25 Orzeczenie z dnia 22 czerwca 1993 r. Sygn. akt (K. 1 /93) Trybunał Konstytucyjny w składzie: Przewodniczący: Sędziowie TK: Protokolant: Sędzia TK Andrzej Zoll Kazimierz Działocha Remigiusz Orzechowski - sprawozdawca Ferdynand Rymarz Mieczysław Tyczka Karol Radziwiłł po rozpoznaniu w dniu 22 czerwca 1993 r. na rozprawie sprawy z wniosku Naczelnej Rady Spółdzielczej z udziałem umocowanych przedstawicieli uczestników postępowania: Wnioskodawcy, Sejmu oraz Prokuratora Generalnego o stwierdzenie niezgodności: art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 r. z dnia 23 lutego 1991 r. (Dz.U. Nr 21, poz. 89, Nr 86, poz. 391 i Nr 121 poz. 528) z artykułem 1 Konstytucji RP, pozostawionym w mocy przez art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. orzeka: przepis art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 (Dz.U. Nr 21, poz. 89, Nr 86, poz. 391 i Nr 121, poz. 528) jest niezgodny z art. 1 Konstytucji RP, utrzymanym w mocy przez art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. UZASADNIENIE Naczelna Rada Spółdzielcza, we wniosku z dnia 30 lipca 1992 r., wystąpiła do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 z dnia 23 lutego 1991 r. (Dz.U. Nr 21, poz. 89, Nr 86, poz. 391 i Nr 121, poz. 528) z art. 1 Konstytucji RP, pozostawionym w mocy przez art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. Kwestionowany przepis narusza, w ocenie Wnioskodawcy, wynikające z treści art. 1 Konstytucji RP zasady - lex retro non agit oraz ochrony praw nabytych, a w konsekwencji zasadę zaufania do państwa i stanowionego przezeń prawa. Za taką oceną art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 przemawiają, wedle Wnioskodawcy, następujące okoliczności: I
- po pierwsze: ustawa ta doszła do skutku 23 lutego 1991 r. ogłoszona została w Dzienniku Ustaw z dnia 16 marca 1991 r. i weszła w życie z dniem ogłoszenia, z mocą wsteczną od 1 stycznia 1991 r., - po drugie: kwestionowany przepis art. 36 tej ustawy ustalił, iż w 1991 r. spółdzielnie opłacają składkę na ubezpieczenie społeczne także od premii i nagród wypłacanych pracownikom spółdzielni, a w spółdzielniach pracy - także członkom tych spółdzielni z tytułu wkładu pracy; przepis ten wprowadzony został do ustawy budżetowej na 1991 r. wbrew przepisowi art. 77 ust. 1 ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (Dz.U. Nr 30, poz. 210, z późn. zm.), zwalniającemu spółdzielnie od wnoszenia składek na ubezpieczenie społeczne od tych premii i nagród; - po trzecie: do chwili ogłoszenia i wejścia w życie ustawy budżetowej na 1991 r. niektóre spółdzielnie, na podstawie zatwierdzonych bilansów i uchwał walnych zgromadzeń członków spółdzielni, dokonały już podziału nadwyżki bilansowej za rok 1990 oraz wypłat premii i nagród z tej nadwyżki; zatwierdzenie bilansów i podział nadwyżki bilansowej przez walne zgromadzenia członków spółdzielni oraz wypłata premii i nagród nastąpiły w terminach powszechnie stosowanych dla tych czynności. Ustawodawca, nie licząc się z faktem podziału nadwyżki bilansowej za 1990 r., a w konsekwencji także z faktem wypłaty omawianych premii i nagród przed terminem ogłoszenia i wejścia w życie ustawy budżetowej na rok 1991, nie rozstrzygnął też z jakich w tej sytuacji środków miałyby być pokryte przez spółdzielnie składki na ubezpieczenie społeczne od wypłaconych premii i nagród. Dopiero nowela ustawy budżetowej na rok 1991, uchwalona w dniu 26 września 1991 r., ogłoszona 1 października 1991 r. (Dz.U. Nr 86, poz. 391), rozstrzygnęła tę kwestię w dodanym w art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 nowym ust. 3. Mianowicie wedle tego przepisu "w spółdzielniach, w których dokonano podziału nadwyżki bilansowej za 1990 r. przed dniem 1 kwietnia 1991 