Wprowadzenie. sylwan nr 1: 48 57, 2006

sylwan nr 1: 48 57, 2006 Henryk Malinowski Insektycydy systemiczne i możliwości ich wykorzystania w ochronie kasztanowców przed szrotówkiem kasztanowcowiaczkiem (Cameraria ohridella Deschka & Dimić) Systemic insecticides and the posibility of their use in the protection of horse chestnut trees against the horse chestnut leafminer (Cameraria ohridella Deschka & Dimić) ABSTRACT Malinowski H. 2006. Insektycydy systemiczne i możliwości ich wykorzystania w ochronie kasztanowców przed szrotówkiem kasztanowcowiaczkiem (Cameraria ohridella Deschka & Dimić). Sylwan 1: 48 57. Characteristics of systemic insecticdes based on organophosphate compounds (dimetoate, chlorpiryphos), carbaminians (benfuracarb, carbofuran, carbosulfan, methomyl, thiodicarb, oxamyl), phenylpyrazoles (fipronil), avermectins (abamectin) and chloronicotinyls (acetamiprid, imidacloprid, thiametoxam) are described. Also it has been pointed out the compounds and the control methods of their use against the horse chestnut leafminer. KEY WORDS Cameraria ohridella, systemic insecticides, pest control Addresses Henryk Malinowski Zakład Ochrony Lasu; Instytut Badawczy Leśnictwa; Sękocin Las; 05 090 Raszyn Wprowadzenie Szrotówek kasztanowcowiaczek (Cameraria ohridella Deschka & Dimić), należący do rodziny kibitnikowatych (Gracillaridae) z rzędu motyli (Lepidoptera), jest obecnie najgroźniejszym szkod nikiem kasztanowca białego. Od kilku lat poszukuje się skutecznej metody zwalczania tego uciążliwego owada w Europie, także w Polsce. Jedną z bardziej obiecujących jest metoda che miczna przy użyciu insektycydów. Asortyment zarejestrowanych insektycydów jest dość bogaty; należą one do różnych grup chemicznych, charakteryzujących się innym mechanizmem działa nia, translokacją w roślinie i różną skutecznością. Niektóre insektycydy naniesione podczas zabiegu na rośliny mogą pozostawać na powierz chni i wykazywać działanie owadobójcze dopóki nie ulegną degradacji lub zmyciu przez czyn niki atmosferyczne. W takim przypadku mamy do czynienia z powierzchniowym działaniem danego środka. Inne insektycydy mogą po aplikacji wnikać na niewielką głębokość, np. do liści roślin i tam ujawnić swe działanie owadobójcze. Mamy wówczas do czynienia z działaniem wgłębnym środka. Istnieją również insektycydy o działaniu układowym, czyli systemicznym. Substancje te są pobierane przez liście lub korzenie i przemieszczają się z sokami po całej rośli nie docierając do najbardziej odległych miejsc, np. najmłodszych, rozwijających się liści. Tutaj należy nadmienić, że możliwe są dwa systemy transportu wewnętrznego w roślinie: a) przez

Insektycydy systemiczne i możliwości ich wykorzystania w ochronie 49 ksylem, w którym woda i rozpuszczalne w niej substancje są przemieszczane zgodnie z kierun kiem prądu transpiracyjnego (transport akropetalny od korzeni do liści) oraz b) przez floem, w którym asymilaty i inne substancje rozpuszczone w wodzie są przemieszczane zarówno w kie runku akropetalnym, jak i bazypetalnym (transport w kierunku korzeni). Insektycydy mogą charakteryzować się działaniem kontaktowym (zatrucie owada następuje w wyniku kontaktu powierzchni ciała owada z insektycydem), żołądkowym (zatrucie owada następuje dopiero wówczas, gdy środek dostanie się do przewodu pokarmowego), obu wymie nionymi sposobami działania, a niekiedy działaniem w fazie gazowej. Efektywne zwalczanie owadów spędzających część życia w ukryciu np. w tkankach liści oraz dających dwa lub więcej pokoleń w ciągu roku, jak szrotówek kasztanowcowiaczek, może być trudne do realizacji za pomocą insektycydów działających powierzchniowo. Lepszym rozwiązaniem może być stosowanie insektycydów systemicznych, które przemieszczając się z sokami wewnątrz rośliny są mniej narażone na czynniki zewnętrzne i charakteryzują się dłuższym okresem działania. Zarejestrowane w Polsce insektycydy systemiczne są przezna czone głównie do ochrony roślin uprawnych, natomiast w ochronie kasztanowców przed szro tówkiem kasztanowcowiaczkiem nie były dotychczas szerzej badane. Celem niniejszego opracowania jest scharakteryzowanie stosowanych w ochronie roślin insektycydów systemicznych pod kątem możliwości ich użycia w ochronie kasztanowców przed szrotówkiem kasztanowcowiaczkiem. Podając charakterystykę toksyczności środków w odnie sieniu do ludzi (klasę toksyczności) uwzględniono przyjęty obecnie podział ich