FORMY WŁADANIA ZIEMIĄ ROLNICZĄ W NIEMCZECH I WE WŁOSZECH Marcin Sobota Streszczenie: W artykule poddano analizie przepisy prawne regulujące kwestie związane z ustrojem rolnym w Niemczech oraz we Włoszech. Przedstawiono rozwiązania najczęściej występujące w obrocie prawnym oraz zagadnienia budzące najwięcej kontrowersji. Szczególny nacisk położony został na wewnętrzną strukturę podmiotów władających ziemią rolną oraz na historyczny rozwój poszczególnych instytucji prawnych, z uwzględnieniem specyfiki krajów związkowych leżących na terenach b. NRD. Przede wszystkim wskazano kryteria pozwalające na zakwalifikowanie danego podmiotu jako gospodarstwa rolnego. Podkreślono wady i zalety poszczególnych rozwiązań. Jako podstawę rozważań uwzględniono przepisy prawa wewnętrznego państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Słowa kluczowe: gospodarstwo rodzinne, własność, dzierżawa I. STUKTURA AGRARNA W NIEMCZECH I. 1 WSTĘP Omawianie problematyki struktury agrarnej w Niemczech nie jest rzeczą łatwą z kilku powodów. Po pierwsze proces ten rozpoczął się dosyć wcześnie ustawodawstwo bismarkowskie i służyło w tym czasie głównie celom politycznym. Po wtóre obecnie obowiązujące przepisy powstają tak na szczeblu federalnym jak i na szczeblu krajowym. Pamiętać również należy o zjednoczeniu Republiki Federalnej Niemiec i Niemieckiej Republiki Demokratycznej, co spowodowało po roku 1990 liczne zmiany organizacyjne jak strukturalne na wsi. W sektorach związanych z rolnictwem pracuje kolejne 8 % zatrudnionych. Około 25 % ludności Niemiec żyje na obszarach wiejskich.
II.2 ROZWÓJ USTAWODAWSTWA DOTYCZĄCEGO POLITYKI STRUKTURALNEJ Aby w pełni zrozumieć wszelkie mechanizmy rządzące polityką strukturalną w Niemczech należy rozważania na ten temat rozpocząć od ustawy osiedleńczej z 11.08.1919 r., obowiązującej do dziś, choć już wielokrotnie nowelizowanej. Jej założeniem było stworzenie warunków do zakładania gospodarstw rodzinnych przez powracających z frontu żołnierzy na bazie gruntów wielkiej własności ziemskiej leżących odłogiem. Ustawa swój renesans przeżyła po II wojnie światowej i w połączeniu z ustawami z 10.05.1949 r. i 29.05.1953 r. o przesiedleńcach wspólnie gwarantowała przesiedleńcom z terenów wschodnich i Czech co najmniej 50 % ziemi przeznaczonej na osadnictwo. Wynikiem działalności tych uregulowań było powstanie niewielkich działek o charakterze samowystarczalnym w granicach 0,125 0,375 ha. Akcja polegająca na upełnorolnieniu tych gospodarstw odbyła się na bazie ustawy z 05.09.1955 r. określającej program i kierunki zmian w rolnictwie. Kolejne ważne modyfikacje ustawy z 1919 r. wprowadziła ustawa z 28.07.1961 r. o obrocie gruntami rolnymi, która harmonizowała zasady obrotu gruntami rolnymi z przepisami o osadnictwie. W aktualnym stanie prawnym ziemie na cele realizacji akcji osiedleńczej uzyskiwały spółki osadnicze 1 w czworaki sposób: 1) Skarb Państwa miał obowiązek sprzedawać im pozostające w jego rękach grunty rolne; 2) spółki mogły nabywać grunty wywłaszczając grunty zaniedbane i nieużytki, jak też grunty wielkiej własności ziemskiej nabyte w czasie wojny; 3) wielka własność ziemska miała obowiązek odsprzedaży spółkom nadwyżki gruntowe powyżej 100 ha do wysokości 1/3 swego ogólnego stanu posiadania w danym okręgu; 4) przysługiwało im prawo pierwokupu gruntów rolnych bądź nieużytków mogących być wykorzystanych rolniczo o powierzchni powyżej 2 ha (z wyjątkiem gdy nabywcą gruntu jest małżonek, zstępni, krewni w linii bocznej do II stopnia i powinowaci do II stopnia). Należy zaznaczyć, iż prawo przewidywało tutaj formę 1 Są to instytucje o charakterze lokalnym bądź ogólno niemieckim działające w formie spółki z o.o.