r. bez uwzględnienia składek na ubezpieczenie społeczne (...) od wypłaconych premii i nagród dla pracowników, a w spółdzielniach pracy - także dla członków spółdzielni z tytułu wkładu pracy, składki te obciążają dochód roku 1991, po opodatkowaniu podatkiem dochodowym. Składki powinny być wpłacone do końca 1991 r." W przedstawionej sytuacji, wedle oceny Wnioskodawcy, ustawodawca ustanawiając przepis art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 odniósł ustanowione w tym przepisie normy prawne, ogłoszone w dniu 16 marca 1991 r., z mocą od 1 stycznia 1991 r., do zdarzeń, które miały miejsce w przeszłości i doszły do skutku w obowiązującym w tamtym czasie zupełnie innym stanie prawnym, niż wynikający z treści art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991. W konsekwencji art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 narusza, w ocenie Wnioskodawcy, w drastyczny sposób wynikające z art. 1 Konstytucji RP zasady: lex retro non agit, ochrony praw nabytych oraz zaufania do państwa i do stanowionego przezeń prawa. Obciążając nadwyżkę bilansową spółdzielni składką na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypłaconych premii i nagród należnych w myśl obowiązujących dotychczas przepisów z nadwyżki bilansowej za 1990 r., ustawodawca godzi w prawa już nabyte przez pracowników i członków spółdzielni. Ich wypłata przed 1 kwietnia 1991 r. wpłynie ujemnie na wysokość premii i nagród - za rok 1991, zaś wypłata po tym dniu - na wysokość nagród i premii za 1990 r.
a) W toku wstępnego rozpoznania wniosku po myśli art. 26 ust. 1 uchwały Sejmu z dnia 31 lipca 1985 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 39, poz. 184) - Trybunał Konstytucyjny, w postanowieniu z dnia 14 października 1992 r., odmówił nadania wnioskowi biegu. Jako podstawę odmowy powołał art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym. Wyszedł bowiem z założenia, iż przepis art. 36 ustawy budżetowej na 1991 r. wygasł wraz z ustawą budżetową na rok 1991 i nie został podtrzymany przez ustawę budżetową na 1992 r., ani też przez jakąkolwiek inną ustawę. b) Naczelna Rada Spółdzielcza nie podzieliła tego stanowiska, wnosząc zażalenie na to postanowienie. Wedle oceny Wnioskodawcy ustawa budżetowa na rok 1991 w części obejmującej art. 36 nie została uchylona. Uregulowała ona w tym przepisie w odniesieniu do spółdzielni sprawę naliczania składki na ubezpieczenie społeczne od wypłaconych w 1991 r. pracownikom i członkom spółdzielni premii i nagród z nadwyżki bilansowej za 1990 r. i jest aktem nadal obowiązującym w tym zakresie. Uczestniczy ona nadal w obrocie prawnym, mimo że w późniejszej ustawie, mianowicie w ustawie budżetowej na rok 1992 problematyka ta została pominięta, ani też nie znalazła się w jakiejkolwiek innej ustawie. Nie można zatem wyprowadzać stąd wniosku, że art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 nie obowiązuje. Wywołuje ona bowiem nadal skutki prawne w odniesieniu do zdarzeń prawnych objętych tym przepisem. c) W wyniku rozpatrzenia zażalenia, Trybunał Konstytucyjny postanowieniem z dnia 20 stycznia 1993 r. nadał wnioskowi Naczelnej Rady Spółdzielczej bieg w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym wychodząc z założenia, iż ze względu na podniesione przez Naczelną Radę Spółdzielczą zarzuty co do konstytucyjności art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 - wniosku Naczelnej Rady Spółdzielczej nie można uznać za oczywiście bezzasadny. W postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym wymaga też rozstrzygnięcia kwestia dopuszczalności zaskarżenia art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991. Do wniosku Naczelnej Rady Spółdzielczej, jako uczestnik postępowania, odniósł się