na cztery grupy: a) bardzo toksyczne, b) toksyczne, c) szkodliwe i d) sklasyfikowane jako pozostałe. Charakterystyka zarejestrowanych w Polsce systemicznych insektycydów Zarejestrowane i stosowane w ochronie roślin w Polsce systemiczne insektycydy należą do czte rech grup chemicznych obejmujących związki fosforoorganiczne, karbaminiany, fenylopirazole i chloronikotynyle. Ponadto jest zarejestrowany jeden preparat Vertimec, zawierający jako sub stancję aktywną abamektynę, należącą do nowej grupy naturalnych insektycydów awermektyn. Nazwy preparatów handlowych i substancji aktywnych oraz klasy toksyczności dla ludzi podano według ostatniego opracowania Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu pt. Zalecenia ochrony roślin na lata 2002/2003. Charakterystyki insektycydów dokonano na podstawie danych zamieszczonych w The Pesticide Manual (edycja 12, red. C.D.S. Tomlin, wydana w 2000 roku przez Brtish Crop Protection Council) oraz w innej dostępnej literaturze. INSEKTYCYDY FOSFOROORGANICZNE. Charakterystykę preparatów handlowych zawierających jako substancje aktywne związki fosforoorganiczne o działaniu systemicznym zamieszczono w tabeli 1. Z danych tych wynika, że głównym fosforoorganicznym insektycydem systemicznym jest dimetoat, który stanowi substancję aktywną czterech jednoskładnikowych preparatów handlo wych (Bi 58 Nowy, Dimezyl 400 EC, Danadin 400 EC, Tarcznik BR), zarejestrowanych przez różne firmy oraz jednego preparatu handlowego (Chlormezyl 500 EC), zawierającego jako sub stancję aktywną dimetoat w mieszance z insektycydem powierzchniowym chloropiryfosem. Preparaty handlowe zawierające dimetoat zostały zaliczone do środków stosunkowo bez piecznych, określanych jako szkodliwe. Oprócz tego jest zarejestrowany jeden preparat hand lowy (Tamaron 600 SL) zawierający metamidofos, zaliczony do środków bardzo toksycznych. Insektycydy fosforoorganiczne działają głównie przez kontakt, a w mniejszym stopniu przez żołądek. Mechanizm ich działania polega na blokowaniu aktywności enzymu acetylo cholinoesterazy (AChE) w układzie nerwowym. Enzym ten bierze udział w hydrolizowaniu

50 Henryk Malinowski Tabela 1. Systemiczne insektycydy fosforoorganiczne zarejestrowane w Polsce Systemic phosphoroorganic insecticides registered in Poland Nazwa Zawartość Nazwa Klasa substancji substancji aktywnej handlowa toksyczności aktywnej g/l lub % Producent Bi 58 Nowy dimetoat 400 g szkodliwe BASF Dimezyl 400 EC dimetoat 400 g szkodliwe Chimac Agriphar Danadin 400 EC dimetoat 400 g szkodliwe Cheminova Tarcznik BR dimetoat 0,38% szkodliwe Biomed Chlormezyl 500 EC dimetoat 222 g chloropiryfos 278 g szkodliwe Chimac Agriphar Tamaron 600 SL metamidofos 600 g b. toksyczne Bayer acetylocholiny (ACh), która jest fizjologicznym substratem dla AChE i mediatorem w przeno szeniu bodźców na synapsach i włóknach nerwowych do odpowiednich narządów wykonaw czych. Zablokowanie aktywności AChE powoduje, że niehydrolizowana ACh kumuluje się w receptorze zlokalizowanym w synapsie, co wywołuje ciągłą stymulację cholinowych włókien nerwowych centralnego i obwodowego układu nerwowego, powodując wykonywanie przez owady nieskoordynowanych ruchów, upadanie na grzbiet, niezdolność do prawidłowego poruszania się, co prowadzi do unicestwienia organizmu. Główny systemiczny insektycyd fosforoorganiczny dimetoat, opisany w 1951 r., jest sto sowany z powodzeniem w praktyce ponad 40 lat, wykazując bardzo szerokie spektrum działania owadobójczego, włączając owady z rzędu motyli. Jest stosowany w ochronie wielu gatunków roślin, w tym w ochronie roślin drzewiastych. Może być pobierany zarówno przez liście, jak i korzenie roślin i przemieszczany w roślinie. Insektycyd ten jest względnie bezpieczny dla środowiska, gdyż ulega łatwo degradacji; jego okres półtrwania (czas, w którym ulega degradacji 50% związku) jest krótki. Dotyczy to środowiska glebowego, wodnego i roślinnego. Insektycyd może być potencjalnym kandydatem do badań terenowych nad zwalczaniem szrotówka kasz tanowcowiaczka. Drugi insektycyd fosforoorganiczny metamidofos, stanowiący substancję aktywną preparatu handlowego Tamaron 600 SL, został opisany w 1970 r. Wykazuje działanie kontak towe i żołądkowe, jest pobierany przez liście i korzenie roślin. Stosowany doglebowo jest w krótkim czasie przemieszczany do liści. Przy stosowaniu doglebowym nie należy jednak spodziewać się przedłużonego pobierania środka