sprzedaży, a nie nadania. Rolnik musiał wpłacić 10 % ceny w momencie objęcia gruntu zabezpieczając równocześnie hipotecznie resztę należności. Kontrola państwa nakazywała stałe zamieszkiwanie i uprawę nabytej ziemi, obowiązywał również zakaz odsprzedawania jej w całości lub w części 2. W ustawie z 11.08.1919 r. w 1 ustawodawca niemiecki określając status gospodarstwa stosuje tutaj kryterium zapewnienia rodzinie rolniczej samodzielnego utrzymania, tak więc ma ono zapewnić jedynie samodzielność bytową rodziny rolniczej, zabezpieczyć potrzeby funkcjonowania gospodarstwa. Wynika z tego, iż podana definicja określa nie tylko dolne, ale i górne granice wielkości, powyżej których nie będzie traktowane jako rodzinne. Z tego powodu taki stan rzecz poddany jest krytyce, której efektem jest pojawienie się kryterium zatrudnienia. Ustawa z 05.09.1955 r. o rolnictwie jako swój cel i przedmiot oddziaływania wskazuje gospodarstwa rolne będące w stanie dać nie tylko podstawę utrzymania rodzinie rolniczej, ale także zapewnić zatrudnienie jej członków. Ciekawe badanie zostało przeprowadzone przez komisję do spraw poprawy struktury agrarnej, działającej przy Federalnym Ministerstwie Rolnictwa, która dokonała zestawienia kryteriów, oparciu o które kraje związkowe dokonują wyróżnienia gospodarstw rodzinnych. W ich wyniku stwierdzono, że we wszystkich krajach związkowych decydujące było kryterium zapewnienia pełnego zatrudnienia dla co najmniej 2 osób. 3 Niemiecka ustawa osiedleńcza z 11.08.1919 r. niewątpliwie wywarła wpływ na rozwiązania przyjęte we Włoszech oraz Hiszpanii, była jednym z pierwszych aktów prawnych w Europie, która akcentowała podstawowe znaczenie gospodarstw rodzinnych dla całej gospodarki państwa. Również jej zapisy dotyczące pomocy finansowej państwa, a więc rozbudowany system podatkowy i system kredytów, stanowił podstawę późniejszych rozwiązań w innych krajach, m.in. francuskich SAFER. 2 Ustawodawca nie określił tutaj okresu, na jaki ustanowił te ograniczenia. Przyjmuje się, iż zostawił to woli stron, ale nie mógł on przekraczać 30 lat ( 503 BGB). 3 A. Lichorowicz, Status prawny gospodarstw rodzinnych w ustawodawstwie krajów Europy Zachodniej, Białystok 2000, s. 186, 187.
Ustawodawca niemiecki poprzez zapisy w ustawie z 28.07.1961 r. o obrocie gruntami rolnymi wprowadził generalną zasadę, iż przeniesienie własności nieruchomości rolnej podlega kontroli administracji, jednocześnie określił sytuację, w których ten rygor został złagodzony. I tak: 1) nie podlega takiej kontroli zbycie udziału w spadku obejmującym gospodarstwo rolne. Takie działanie służy koncentracji gruntów gospodarstwa w rękach jednego spadkobiercy i cieszy się poparciem ustawodawcy; 2) kontrola organów państwa została wyłączona w przypadku nabycia przez osobę wywłaszczoną gruntów koniecznych dla zapewnienia sobie podstaw egzystencji i utrzymania w dotychczasowym stanie prowadzonego dotychczas osobiście gospodarstwa; 3) ustawa wprowadza nurerus clausus podstaw odmowy wydania zgody przez organ kontroli, zastrzegając, iż może to uczynić jedynie w przypadku: gdy przyczyni się to nieracjonalnej konfiguracji gruntów, a więc gdy zbycie nie da się pogodzić, jest sprzeczne z zabiegami mającymi na celu poprawę struktury agrarnej 4 ; bądź też w jej wyniku dana nieruchomość rolna ulegnie gospodarczo nieuzasadnionemu podziałowi lub zmniejszeniu 5, albo świadczenie wzajemne nabywcy jest w rażący sposób niewspółmierne do wartości działki 6. Ustawa z 08.11.1985 r. rozciąga przedstawione powyżej rozwiązania na obrót dzierżawny nieruchomościami rolnymi, który w Niemczech ma bardzo długa tradycję. Obecnie udział użytkowanych gruntów w Niemczech wynosi około 60 % 7. Wraz zawarciem umowy strony sporządzają opis przedmiotu dzierżawy. Dzierżawca jest obowiązany do utrzymywania przejętego przedmiotu dzierżawy w stanie niepogorszonym, co oznacza konieczność ponoszenia kosztów bieżących napraw. Właściciel ma prawo do bieżącej kontroli stanu majątku i może 4 Za nieracjonalną konfigurację orzecznictwo uznaje m.in.: nadmierną koncentrację gruntów rolnych w rękach jednej osoby, zwłaszcza gdy dotychczas posiadane grunty wystarczają aby zapewnić mu i jego rodzinie egzystencje; jak również transakcję w drodze której właścicielem gruntu została osoba nie będąca rolnikiem, której grunt nie jest potrzebny do stworzenia lub wzmocnienia podstawy egzystencji swojej rodziny; nadto transakcje o charakterze spekulacyjnym 5 Gdy gospodarstwo utraci samowystarczalność gospodarczą, bądź też obszar takiej nieruchomości spadnie poniżej określonej normy (dla działek o charakterze rolniczym 1 ha, dla działek o charakterze leśnym 3,5 ha.). 6 Orzecznictwo przyjmuje tutaj wartość dochodową, a nie rynkową gruntu. 7 Dane z 1997 r. W RFN w latach 1949 1989 wzrósł on z 33 % do 38 %.