Prokurator Generalny. Prokurator Generalny zajął stanowisko, iż postępowanie w sprawie konstytucyjności art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 podlega umorzeniu, na podstawie art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym, wobec wygaśnięcia mocy prawnej tej ustawy, a w konsekwencji także kwestionowanego art. 36. Uzasadniając zajęte stanowisko, Prokurator Generalny podniósł w szczególności, co następuje: Analiza przepisu art. 36 ustawy, na tle Prawa budżetowego, ustawy budżetowej na rok 1991 oraz innych przepisów, dotyczących zwłaszcza ubezpieczeń społecznych, przemawia za zasadnością części uwag krytycznych wnioskodawcy, zwłaszcza w zakresie konieczności II III
unikania rozwiązań prawnych zaskakujących podmioty prawa nowymi obowiązkami o charakterze majątkowym. Jako naruszające zasadę praworządności należy ocenić także wprowadzenie w życie przepisu sprzecznego z przepisem obowiązującym tej samej rangi (Prokurator Generalny ma tu na myśli art. 77 1 Prawa Spółdzielczego), bez jego uchylenia lub zmiany. Obecnie przepis art. 36 ustawy budżetowej na 1991 r. nie może być jednak przedmiotem merytorycznego badania Trybunału Konstytucyjnego. Wbrew bowiem poglądowi Wnioskodawcy ustawa budżetowa traci moc po upływie okresu, na który została uchwalona, bez konieczności jej uchylania w następującej po niej ustawie budżetowej lub inną ustawą. Wynika to z tytułu i szczególnego charakteru ustawy budżetowej, a także z art. 2 ust. 2 Prawa budżetowego stwierdzającego, że budżet państwa jest uchwalany przez Sejm na okres roku kalendarzowego, w formie ustawy. Nasuwające się w związku z tym wątpliwości, czy ustawa budżetowa może zawierać także przepisy bezterminowo regulujące problematykę pozabudżetową w omawianej sprawie są bezprzedmiotowe, skoro się zważy (czego Wnioskodawca zdaje się nie dostrzegać), że ustawą z dnia 15 lutego 1992 r. o zmianie ustawy - Prawo budżetowe oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 21, poz. 85) zmieniono powołany wyżej przepis art. 77 1 Prawa Spółdzielczego. Przepis ten w obecnym brzmieniu, nie zwalnia kwot wypłaconych pracownikom w postaci premii i nagród z nadwyżki bilansowej spółdzielni z obowiązku naliczenia składek na Fundusz Ubezpieczenia Społecznego. Tak więc gdyby przyjąć, że omawiany przepis art. 36 wykraczał poza materię normowaną Prawem budżetowym - za czym zdaje się przemawiać treść art. 1 i 3 tego Prawa - oraz naruszał zasadę lex retro non agit, to jednak obecnie, wobec nieobowiązywania tej ustawy oraz wprowadzenia zmiany w przepisie art. 77 1 Prawa Spółdzielczego, występują ujemne przesłanki co do możliwości merytorycznej kontroli badanego przepisu przez Trybunał Konstytucyjny. W toku rozprawy Naczelna Rada Spółdzielcza oraz Prokurator Generalny podtrzymali zajęte wcześniej stanowiska w niniejszej sprawie. Przedstawiciel Sejmu, który do wniosku Naczelnej Rady Spółdzielczej ustosunkował się dopiero w toku rozprawy, wyjaśnił, iż przepis art. 36 włączony został do ustawy budżetowej na rok 1991 w wyniku autopoprawki do tej ustawy Rządu. U podstaw tego przepisu legło dążenie do zmniejszenia dotacji z budżetu do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Dotacje te sięgają bowiem obecnie 35% wydatków z tego Funduszu. Wprowadzenie przepisu art. 36 do ustawy budżetowej na rok 1991 bez chociażby zawieszenia przepisu art. 77 1 Prawa Spółdzielczego ocenił jako niewątpliwe uchybienie. W kontekście postanowień prawa budżetowego o czasowym obowiązywaniu ustaw budżetowych widzi także trudności w ustaleniu czasokresu obowiązywania art. 36, nie zajmując jednak w tej kwestii jednoznacznego stanowiska. Poinformował jedynie, iż obecnie nie toczą się już jakiekolwiek postępowania o zapłatę z tego tytułu składek na ubezpieczenie społeczne. W wypadku jednak uznania tego przepisu za niekonstytucyjny - przewiduje trudności w jego zmianie, bądź uchyleniu w przyszłości przez Sejm, z uwagi na czasowy okres obowiązywania ustawy budżetowej. IV V