przez korzenie, gdyż w glebie ulega dość szyb kiej degradacji. Po zastosowaniu dolistnym substancja ta jest szybko wchłaniana, ale prze mieszcza się wolno do nietraktowanej części rośliny. Mimo, że środek wykazuje bardzo dobrą aktywność owadobójczą jest stosowany w mniejszym zakresie ze względu na wysoką toksy czność dla organizmów stałocieplnych. KARBAMINIANY. Charakterystykę preparatów handlowych zawierających systemiczne karba miniany zamieszczono w tabeli 2. Insektycydy z tej grupy wykazują działanie kontaktowe i żołądkowe. Karbaminiany charakteryzują się identycznym mechanizmem działania na owady jak insektycydy fosforoorganiczne blokują enzym acetylocholinoesterazę w układzie ner wowym. Systemiczne substancje aktywne w preparatach karbaminianowych to karbofuran, metomyl, tiodikarb i oksamyl. Generalnie karbaminiany są bardziej niż związki fosforoorga niczne toksyczne dla człowieka.

Insektycydy systemiczne i możliwości ich wykorzystania w ochronie 51 Tabela 2. Systemiczne insektycydy karbaminianowe* i z grupy fenylopirazoli** zarejestrowane w Polsce Systemic carbamate* and of phenylopirazol** insecticides registered in Poland Nazwa Zawartość Nazwa Klasa substancji substancji aktywnej handlowa toksyczności aktywnej g/l lub % Producent Furadan 5 GR* karbofuran 5% toksyczne FMC Marshal 250 EC* karbosulfan 250 g toksyczne FMC Marshal suscon 10 CG* karbosulfan 10% szkodliwe FMC Lannate 200 SL* metomyl 200 g toksyczne Du Pont Methomex 200 SL* metomyl 200 g toksyczne Makhteshim Agan Larvin 375 S.C.* tiodikarb 375 g toksyczne Aventis Oncol 120 EC* benfurakarb 120 g szkodliwe Spiess Urania Oncol 200 EC* benfurakarb 200 g toksyczne Spiess Urania Vydate 240 SL* oksamyl 240 g bardzo toksyczne Du Pont Regent 200 S.C.** fipronil 200 g szkodliwe Bayer Karbosulfan zawarty w wymienionych w tabeli 2 preparatach handlowych Marshal 250 EC i Marshal Suscon 10 GR nie ma właściwości systemicznych, jednakże w glebie, a w mniejszym stopniu na roślinie ulega pod wpływem wody hydrolizie do karbofuranu, który wykazując takie właściwości jest pobierany przez rośliny i przemieszcza się do różnych ich części. Badania [Mrlina i in.1994] wykazały, że po stosowaniu punktowym preparatu Marshal Suscon 10 CG w dawce 8 g / sadzonkę, efektywna dla owadów dawka karbofuranu znajdowała się w części nadziemnej sadzonek kilkuletniej daglezji 3 tygodnie po aplikacji. Również inni badacze [Pree, Saunders 1973, 1974] stwierdzili wysoką zawartość karbofuranu w igłach sosny Mugho po 24 dniach od zastosowania preparatu. Na podstawie przeprowadzonych badań można także wnio skować o typowej translokacji karbofuranu przez ksylem, gdyż np. po 24 dniach obserwuje się stopniowe zmniejszanie się koncentracji tej substancji aktywnej w zależności od odległości od korzeni: w korzeniach wykrywano 30 40 mg/kg, w niższych partiach strzały 20 mg/kg, w wyż szych 14 mg/kg [Mrlina i in.1994]. Preparat Marshal 250 EC został zaliczony pod względem toksykologicznym do środków toksycznych, a preparat Marshal Suscon 10 CG do środków szkodliwych. Należy dodać, że preparat Marshal Suscon 10 CG jest przygotowany w postaci specjalnej, granulowanej for mulacji, z której substancja aktywna karbosulfan (nie mająca właściwości systemicznych) wydziela się do gleby stopniowo, w ciągu około dwóch lat. W glebie karbosulfan przemienia się w systemiczny karbofuran, który pobierany stopniowo przez korzenie i transportowany akrope talnie do najwyższych partii roślin chroni je przed owadami również przez około dwa lata. Preparat Furadan 5 GR, zawierający 5% karbofuranu, jest zaliczony do środków toksy cznych. Preparat ma postać tradycyjnego granulatu, z którego cała zawartość substancji akty wnej wydziela się do gleby w ciągu krótkiego czasu (kilku dni) i jest pobierana przez korzenie i transportowana do nadziemnych części roślin. W sadzonkach sosny karbofuran utrzymywał się około 5 miesięcy wykazując toksyczność dla chrząszczy szeliniaka sosnowca [Woreta 1999]. Następny karbaminian systemiczny metomyl, występuje w dwóch preparatach handlowych pod nazwami Lannate 200 SL i Methomex 200 SL, które są zaliczone do środków toksycznych. Substancja ta zastosowana po raz pierwszy w preparatach handlowych w 1967 r., wykazuje działa nie kontaktowe i żołądkowe. Zwalcza szeroką gamę szkodników owadzich, szczególnie z rzędów motyli, pluskwiaków, dwuskrzydłych i chrząszczy. Jest również skutecznym akarycydem.