dochodzić swych praw przed upływem terminu końca dzierżawy. Dzierżawca bez zgody właściciela nie ma prawa poddzierżawy oraz zmiany charakteru dzierżawionego obiektu. Dzierżawcy przysługuje prawo pierwokupu. 8 Umowy dzierżawne mogą być zawierane na czas oznaczony jak i nieoznaczony, jeżeli zaś są zawierane na czas dłuższy niż 2 lata wymagają formy pisemnej. Wysokość czynszu dzierżawnego ustalana jest przez strony, jednakże podlega kontroli Urzędów Ziemskich, natomiast dzierżawą gruntów Skarbu Państwa zajmuje się tym Urząd Powierniczy (od 1992 r. został zastąpiony przez BVVG sp. z o.o., która jest nadzorowana przez federalne Ministerstwo Finansów). Jedną z odmian dzierżawy jest umowa międzysąsiedzka (prywatna), gdzie wybór dzierżawcy leży po stronie właściciela, natomiast w przypadku dzierżaw Skarbu Państwa (głównie w landach b. NRD) powoływana jest specjalna komisja, która dokonuje wyboru dzierżawcy mając na uwadze przygotowanie zawodowe kandydata na dzierżawcę, jego koncepcje gospodarowania, planowane nakłady inwestycyjne oraz sposób wykupu majątku okołodzierżawnego. I. 3 SPECYFIKA KRAJÓW ZWIĄZKOWYCH LEŻĄCYCH NA TERENACH b. NRD Wschodnie Kraje Związkowe (Brandenburgia, Meklemburgia Pomorze Zachodnie, Saksonia, Saksonia Anhalt, Turyngia) już od 1990 r., a więc od momentu zjednoczenia Niemiec, wykazują dość zdecydowaną tendencję do wykorzystywania dzierżawy jako podstawowej formy prowadzenia gospodarstwa. 9 W dniu zjednoczenia całkowita powierzchnia użytków rolnych wynosiła 6,22 mln ha, z czego 92 % znajdowało się w użytkowaniu spółdzielni, a pozostałe 8 % to udział państwowych gruntów. Prowadziły one działalność na powierzchni około 0,5 mln ha. Spółdzielnie produkcyjne oprócz ziemi pochodzącej z wkładów członkowskich, użytkowały 1,72 mln ha ziemi państwowej. Tak 8 Zob. Ziętara W., Dzierżawy w Niemczech i Holandii, Agroprzemiany IV 2000. 9 Zob. Ziętara W., Skutki przekształceń własnościowych w rolnictwie Wschodnich Krajów Związkowych Niemiec, Agroprzemiany XI 1999.