Ustosunkowując się do wniosku Naczelnej Rady Spółdzielczej Trybunał Konstytucyjny dokonał przede wszystkim ustaleń co do stanu prawnego w chwili dojścia do skutku ustawy budżetowej na 1991 r. oraz w wyniku następujących później zmian w zakresie problematyki objętej wnioskiem Naczelnej Rady Spółdzielczej. a) Z tego punktu widzenia znaczenie mają przede wszystkim przepisy ustawy z dnia 5 stycznia 1991 r. - Prawo budżetowe (Dz.U. Nr 4, poz. 18 z późn. zm.), przesądzające o istocie budżetu. Wedle tej ustawy: "Prawo budżetowe ustala ogólne zasady i tryb gromadzenia zasobów objętych budżetem państwa i budżetami gmin oraz przeznaczania tych zasobów na finansowanie zadań wynikających z funkcji państwa i gmin (...)" - art. 1; "Budżet państwa jest rocznym planem finansowym obejmującym dochody i wydatki państwa. Jest uchwalany przez Sejm na okres roku kalendarzowego, w formie ustawy. Ustawa budżetowa zapewnia realizację zadań polityki społeczno-gospodarczej państwa, przyjętej przez Sejm (art. 2)". W kontekście tych przepisów postanowienia art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 nie stanowią materii mieszczącej się w sferze ustawy budżetowej. Art. 36 nie stanowi innymi słowy normy budżetowej. Z budżetem państwa ma co najwyżej związek pośredni, jeśli zważyć, że Fundusz Ubezpieczenia Społecznego jest z reguły zasilany corocznie z zasobów finansowych budżetu państwa. Nie będąc wprost materią budżetu państwa przepis ten włączony został do ustawy budżetowej na 1991 r. wedle wcześniej ukształtowanej, wbrew prawu budżetowemu, praktyce zamieszczania w ustawach budżetowych materii wykraczających poza problematykę budżetową, mających jedynie pośrednie znaczenie dla budżetu państwa. b) Sprawą składek na ubezpieczenie społeczne od premii i nagród dla pracowników, a w spółdzielniach pracy także dla członków tych spółdzielni z tytułu wkładu pracy wypłacanych z nadwyżki bilansowej regulował przepis art. 77 1 ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz.U. Nr 30, poz. 210 z późn. zm.). Zwalniał on te premie i nagrody od składek na ubezpieczenie społeczne. Przepis ten w części odnoszącej się do składek na ubezpieczenie społeczne obowiązywał do dnia 10 marca 1992 r. tj. do wejścia w życie ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o zmianie ustawy - Prawo budżetowe oraz niektórych innych ustaw, nowelizującej m.in. art. 77 1 Prawa Spółdzielczego (Dz.U. Nr 21, poz. 85). Mimo obowiązywania tego przepisu ustawa budżetowa na 1991 r. z dnia 21 lutego 1992 r., ogłoszona w Dz.U. z dnia 16 marca 1992 r., która weszła w życie "z dniem ogłoszenia, z mocą od dnia 1 stycznia 1992 r.", postanowiła z art. 36 ust. 1 i 2, iż omawiane tu premie i nagrody wypłacone z nadwyżki bilansowej za 1990 r., wypłacone po dniu 1 stycznia 1991 r., wchodzą do podstawy naliczania składek na ubezpieczenie społeczne. c) Przepis art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 wprowadzony został w czasie, gdy część spółdzielni dokonała już podziału nadwyżki bilansowej za 1990 r. oraz dokonała wypłaty omawianych premii i nagród. W związku z tym, niezależnie od innych ujemnych dla spółdzielni skutków tego przepisu, powstał problem środków, z jakich miałyby być pokryte składki na ubezpieczenie społeczne. Problem ten rozwiązała dopiero ustawa z dnia 26 września 1991 r. o zmianie ustawy budżetowej na rok 1991 oraz o zasadach wykonywania budżetu państwa w 1991 r. (Dz.U. Nr 86, poz. 391), która weszła w życie z dniem ogłoszenia, tj. z dniem 1 października 1991 r.