52 Henryk Malinowski Do środków toksycznych zaliczony jest również preparat handlowy Larvin 375 EC, zawie rający jako substancję czynną tiodikarb, który był opisany po raz pierwszy w 1977 r. Charakte ryzuje się głównie żołądkowym działaniem na owady, a w mniejszym stopniu kontaktowym. Stosowany do gleby przemieszcza się szybko w roślinach. Zwalcza wszystkie stadia rozwojowe większości gatunków owadów z rzędów motyli i chrząszczy oraz niektóre gatunki owadów z rzędów pluskwiaków i dwuskrzydłych. Stosowany także do zwalczania ślimaków. W Polsce zarejestrowane są także dwa preparaty handlowe (Oncol 120 EC i Oncol 200 EC), zawierające jako substancję aktywną związek systemiczny benfurakarb. Preparat o mniejszej zawartości benfurakarbu (120 g/l) został zaliczony do środków szkodliwych dla człowieka, a o większej (200 g/l) do środków toksycznych. Benfurakarb działa na owady kon taktowo i żołądkowo. Jest insektycydem o szerokim spektrum aktywności przeciwko wielu gatunkom owadów ssących i gryzących z różnych rzędów, w tym z rzędu motyli. Benfurakarb w postaci odpowiedniej formulacji jest często stosowany doglebowo lub jako zaprawa nasienna. Preparaty płynne zawierające benfurakarb stosuje się głównie w ochronie roślin warzywnych i drzew owocowych. Najbardziej toksycznym dla człowieka systemicznym preparatem karbaminowym (zaliczo nym do środków bardzo toksycznych) zarejestrowanym w Polsce jest Vydate 240 SL. Preparat zawiera jako substancję aktywną oksamyl, wykazujący działanie owadobójcze, przędziorko bójcze i nicieniobójcze. Jest stosowany w ochronie roślin od 1974 roku. Substancja aktywna jest pobierana przez korzenie i liście i łatwo przemieszcza się w roślinie. Zwalcza szkodniki ssące i gryzące z różnych grup systematycznych, włączając szkodniki żyjące w glebie. Dotychczas nie prowadzono badań nad zastosowaniem tej grupy insektycydów do zwal czania szrotówka kasztanowcowiaczka. FENYLOPIRAZOLE. Insektycydy z grupy fenylopirazoli reprezentuje zarejestrowany w Polsce jeden preparat o nazwie handlowej Regent 200 S.C., zawierający jako substancję aktywną fipronil (tab. 2). Preparat jest sklasyfikowany jako szkodliwy dla ludzi. Mechanizm działania na owady tej grupy związków polega na blokowaniu w układzie nerwowym kanałów chlorkowych, regulo wanych przez kwas gamma aminomasłowy (GABA). Insektycydy te ingerując w wiązanie GABA do synaptycznego receptora, zakłócają przenikanie jonów chlorkowych, które mają wpływ na prze kazywanie impulsów nerwowych. W wyniku tej ingerencji ma miejsce hamowanie potencjałów postsynaptycznych i paraliż, kończący się unicestwieniem owada [Bloomquist 2001]. Fipronil został po raz pierwszy wprowadzony do stosowania w 1993 r. Jest insektycydem skutecznym wobec szkodników uodpornionych na środki fosforoorganiczne, karbaminiany i pyretroidy. Posiada szerokie spektrum aktywności owadobójczej, może być stosowany do zwalczania szkod ników z różnych grup systematycznych, w tym motyli. Wykazuje umiarkowane działanie sys temiczne, jest insektycydem kontaktowym i żołądkowym. Może być stosowany dolistnie i doglebowo. Aplikowany dolistnie charakteryzuje się długotrwałym działaniem. Dotychczas nie prowadzono badań nad zastosowaniem tego insektycydu przeciwko szrotówkowi kasztanow cowiaczkowi. AWERMEKTYNY. Awermektyny, wyizolowane z fermentacji mikroorganizmów glebowych Streptomyces avermitilis, odznaczają się podobnym jak fenylopirazole mechanizmem działania na owady. Pod względem chemicznym należą one do makrocyklicznych laktonów. Jedynym przed stawicielem tej grupy, stosowanym w Polsce do zwalczania szkodników upraw rolniczych, jest Vertimec 018 EC zawierający jako substancję aktywną abamektynę. Preparat został zaliczony do środków szkodliwych dla ludzi. Wykazuje działanie owado i akarobójcze i umiarkowane