więc przedmiotem przekształceń w rolnictwie w b. NRD było 2,22 mln ha państwowych nieruchomości rolnych. Przekształcenia własnościowe w b. NRD uruchomiła ustawa z 17.06.1990 r. o prywatyzacji i reorganizacji majątku narodowego, a więc akt o charakterze ogólnym, na mocy jej postanowień Rolnicze Spółdzielnie b. NRD zostały zobowiązane do końca 1991 r. do restrukturyzacji i zmiany formy prawnej działalności, w wyniku której powstały gospodarstwa rodzinne, spółki osobowe oraz kapitałowe, a także spółdzielnie produkcyjne działające w oparciu o aktualne Prawo Spółdzielcze w Niemczech. Przygotowując nieruchomości do rozdysponowania wcześniej poddano je gruntownej restrukturyzacji, dążąc przy tym do wyodrębnienia gospodarstw o sensownych rozłogach, ale równocześnie poszukując szans na powiększenie sąsiadujących ze sobą gospodarstw. Z uwagi, iż terytorium b. NRD zostało objęte Wspólną Polityką Rolną restrukturyzacja wiązała się również z podziałem na gospodarstwa kwot (limitów) produkcyjnych. Dużą wagę przekładano również do alternatywnych form użytkowania oraz wyodrębnienia gruntów na cele budowlane i rozwój infrastruktury. Ze względu na swoje walory przyrodniczo krajobrazowe szczególny status przyznano terenom chronionym takim jak: parki narodowe, rezerwaty, biosfery. Wybór nabywców odbywa się tutaj w drodze przetargu, gdzie decydujące znaczenie ma realność przedstawionego planu zagospodarowania nieruchomości i gwarancja banku zabezpieczająca finansową stronę transakcji. Obywatele innych krajów członkowskich UE mają takie samo prawo do nabywania nieruchomości jak obywatele Niemiec. Do sprywatyzowania zostało obecnie jeszcze ponad 900 tyś. ha gruntów rolnych i 300 tyś. ha lasów. następujące 10 : I. 4. WNIOSKI Wnioski, które wynikają z doświadczeń niemieckim są 10 Ziętara W., Skutki przekształceń własnościowych w rolnictwie Wschodnich Krajów Związkowych Niemiec, Agroprzemiany XI 1999
1. W latach 1992-1998 nastąpił duży wzrost liczby podmiotów gospodarczych w rolnictwie z 18 575 do 31 997. Najbardziej wzrosła liczba gospodarstw rodzinnych. 2. W użytkowaniu ziemi nastąpił wzrost udziału gospodarstw rodzinnych i spółek osobowych (głównie cywilnych) kosztem zmniejszenia udziału jednostek z osobowością prawną. 3. Średnia powierzchnia nowoutworzonych gospodarstw rodzinnych wynosiła 46 ha i nie ulegała istotnym zmianom. Powierzchnia spółek osobowych wykazywała tendencję malejącą, z 629 do 417 ha Zdecydowanie większą powierzchnię posiadały przedsiębiorstwa z osobowością prawną, również z tendencją malejącą, z 1338 ha w 1992r. do 1032 ha w 1998 r. 4. Wśród przedsiębiorstw z osobowością prawną największą powierzchnię posiadały spółdzielnie produkcyjne 1537 ha w 1992 r. a 1432 ha w 1998 r. Ich liczba sukcesywnie zmniejszała się. Powierzchnia spółek z o.o. również zmniejszała się, przy równoczesnym wzroście ich liczby. 5. Przemiany w liczbie i powierzchni przedsiębiorstw z osobowością prawną wskazują, że dokonany proces restrukturyzacji, w pierwszym okresie przekształceń własnościowych był stosunkowo płytki i w kolejnych latach następowało jego pogłębienie. 6. Charakterystyczną cechą nowopowstałych gospodarstw w Nowych Krajach Związkowych był wysoki udział dzierżawionych gruntów, który wynosił ponad 90%. 7. Spółki osobowe wykazały się względnie stałym poziomem zysku w przeliczeniu na 1 ha UR, natomiast jednostki z osobowością prawną w całym badanym okresie przynosiły straty, z wyjątkiem ostatniego roku, w którym osiągnęły niewielki zysk. 8. Analiza procesów przekształceń własnościowych w rolnictwie w byłej NRD wskazuje, że jest to proces
długotrwały, a nie jednorazowy akt. Jednostki o większej powierzchni ulegają podziałowi na mniejsze. Na szczególne podkreślenie zasługuje silny rozwój spółek cywilnych, swym charakterem zbliżonych do gospodarstw grupowych we Francji. Być może jest to początek nowej formy przedsiębiorstw w rolnictwie. II. STRUKTURA AGRARNA WE WŁOSZECH II.1 WSTĘP Obowiązek popierania małej i średniej własności został nałożony na państwo już naczelnym akcie prawnym, czyli w konstytucji z 22.12.1947 r. w art. 44 i 47. To właśnie akty wykonawcze do art. 44 konstytucji wprowadzające reformę rolną we Włoszech, a więc ustawy z 12.05.1950 r. (legge Sila) oraz 21.10.1950 r. (legge stralcio), stanowiące podstawy prawne wywłaszczenia wielkich latyfundiów przyczyniły się niewątpliwie w znacznym stopniu do obecnego kształtu struktury agrarnej i umocnienia się własności rodzinnej gospodarstw. Należy zaznaczyć, iż upadła forsowana przez komunistów koncepcja nacjonalizacji ziem objętych reformą rolną, natomiast ustawodawca włoski zdecydował, iż organy przeprowadzające reformę rolną do przekazywania ziemi rolnikom indywidualnym (w okresie 3 lat od wywłaszczenia). Istotne jest, iż przekazanie to przybierało postać umowy sprzedaży ratalnej, z rozłożonym terminem płatności na 30 lat. Dopiero po upływie tego czasu i dokonaniu pełnej zapłaty nabywca stawał się właścicielem ziemi, a należy także pamiętać, iż nie było możliwości, aby dokonać wcześniejszej spłaty całej należności. 11 W czasie tego okresu państwu przysługiwało szereg uprawnień w stosunku do prowadzącego gospodarstwo przewidujące nawet możliwość rozwiązania umowy przez państwo na wypadek prowadzenia niewłaściwej gospodarki. 11 Cena nabycia odpowiadała 2/3 kosztów melioracji dokonanych na gruncie przez państwo przed jego przekazaniem oraz sumie odszkodowania wypłaconego b. właścicielowi.