Ustawa dodała w tym celu w art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 nowy ust. 3, wedle którego w spółdzielniach, w których wypłaty omawianych premii i nagród miały miejsce przed 1 kwietnia 1991 r. - składki na ubezpieczenie społeczne obciążają dochód osiągnięty w przeszłości, mianowicie w 1991 r. i powinny być wypłacone przez spółdzielnie do końca 1991 r., a więc jeszcze przed sporządzeniem i zatwierdzeniem rachunku wyników za ten rok. Pozostałe spółdzielnie składki te obowiązane były naliczać i odprowadzać w ciągu 1991 r., w miarę ustalania i zatwierdzania bilansów za 1990 r. a) Reasumując: przepis art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 ma jednoznacznie charakter przepisu retroaktywnego, wkraczającego z mocą wsteczną w sferę stosunków prawnych ukształtowanych na podstawie przepisów wcześniej obowiązujących i na dodatek nie uchylonych z wejściem w życie omawianego art. 36. Osobnym problemem w niniejszej sprawie jest problem obowiązywania (wygaśnięcia) przepisu art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 po dniu 31 grudnia 1991 r., tj. łącznie z ustawą budżetową na rok 1991, a w konsekwencji dopuszczalności wnioskowania po tym terminie o ocenę jego konstytucyjności oraz orzekania w tej kwestii przez Trybunał Konstytucyjny. Daje on o sobie znać w stanowisku Prokuratora Generalnego, widie którego moc prawna tego przepisu wygasła wraz z wygaśnięciem mocy prawnej ustawy budżetowej na rok 1991, a także w powstałych w tej kwestii wątpliwościach w Trybunale Konstytucyjnym w toku postępowania wstępnego. W kwestii art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 już we wcześniejszych rozważaniach zostało stwierdzone, iż nie należy on do materii budżetowej. Został jedynie niejako okazjonalnie włączony do tej ustawy. Normuje bowiem w sposób samodzielny kwestię składek na ubezpieczenie społeczne od premii i nagród wypłacanych z nadwyżki bilansowej spółdzielni za 1990 r. pracownikom i członkom spółdzielni. Normuje zatem określone zachowanie się spółdzielni w określonych przez ten przepis okolicznościach. Stanowi w tym zakresie normę prawną wiążącą jej adresatów bezterminowo, aż do czasu spełnienia przez poszczególne spółdzielnie wynikających z tej normy i ciążących na spółdzielni powinności. W tym wypadku do czasu wniesienia składki na ubezpieczenie społeczne od wypłacanych pracownikom i członkom spółdzielni wspominanych nagród i premii. Nie ogranicza pod tym względem czasu obowiązywania art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 także przepis ust. 3 tego artykułu stanowiący, iż "składki powinny być wpłacone do końca 1991 r.". Po tym terminie, w wypadku nie wpłacenia składki na ubezpieczenie społeczne, pozostają bowiem środki egzekucyjne, przymuszające do spełnienia ciążących na spółdzielniach powinności wynikających z omawianego przepisu. Po spełnieniu zaś tych powinności - art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 zachowuje swoją moc jako podstawa prawna związanego stosunku administracyjno-prawnego między spółdzielnią, a zakładem Ubezpieczeń Społecznych (Funduszem Ubezpieczenia Społecznego). Sama zresztą ustawa budżetowa, w jej przepisach końcowych - poza przepisem o wejściu jej w życie, nie zawiera jakiejkolwiek wzmianki o czasowym obowiązywaniu nie tylko art. 36, lecz całej ustawy budżetowej. W tym ostatnim wypadku wiąże się to z regulacją sprawy obowiązywania ustawy budżetowej przez cytowany wcześniej art. 1 i art. 2 Prawa budżetowego, a także z treścią art. 13 ust. 1 stwierdzającego, iż "zamieszczenie w budżecie państwa dochodów z określonych źródeł lub wydatków na określone cele nie stanowi podstawy roszczeń bądź zobowiązań prawnych państwa wobec osób trzecich ani roszczeń VI