Insektycydy systemiczne i możliwości ich wykorzystania w ochronie 53 właściwości systemiczne. Jest to insektycyd o działaniu kontaktowym i żołądkowym. Zwalcza przędziorki oraz owady ssące, gryzące i minujące liście z różnych grup systematycznych, w tym motyle. Przeprowadzone dotychczas badania w Europie i w Polsce nad zastosowaniem preparatów opartych na abamektynie metodą iniekcji do pni starych drzew dały pozytywne wyniki [Łabanowski i in. 2004]. NEONIKOTYNOIDY. Na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku opracowano nową grupę systemicznych insektycydów działających na nikotynowe receptory acetylocholiny (ACh), która pośredniczy w przenoszeniu impulsów w układzie nerwowym. Insektycydy te nazwano neoni kotynoidami, gdyż strukturalnie i funkcjonalnie są bliskie nikotynie, która jest najstarszym, znanym od około 1890 roku, środkiem owadobójczym. Wiążą się one z nikotynowymi recep torami ACh uniemożliwiając przekazywanie impulsów, co kończy się paraliżem i zniszczeniem owada [Lind 2000]. Aktywnym przedstawicielem tej grupy związków była nitiazyna (ang. nithiazine), która jednak nigdy nie została zarejestrowana do praktycznego stosowania w preparatach handlowych [Nauen i in. 2001]. Obecnie insektycydy typu nitiazyny zalicza się do pierwszej generacji tzw. insekty cydów neonikotynoidowych (neonikotynoidów). Uzyskane, w wyniku modyfikacji wymienionych insektycydów, nowe związki o wysokiej aktywności biologicznej zalicza się do tzw. chloroniko tynyli lub do drugiej generacji insektycydów neonikotynoidowych. Pierwszy insektycyd z tej drugiej grupy imidachlopryd (ang. imidacloprid), zarejestrowany w ochronie roślin w 1991 r. pod nazwami handlowymi Confidor, Gaucho, ma duży udział w światowym rynku pestycydów. Zarejestrowany w 75 krajach, zastąpił środki, na które owady wykształciły odporność [Elbert i in. 1996]. Następnie zostały zarejestrowane środki zawierające jako substancje aktywne nowsze związki neonikotynoidowe: acetamipryd (ang. acetamipride), tiametoksam (ang. thiametoxam) i tiachlopryd. W ciągu ostatniej dekady wymieniona grupa insektycydów wykazuje tendencję wzrostową na światowym rynku pestycydów: w 1987 r. jej udział wynosił 1,5%, a w 1997 r. 8,6% [Nauen i in. 2001]. Systemiczne insektycydy z grupy chloronikotynyli (neonikotynoidów) zarejestrowane w Polsce zamieszczono w tabeli 3. W kraju zarejestrowane są trzy preparaty (Confidor 200 SL, Gaucho 350 FS i Provado Combi Pin) zawierające imidachlopryd. Różnią się one zawartością substancji aktywnej; preparaty o mniejszej zawartości imidachloprydu zaliczono do środków, które pod względem toksyczności dla człowieka zostały sklasyfikowane jako pozostałe, a o więk szej zawartości imidachloprydu jako szkodliwe. Imidachlopryd działa kontaktowo i żołądkowo; jest łatwo pobierany przez rośliny i przemieszczany do najmłodszych ich partii; stosowany dogle bowo jest szybko pobierany przez korzenie i transportowany akropetalnie przez ksylem do wyższych partii rośliny. Zwalcza szkodniki ssące i gryzące. W odpowiednich formulacjach jest stosowany do zaprawiania nasion, do traktowania gleby oraz dolistnie przeciw wielu gatunkom owadów szkodliwych dla roślin rolniczych i sadowniczych, w tym z rzędu motyli. Imidachlopryd występuje również w czterech preparatach handlowych w następujących mieszankach (tab. 3): z karbaminianem metiokarbem (Provado Plus AE), z pyretroidami teflutryną (Montur 190 FS) i betacyflutryną o mniejszej zawartości substancji aktywnych (Chinook 200 FS) oraz o większej zawartości substancji aktywnych (Chinook 500 FS). Doda tek niesystemicznego insektycydu o innym mechanizmie działania do preparatów zawierających imidachlopryd zwiększa bezpośrednią aktywność owadobójczą preparatu i rozszerza zakres jego działania. Na przykład dodatek metiokarbu powoduje, że preparat wykazuje również aktywność przędziorko i ślimakobójczą oraz odstrasza ptaki.