II.2 ROZWÓJ USTAWODAWSTWA DOTYCZĄCEGO POLITYKI STRUKTURALNEJ Założenia wprowadzonej reformy rolnej przewidywały, iż przekazywanie gruntów będzie następować na rzecz rolników, którym dotychczasowa własność nie była w stanie zapewnić pełnego zatrudnienia dla członków rodziny rolniczej. Powstające gospodarstwa o przeciętnej wielkości około 5 ha okazały się jednak mało konkurencyjne w obliczu rozwijającej się Wspólnej Polityki Rolnej. Sytuację pogarszał również fakt, iż rolnikom nie przysługiwało prawo własności do posiadanej ziemi i byli oni poddani kontroli organów państwa. 12 Zapobiec tym negatywnym skutkom starano się zapobiec wydając ustawę nr 379 z 29.05.1967 r., która zezwalała rolnikom na wcześniejsze spłacenie należności wobec państwa umożliwiające nabycie tytułu własności. Utrzymano wprawdzie zakaz ich podziału równocześnie przekazując lokalnym jednostkom państwowym ustawowe prawo pierwokupu gruntów pochodzących z reformy rolnej. Taki stan prawny nadal nie był jednolity i miał wiele wad, dopiero ustawa nr 386 z 30.04.1976 r. zrównała status gospodarstw pochodzących z reformy rolnej z innymi gospodarstwami i zniosła instytucję nadania ziemi w trybie określonym w reformie rolnej. Stworzyła jednocześnie konstrukcję automatycznego nabycia własności tych gospodarstw po upływie 15 lat od ich objęcia w posiadanie bądź też spłacenia piętnastej należnej raty. Wychodząc naprzeciw tym problemom, a także zapoczątkowanemu w krajach Europy Zachodniej w latach sześćdziesiątych procesowi mechanizacji i industrializacji rolnictwa, co połączone było ze starzeniem się ludności wiejskiej przy równoczesnym odpływie ludzi młodych do miast, ustawodawca włoski uznał, iż tradycyjna forma wspólnot rodzinnych 13 stanowi archaizm i niezbędna 12 A. Lichorowicz, Status prawny gospodarstw rodzinnych w ustawodawstwie krajów Europy Zachodniej, Białystok 2000, s. 80 i nast. 13 Zob. art. 2140 k. c. z przed nowelizacji z 1975 r. Tzw. Milcząca wspólność rodzinna opierała się głownie na zasadach zwyczajowych, na jej czele stał mężczyzna (głowa rodziny) wraz z kobietą, która cieszyła się największym szacunkiem (niekoniecznie żona). Funkcje doradcze sprawowała rada starszych, funkcjonowało również zebranie wszystkich członków rodziny, które wybierało głowę rodziny. Członkowie wspólności
jest nowelizacja włoskiego kodeksu cywilnego (art. 230 bis k.c.) wprowadzająca nowy model przedsiębiorstwa rodzinnego odpowiadającego postulatom zawartym w art. 37, 38 i 48 konstytucji włoskiej. 14 Ograniczeniu, w porównaniu ze wspólnotą rodzinną, uległ zakres podmiotowy takiego gospodarstwa i został on zredukowany do współmałżonka, krewnych do III stopnia, powinowatych do II stopnia. Prawo do udziału w pożytkach i dochodach z przedsiębiorstwa nie został określony tak jak dawniej, tzn. według potrzeb, lecz proporcjonalnie do ilości i jakości pracy świadczonej w przedsiębiorstwie. Decyzje związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa zapadają obecnie większością głosów. Członkom rodziny przysługuje prawo pierwokupu gospodarstwa lub jego części na wypadek zbycia czy też podziału. Zmiany kodeksu cywilnego wprowadzające model przedsiębiorstwa rodzinnego nie uchyliły przepisów dotyczących, niegdyś bardzo rozpowszechnionej we Włoszech, formy dzierżawy połowicznej (mezzadria). Jest to specyficzna forma stosunku dzierżawnego, w którym strony w celu wspólnego prowadzenia uprawy ziemi dzielą zyski po połowie. Wydzierżawiając ma jednak obowiązek opieki na rodziną rolniczą, zapewniając jej odpowiednie warunki życia, środki utrzymania oraz miejsce zamieszkania. Zaistniały stan prawny po nowelizacji z 1975 r. wskazywał na swoistą dwutorowość rozwoju struktur agrarnych we Włoszech. Z jednej bowiem strony obowiązywały przepisy ustanawiające nowoczesne przedsiębiorstwo rodzinne z drugiej zaś przepisy o dzierżawie połowicznej wciąż statuowały archaiczną formę wspólnoty rodzinnej. Trzy dyrektywy wspólnotowe z 1972 r. mające ukształtować politykę strukturalną w państwach członkowskich niejako wymusiły na włoskim ustawodawcy wprowadzenie niezbędnych zmian w tym zakresie. Takie zadanie miała ustawa nr 159 z 09.05.1975 r., która wprowadziła do systemu prawnego pojęcie przedsiębiorcy działającego głównie w rolnictwie (imprenditore agricolo a titolo principale), za którego uważano rolnika zamieszkiwali razem i wspólnie prowadzili gospodarstwo, zyski z gospodarstwa dzielono w zależności od bieżących potrzeb konkretnej osoby. 14 A. Lichorowicz, op. cit, s. 91-92.
