokrzywdzonego osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia prokuratora. Zamiast obowiązku naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w całości albo w części lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego. Nawiązka ma przede wszystkim na celu zadośćuczynienie za doznaną w wyniku przestępstwa krzywdę. Wysokość nawiązki określa art. 48 k.k. (do 100 000 zł). Orzeczenie obowiązku naprawienia szkody wyklucza zasądzenie pokrzywdzonemu także nawiązki za to samo przestępstwo. Przepis art. 46 2 k.k. upoważnia do zasądzenia od oskarżonego nawiązki tylko na rzecz pokrzywdzonego, o którym mowa w art. 49 k.p.k., a nie na rzecz tzw. stron zastępczych, to jest osób jedynie wykonujących prawa pokrzywdzonego z powodu jego śmierci. Skazując za występek o charakterze chuligańskim, sąd może orzec obowiązek naprawienia szkody, obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego (art. 57a k.k.). Jeżeli nie wytoczono powództwa cywilnego, pokrzywdzony, a także prokurator mogą aż do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej złożyć wniosek o naprawienie szkody (art. 49a k.p.k.). Orzeczenie omawianego środka jest możliwe w przypadku skazania za jakiekolwiek przestępstwo, z którego wynikła szkoda, lub które spowodowało wyrządzenie pokrzywdzonemu krzywdy. Pojęcie szkody i krzywdy należy definiować zgodnie z ich ujęciem przez prawo cywilne, tj. szkodę jako uszczerbek majątkowy (materialny), zaś krzywdę jako uszczerbek niemajątkowy (niematerialny); tym samym na wyrównanie tego drugiego uszczerbku używać należy terminu zadośćuczynienie, podczas gdy odszkodowanie obejmuje naprawienie szkody jako uszczerbku majątkowego. Jeśli tylko wina sprawcy została udowodniona, sąd nie może odmówić orzeczenia tego środka, powołując się na niemożność lub trudności w zakresie udowodnienia rozmiaru szkody. W tym przypadku sąd musi przeprowadzić postępowanie dowodowe w celu ustalenia wysokości szkody wyrządzonej przestępstwem, ewentualnie zasądzić obowiązek naprawienia szkody w tej części, która została udowodniona. Środek karny nie musi zatem obejmować pełnego odszkodowania, a sąd karny może ograniczyć się jedynie do określonego sposobu naprawienia szkody (np. restytucja) lub jej naprawienia jedynie w części. W takiej sytuacji do dochodzenia pełnego odszkodowania pozostaje droga powództwa cywilnego. Alternatywą dla wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody jest dla pokrzywdzonego wystąpienie z powództwem cywilnym. Jednoczesne skorzystanie z obydwu tych dróg jest niedopuszczalne. Zgodnie z art. 65 1 pkt 6 k.p.k. sąd odmawia przyjęcia powództwa cywilnego, jeżeli złożono wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody. 1.5. Nawiązka (art. 47 k.k.) Orzeczenie nawiązki ma charakter fakultatywny. Wniosek o orzeczenie nawiązki nie jest konieczny, sąd bowiem samodzielnie ocenia potrzebę zastosowania tego środka karnego. Na- 14