54 Henryk Malinowski Ponadto zarejestrowane są dwa preparaty handlowe (Mospilan 20 SP i Stonkat 160 SL) zawierające acetamipryd, które zostały zaliczone do środków szkodliwych. Preparaty te stosuje się np. w ochronie sadów w dawce 100 700 g /ha. Zarejestrowany jest również preparat Calypso 480 S.C., zawierający tiachlopryd i zaliczony do środków szkodliwych. W rejestrze znajduje się jeden preparat handlowy o nazwie Actara 25 WG zawierający tiametoksam, zaliczony pod względem toksyczności dla człowieka do ostatniej grupy środków najmniej toksycznych, czyli środków sklasyfikowanych jako pozostałe. Preparat zawierający tiametoksam stosuje się w daw ce 10 200 g substancji aktywnej/ha. Charakterystyka działania owadobójczego i przemieszczania się w roślinie acetamiprydu i tiachloprydu, zastosowanych w praktyce w latach dziewięćdziesiątych ub. wieku, jest analogicz na jak poprzednio opisanego związku z tej grupy. Tiametoksam, wprowadzony do stosowania po raz pierwszy w 1997 r., posiada podobną charakterystykę działania owadobójczego i systemicz nego; jest szybko wchłaniany przez rośliny i przemieszczany głównie przez ksylem do najwyż szych partii rośliny. Wykonane w kraju badania [Łabanowski, Soika 2001a] nad przydatnością preparatów neonikotynoidowych, zawierających imidachlopryd (Confidor 200 SL) i acetamipryd (Mospilan 20 SP), do zwalczania szkodników roślin ozdobnych potwierdziły ich dobrą skuteczność. Preparaty, zastosowane w postaci opryskiwania, podlewania gleby w obrębie systemu korzenio wego lub wstrzykiwania do pnia, wykazały wysoką aktywność owadobójczą. Badania potwierdziły przemieszczanie się wymienionych preparatów w roślinach. Preparat Confidor 200 SL (zawierający jako substancję aktywną imidachlopryd) stosowany we właściwym terminie do podlewania drzew w dawce 0,7 i 1,4 ml/1 cm średnicy pnia (zużywając 5 10 l cieczy użytkowej/drzewo) skutecznie zwalczał ochojnika świerkowca [Łabanowski, Soika 2003]. Przyjmując większą z podanych dawek można obliczyć, że na drzewo o średnicy pnia 30 cm zużywa się 42 ml preparatu Confidor 200 SL, czyli 8,4 g imidachloprydu. W Europie i w Polsce próby praktycznego zwalczania szrotówka kasztanowcowiaczka z zastosowaniem metody iniekcji do pni starych drzew preparatów opartych na imidachloprydzie były pozytywne [Clabassi i in. 2002; Korsic, Jancar 200; Burges, Szidonya 2003; Lohrer i in. 2003; Łabanowski, Sojka 2001b, 2003; Łabanowski i in. 2004]. W Polsce ochrona starych kasz tanowców, w zadrzewieniach miejskich i przyulicznych, za pomocą wprowadzania stężonego preparatu zawierającego imidachlopryd, bezpośrednio do pni drzew metodą makroiniekcji, była skuteczna [Łabanowski, Soika 2001b; 2003]. Preparat w postaci żelu (zawierającego 10% imidachloprydu) wstrzykiwany w kwietniu do otworów wywierconych w pniach drzew w dawce 3 ml/15 cm obwodu pnia (tj. w dawce 300 mg imidachloprydu /15 cm obwodu pnia) był wystar czająco skuteczny w ochronie kasztanowców przed szrotówkiem [Łabanowski, Soika 2003]. Preparat bardzo wolno przemieszczał się w korony drzew; stosowany np. w lipcu 2000 r. chronił w wystarczającym stopniu drzewa przed szrotówkiem dopiero w 2001 r. liście drzew trak towanych były uszkadzane tylko w niewielkim stopniu w ciągu całego sezonu wegetacyjnego. Dalsze badania przeprowadzone w kraju [Łabanowski i in. 2004] potwierdziły wysoką efektyw ność preparatów zawierających imidachlopryd, stosowanych zarówno metodą iniekcji do pni jak i doglebowo, w ochronie kasztanowców przed szrotówkiem kasztanowcowiaczkiem. Pozytywne wyniki w zwalczaniu szrotówka kasztanowcowiaczka na kasztanowcach za pomocą imidachloprydu (Confidor WG 70) stosowanego do gleby uzyskano w Niemczech [Lohrer i in. 2003]. Badania te wykazały ponadto, że dopiero 74 dni po iniekcji imidachloprydu do gleby wykryto w liściach kasztanowca ten insektycyd w stężeniu 0,1 ppm, natomiast bada nia pozostałości insektycydu w liściach 35 dni po doglebowym jego stosowaniu dały wynik