poświęcającego co najmniej 2/3 swego czasu na pracę w rolnictwie uzyskując co najmniej 2/3 swego ogólnego dochodu. 15 Takie rozwiązanie zrodziło bardzo poważne i daleko idące skutki prawne. Dotychczas bowiem to cała wielopokoleniowa rodzina występowała jako jeden podmiot reprezentowany przez głowę rodziny, natomiast od chwili obowiązywania w/w ustawy każdy z członków takiej rodziny mógł stać się osobnym podmiotem praw i obowiązków jako samodzielny przedsiębiorca działający głownie w rolnictwie. Z uzyskaniem takiego statusu wiązała się możliwość uzyskania pomocy finansowej tak ze strony państwa jak i Wspólnoty. Jednocześnie pojęcie przedsiębiorcy działającego głównie w rolnictwie zostało inkorporowane do większości aktów prawnych z dziedziny rolnictwa, również tak ważnych jak dotyczących systemu ubezpieczeń społecznych. Kolejnym ważnym skutkiem ustawy z 09.05.1975 r. było wprowadzenie instytucji pomocnika rodzinnego (znanego również w ustawodawstwie francuskim), jednakże z uwagi na fakt, iż ten akt prawny miał głównie charakter harmonizujący porządek wewnętrzny ze wspólnotowym nie znajdujemy w nim pełnej definicji pomocnika rodzinnego. Ustalała się jednak, że po trzech latach pracy wykonywanej w sposób stały i nieprzerwany w gospodarstwie, pomocnik miał prawo ubiegać się o pomoc strukturalną. Równocześnie ten okres został uznany za wystarczający do nabycia przez pomocnika kwalifikacji zawodowych do pracy w rolnictwie. Te postanowienia, choć na pewno niewyczerpujące, na pewno zbliżały rozwiązania włoskie do modelu obowiązującego w większości krajów zachodnich. Zaznaczyć również należy, iż zgodnie z przepisem art. 2082 k.c. przedsiębiorcą jest każdy, kto zawodowo prowadzi zorganizowaną działalność gospodarczą w celu produkcji lub wymiany dóbr i usług, zaś początkowe brzmienie przepisu art. 2135 k.c. za przedsiębiorcę rolnego uznawało tego, kto wykonywał działalność ukierunkowaną na uprawę gruntu, gospodarkę leśną i hodowlę zwierząt oraz działalności powiązane, mające w głównej mierze charakter przemysłowy i handlowy. Tak szerokie ujęcie statusu przedsiębiorcy rolnego zostało 15 Dyrektywa 159/72 ustanawiała ten pułap na poziomie 50 %.