Insektycydy systemiczne i możliwości ich wykorzystania w ochronie 55 Tabela 3. Systemiczne insektycydy z grupy chloronikotynyli zarejestrowane w Polsce Systemic insecticides from the group of chloronicotinyl registered in Poland Nazwa Zawartość Nazwa Klasa substancji substancji aktywnej handlowa toksyczności aktywnej g/l lub % Producent Confidor 200 SL imidachlopryd 200 g sklas. jako pozostałe Bayer Gaucho 350 FS imidachlopryd 350 g szkodliwe Bayer Provado Combi Pin imidachlopryd 2,5% sklas. jako pozostałe Bayer Mospilan 20 SP acetamipryd 20% szkodliwe Nippon Soda Stonkat 160 SL acetamipryd 160 g sklas. jako pozostałe Pestinova Calypso 480 SC tiachlopryd 480 g szkodliwe Actara 25 WG tiametoksam 25% sklas. jako pozostałe Syngenta Provado Plus AE imidachlopryd 0,025% metiokarb 0,05% sklas. jako pozostałe Bayer Montur 190 FS imidachlopryd 150 g teflutryna 40 g szkodliwe Bayer Chinook 200 FS imidachlopryd 100 g betacyflutryna 100 g szkodliwe Bayer Chinook plus 500 FS imidachlopryd 420 g betacyflutryna 80 g szkodliwe Bayer negatywny. Próbki liści pobrane jesienią 2002 r. z drzew, pod które stosowano preparat w latach 2001 i 2002 charakteryzowały się zbliżoną koncentracją imidachloprydu, natomiast w liściach drzew traktowanych tym preparatem w 2000 roku stwierdzono obniżenie koncentracji imi dachloprydu. Podczas zimowych miesięcy, październik 2002 marzec 2003, nie stwierdzono obniżenia się koncentracji imidachloprydu w liściach. Podsumowanie Asortyment zarejestrowanych w kraju systemicznych insektycydów nie odbiega zasadniczo od asortymentu tych insektycydów stosowanych w krajach wysoko rozwiniętych Unii Euro pejskiej. Występują środki znane i z powodzeniem stosowane w ochronie roślin od około pół wieku, jak np. dimetoat, a także insektycydy wprowadzone do stosowania w ostatniej dekadzie, jak np. insektycydy neonikotynoidowe (chloronikotynyle). Wszystkie scharakteryzowane insektycydy z grupy związków fosforoorganicznych, karbaminianów, fenylopirazoli, awermek tyn i neonikotynoidów (chloronikotynyli) mogłyby być brane pod uwagę jako potencjalni kandydaci do zbadania ich skuteczności w praktycznym zwalczaniu szrotówka kasztanowco wiaczka. Jednakże w związku z tym, że kasztanowce na których występuje szkodnik są drze wami przyulicznymi, bądź rosną w parkach i zadrzewieniach miejskich i wiejskich, powinny to być insektycydy, których stosowanie jest bezpieczne zarówno dla ludzi, jak i środowiska. Taki warunek w dużym stopniu spełniają systemiczne insektycydy neonikotynoidowe, które mogą być stosowane doglebowo i dolistnie. Dotychczas przeprowadzono w niedużym zakresie badania nad praktycznym stosowaniem systemicznych insektycydów w ochronie kasztanowców przed szrotówkiem. Publikowane prace dotyczą głównie biologii, ekologii i niechemicznych metod zwalczania szkodnika. Niechemiczne metody nie są jednak w pełni skuteczne w ochronie kasztanowców przed tym szkodnikiem. Wyniki publikowanych prac dotyczą głównie insektycydów neonikotynoidowych (chloronikotynyli) i wskazują, że przemieszczają się one akropetalnie przez ksylem z systemu

56 Henryk Malinowski korzeniowego do liści drzew, w których pozostają przez długi okres chroniąc skutecznie kaszta nowce przed szkodnikiem. Wydaje się, że najbardziej obiecującą i możliwą do zaakceptowania metodą ochrony kasztanowców przed szrotówkiem jest metoda chemiczna polegająca na dogle bowym stosowaniu insektycydów systemicznych z wymienionej grupy chloronikotynyli. Literatura Bloomquist J. R. 2001. GABA and glutamate receptors as biochemical sites for insecticide action. W: Biochemical Sites of Insecticide Action and Resistance (I. Ishaaya ed.), Springer, Verlag, Berlin. 