doprecyzowane poprzez wprowadzenie nowej definicji przedsiębiorcy rolnego zawartej w art. 1 ust. 1 dekretu nr 228 z 18 maja 2001 r., wydanego na podstawie ustawy nr 57 z dnia 5 marca 2001 r. 16 W oparciu o powyższą ustawę zostały wydane jeszcze dwa dekrety nr 226 i nr 227, które wraz z dekretem nr 228 obejmujące swym zakresem problematykę unowocześniania sektorów rybołówstwa, gospodarki wodnej oraz leśnego i rolnego 17. Istotne wydaje się również poruszenie problematyki dotyczącej ochrony trwałości istniejących gospodarstw rolnych, aby zobaczyć w jakimi środkami posłużył się tutaj ustawodawca włoski aby zagwarantować byt gospodarstwa w obrocie cywilnym. Zasadnicze znaczenie ma tutaj art. 846 k. c., który wprowadza zasadę, iż transakcje prowadzące do podziału gospodarstwa rolnego nie powinny, pod rygorem nieważności, tworzyć gospodarstw mniejszych od minimalnej jednostki uprawowej (minima unita colturale). Chodzi to o obszar, który jest niezbędny, by dać zatrudnienie jednej rodzinie rolniczej i stworzyć warunki do prowadzenia przez nią racjonalnej gospodarki rolnej. Niestety do dnia dzisiejszego nie udało się określić jednolitej wielkości obszarowej, wciąż trwają spory, jakiemu organowi przysługuje takie prawo i na jakim szczeblu administracji (art. 847 k. c. nie reguluje tej kwestii). 18 Nadto obowiązuje również zasada, pozwalająca jednemu właścicielowi, w okręgu którego znajdują się działki gruntowe należące do innych osób a równocześnie mniejsze od minimalnej jednostki uprawowej, wykupić je za zapłatą ceny rynkowej. W przypadku zaś, gdy sąsiadujące ze sobą działki o powierzchni mniejszej od wymaganej prawem, wtedy organ administracji może narzucić ich właścicielom zawiązanie spółki w celu poprawy struktury agrarnej. Cecha charakterystyczną włoskiego porządku prawnego jest szeroko rozbudowana instytucja prawa pierwokupu, która ma bardzo duży wpływ na powszechny obrót nieruchomościami rolnymi. Obecnie możemy wyróżnić trzy form tej instytucji dotyczące stricte nieruchomości 16 Gazzeta Ufficiale nr 66 z 20.03.2001 r. 17 Gazzeta Ufficiale nr 149 z 15.06.2001 18 Część doktryny skłania się do przyznania tej kompetencji regionom, co jednak nie zostało w pełni zaakceptowane i wprowadzone do porządku prawnego.
rolnych (istnieją również dwie inne formy tego prawa, które z uwagi na swój szeroki zasięg, mają również do nich zastosowanie 19 ). I tak: 1) ustawowe prawo pierwokupu przysługujące dzierżawcy prowadzącemu gospodarstwo rolne na dzierżawionym gruncie wprowadzone ustawą nr 590 z 26.05.1965 r., następnie wielokrotnie modyfikowane; 2) prawo pierwokupu przysługujące członkowi rodziny pracującemu w gospodarstwie rodzinnym na wypadek sprzedaży udziałów w tym gospodarstwie wprowadzone ustawą nr 590 z 26.05.1965 r.; 3) tzw. sąsiedzkie prawo pierwokupu przysługujące właścicielowi nieruchomości sąsiadującej wprowadzone ustawą nr 817 z 14.08.1971 r. Uprawnienia z tytułu prawa pierwokupu przysługiwały tylko osobie, która była bezpośrednim producentem, tzn. prowadziła gospodarstwo w oparciu o własną pracę i członków swojej rodziny, działalność taka musiała trwać co najmniej 2 lata przed skorzystaniem z prawa pierwokupu i w okresie tym nie wolno było dokonać zbycia innej nieruchomości rolnej. W wyniku skorzystania z prawa pierwokupu powstająca nieruchomość nie mogła stanowić więcej niż trzykrotność powierzchni, którą może uprawiać jedna rodzina. Na uwagę zasługuje fakt, iż w praktyce jest to jedyne prawne ograniczenie mające stanowić barierę dla procesu koncentracji gruntów. Jeżeli kilka osób spełniało kryteria ustawowego prawa pierwokupu, mogli oni skorzystać z tego prawa łącznie, jedynie w stosunku do tzw. sąsiedzkiego prawa pierwokupu, włoski Trybunał Konstytucyjny orzekł, że gdy istnieje kilka uprawnionych osób, tę jedną wskaże Sąd. Specyfiką włoskich rozwiązań w tej dziedzinie jest fakt, iż nie została tutaj ograniczona swoboda rozporządzania przez osobę, która skorzystała z prawa pierwokupu, własnością nabytej nieruchomości. Nie ma ona obowiązku rozliczania się poprzednim właścicielem, jak również przewiduje możliwość powrotu nieruchomości do poprzedniego właściciela. 19 Chodzi tutaj o wypadki: zbycia osobie trzeciej udziału w spadku (art. 732 k. c.), pozostałym spadkobiercą przysługuje wtedy prawo pierwokupu zbywanego udziału, takie same uprawnienie przysługuje spadkobiercom przedsiębiorstwa rodzinnego (art. 230 bis k. c.)