17 41. Burges Gy., Szidonya A. I. 2003. Experience of tree injection technology against chorst chestnut mining moth and other phytophagous insects of trees plan on urban areas. www. bz.upjs.sk/zbornik/zb _dreviny/burg.pdf. Clabassi I., Tome A., Del Signore E., Rerrini F., Zivec L. 2002. Prove di lotta contro Cameraria ohridella Deschka &Dimić (Lep., Gracillariidae) dell Ippocastano con la tecnica endoterpica ad assorbinmento naturale nella citta di Trieste. ATTI Giornale Fitopatologische, 1: 519 524. Elbert A., Nauen R., Cahill M., Devonshire A. L., Scar A., Steffens R. 1996. Resistance management for chloronicotinyl insecticides using imidacloprid as an example. Pflanzenschutz Nachr. Bayer. 49: 5 54. Korsic P., Jancar M. 2000. Prakticne izkusnje zatiranja kostanjevega listnega zavrtaca (Cameraria ohridella Deschka & Dimić) na divjem kostanju (Aesculus hippocastanum) s sredstvom Confidor SL 200 (imidakloprid). II Proc. 5 th Slovenian Conf. Plant Protection, Catez ob. Savi, Slovenia, 6 8 March 2001: 284 287. Lindt R. J. 2000. Characterysation of neonikotynoid mode of action at insect nicotinic acetylcholine receptors. Absract Book I Intern. Congress Entomol., Brazil, August 20 26, 2000. 309. Lohrer T., Gerlach W. W. P., Fischer P., Fuchsbichler P., Einchinger K. M. 2003. Investigations on residues in leaves and leaf compost of horse chestnut after a soil injection with imidacloprid for control of Cameraria ohridella (Lepidoptera, Gracillariidae). Nachricht. Deutschen Pflanzenschutz. 55, 10: 240 241. Łabanowski G., Soika G. 2001a. Przydatność preparatów neonikotynoidowych do zwalczania szkodników roślin ozdobnych. Prog. Plant Protect./Post. Ochr. Rośl., 41 (1): 161 169. Łabanowski G., Soika G. 2001b. Możliwości zwalczania owadów szkodliwych w nasadzeniach miejskich drzew i krzewów. Fauna miast. Wyd. Akademii Techniczno Rolniczej w Bydgoszczy. 128 133. Łabanowski G., Soika G. 2003. Metody ochrony drzew i krzewów ozdobnych w nasadzeniach miejskich. Prog. Plant Protect./Post. Ochr. Roślin, 43 (1), 251 25. Łabanowski G., Soika G., Chałańska A., Maciejewska Stefańska U. 2004. Ochrona kasztanowca białego przed szrotówkiem kasztanowcowiaczkiem (Cameraria ohridella Deschka & Dimić). Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, 44 (1), 203 210. Mrlina G., Lemperiere G., Calmon J. P. 1994. Determination and uptake of carbosulfan and carbofuran in young douglas firs (Pseudotsuga menzesii Mirb.). J. Agric. Food Chem., 42, 1569 1571. Nauen R., Ebbinghaus Kintscher U., Elbert A., Jeschke P. 2001. Acetylcholine receptors as sites for developing neonicotinoid insecticides.w: Biochemical sites of insecticide action and resistance.(i. Ishaaya ed.), Springer, Verlag, Berlin. 77 106. Pree D. J., Saunders J. L. 1973. Bioactivity and translocation of carbofuran. Residues in Mugho pine. Environ. Entomol. 2: 282 287. Pree D. J., Saunders J. L. 1974. Metabolism of carbofuran in Mugho pine. J. Agric. Food Chem. 22: 620 625. Woreta D. 1999. Aktywność owadobójcza insektycydów przeznaczonych do ograniczania liczebności pędraków chrabąszczy (Melolontha spp.). Prace Inst. Bad. Leś., Seria A. 868: 39 59. summary Systemic insecticides and the posibility of their use in the protection of horse chestnut trees against the horse chestnut leafminer (Cameraria ohridella Deschka & Dimić) Asortment of systemic insecticides registered in Poland is similar to that in other European countries. There are insecticides known and used for fifty years, such as, for example, dimetoate from organophosphate group and also compounds introduced in the last decade, such as neonicotinoids (chloronicotinyls). Systemic insecticides from all described groups,

Insektycydy systemiczne i możliwości ich wykorzystania w ochronie 57 organophosphates, carbamates, fenylpyrazoles, avermectins and neonicotinoids have potential to control the horse chesnut leafminer. However taking into account the protection of environment the most promissing insecticides to control of horse chesnut leafminer are neonicotinoids. Results of published studies showed that neonicotinoids used to the soil are the best solution of the problem.