Niezwykle doniosłą rolę we włoskim systemie prawnym wpływającym na strukturę agrarną odgrywa dzierżawa gruntów rolnych, a także cały zespół przepisów zawartych w kodeksie cywilnym, a dotyczących tzw. rolnych umów asocjatywnych (contrari agrarii associativi). Przepisy te tworzą całą gamę różnych form dzierżawy, których stroną mogła być tylko wspólnota rodzinna. Szczególną opieką ustawodawcy włoskiego cieszył się jednak model dzierżawy zawartej z bezpośrednim producentem (coltivatore diretto) określony w art. 1647 i nast. k. c. Należy zaznaczyć i w art. 2083 k.c. zdefiniowane zostało pojęcie bezpośredniego producenta (w tym również właściciela). Natomiast w art. 1647 k.c. określone zostało pojęcie dzierżawcy - bezpośredniego producenta, zawężając je (w stosunku do art. 2083 k.c.) o kryterium obszarowe, konieczne było bowiem dodatkowo, by wielkość jego gospodarstwa nie przekraczała maksimów obszarowych, które ustalały związku rolnicze. Ustawa na 203 z 03.05.1982 r. o umowach rolnych dokonała reformy całego systemu dzierżaw rolnych, jak również stworzyła postawy do wyeliminowania z obroty dzierżawnego tradycyjnych umów asocjatywnych opartych na bazie wspólnoty rodzinnej i uczyniła z gospodarstwa rodzinnego prowadzonego przez bezpośredniego producenta wiodący model gospodarstwa. W art. 6 w/w ustawy wprowadzono odrębną definicję bezpośredniego producenta, która określała wymiar pracy własnej producenta i jego rodziny w gospodarstwie na 1/3 w stosunku do prac niezbędnych do jego prowadzenia przy uwzględnieniu oszczędności czasowych wynikających z mechanizacji, podkreślono również równy status kobiet i mężczyzn. Szczególnie uprzywilejowany status tego podmiotu został także uwidoczniony w następujących rozwiązaniach: minimalny czasokres trwania dzierżawy uległ przedłużeniu do 15 lat z możliwością automatycznego przedłużenia go, co prowadzi do daleko idącej stabilizacji, dzierżawca bezpośredni producent miał możliwość, po uzyskaniu akceptacji lokalnego organu administracji, narzuceniu wydzierżawiającemu inwestycji o charakterze modernizacyjnym, co zbliża
jego pozycję do właściciela nieruchomości rolnej. Przy tak daleko posuniętych udogodnieniach ustanowiono obowiązek osobistego prowadzenia gospodarstwa przez bezpośredniego producenta oraz wprowadzono zakaz poddzierżawy. II. 3 WNIOSKI Przedstawione powyżej zagadnienia wskazują jednoznacznie, iż większość rozwiązań dotyczących gospodarstw rodzinnych odnosi się do stosunków dzierżawnych, brak jest natomiast analogicznych rozwiązań dotyczących gospodarstw zorganizowanych na bazie własności. W konsekwencji nie opracowano szczegółowej regulacji dotyczącej wewnętrznej struktury gospodarstwa, instytucji pomocnika rodzinnego, również mniejszym zainteresowaniem cieszy się ochrona integralności gospodarstwa w trakcie obrotu gruntami. Wydaj się, że ustawodawca włoski stawia sobie za cel likwidację tradycyjnej, wielopokoleniowej rodziny i zwraca się ku modelowi rodziny opartemu na rodzicach i ich dzieciach. PIŚMIENNICTWO Całus A., Przewodnik po źródłach w podstawowych instytucjach prawa prywatnego (handlowego) handlowego systemach prawnych Europ kontynentalnej, Wielkiej Brytani i USA., Warszawa 1992. Kołodziej A., Unia Europejska. Ewolucja polityki strukturalnej, Agroprzemiany, maj 2002 r. Lichorowicz A, Status prawny gospodarstw rodzinnych w ustawodawstwie krajów Europy Zachodniej, Białystok 2000. Ziętara W., Skutki przekształceń własnościowych w rolnictwie Wschodnich Krajów Związkowych Niemiec, Agroprzemiany XI 1999 Ziętara W., Dzierżawy w Niemczech i Holandii, Agroprzemiany IV 2000. LEGAL FORMS OF LAND MANAGEMENT IN GERMANY AND ITALY
Abstract: In the paper are presented analysis of legal rules connected with legal forms of land management and subjects of rural structure in Germany and Italy. The paper describe problems mostly occur in the practic. Essentially on the legal status of familly farm, his internal structure and historical development. There is also some dates about land in the East Germany and legal solutions typical for this area. In the paper are also presented analysis of the past activities, result on them, threats and benefits. A base of research was a national German and Italian law. Key words: familly farm, property, lease. Marcin Sobota, Katedra Planowania i Urządzania Terenów Wiejskich, Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji Akademii Rolniczej we Wrocławiu