tych osób wobec państwa", a następnie z treścią art. 48 ust. 1 wedle którego "niezrealizowane kwoty planowanych wydatków budżetowych wygasają z upływem roku budżetowego". Gdy zaś chodzi o art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 brak wzmianki o czasokresie jego obowiązywania jest wyrazem mocy obowiązującej tego przepisu, niezależnie od mocy obowiązującej ustawy budżetowej. Zważywszy poza tym, iż przepis art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991, o czym już była mowa wcześniej, nie stanowi materii budżetowej oraz że do ustawy budżetowej na rok 1991 włączony został, wzorem nie najlepszej praktyki tego rodzaju w przeszłości, jedynie niejako okazjonalnie, należy dojść tym bardziej do wniosku, iż przepis ten stanowi normę prawną nadal obowiązującą. Tym bardziej, iż nie został uchylony w sposób wyraźny bądź dorozumiany także przez jakąkolwiek inną, późniejszą ustawę. Art. 36 ulega jedynie stopniowej deaktualizacji w stosunku do poszczególnych adresatów tej normy, w miarę spełnienia przez nich wynikających z tej normy powinności. Osiąga wreszcie przymiot "normy pustej", gdy wszyscy jej adresaci spełnili ciążące na nich powinności wynikające z tej normy bądź zostali zwolnieni z tych powinności, np. na skutek prekluzji, albo gdy dochodzenie roszczeń stało się bezcelowe na skutek przedawnienia. Wychodząc z tych przesłanek należy przyjąć, iż ujemną przesłanką procesową wyłączającą dopuszczalność wnioskowania do Trybunału Konstytucyjnego o ocenę zgodności art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 oraz orzekania przez Trybunał Konstytucyjny w tej sprawie może stanowić jedynie upływ pięcioletniego okresu od ogłoszenia tej ustawy, o czym stanowi art. 24 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. z 1991 r. Nr 109, poz. 470). Okoliczność ta nie ma wszak w tym wypadku miejsca, w związku z czym Trybunał Konstytucyjny był w pełni uprawniony do oceny kostytucyjności art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991. Oceniając konstytucyjność przepisu art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991, biorąc zarazem pod uwagę okoliczności w jakich przepis ten doszedł do skutku, należy podzielić stanowisko Naczelnej Rady Spółdzielczej, iż pozostaje on w sprzeczności z art. 1 Konstytucji RP, utrzymanym w mocy przez art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. Ustawa ta doszła do skutku w dniu 23 lutego 1991 r., ogłoszona została w Dz.U. z dnia 16 marca 1991 r., ze wsteczną mocą obowiązującą od dnia 1 stycznia 1991 r., w warunkach, gdy spółdzielnie nabyły już, zgodnie z przepisami Prawa spółdzielczego, uprawnienia do podziału nadwyżki bilansowej na cele określone przez przepisy tego prawa, w tym do przeznaczenia części tej nadwyżki na premie i nagrody dla członków i pracowników spółdzielni, a w spółdzielniach pracy - także dla członków z tytułu wkładu pracy, z wyłączeniem tych premii i nagród z podstawy przyjmowanej do naliczania składek na ubezpieczenie społeczne (art. 77 ust. 1). Co więcej, niektóre spółdzielnie dokonały już podziału nadwyżki bilansowej oraz wypłaty tych premii i nagród, a więc zrealizowały swoje prawa przed dojściem do skutku i ogłoszeniem ustawy budżetowej na rok 1991. Przy tym w stosunku do tych ostatnich spółdzielni dopiero nowela ustawy budżetowej z dnia 26 września 1991 r., ogłoszona w Dz.U. z dnia 1 października 1991 r. Nr 86, poz. 301, przesądziła z jakich środków spółdzielnie pokryją składki na ubezpieczenie społeczne, wobec wcześniejszego rozdysponowania nadwyżki bilansowej za 1990 r. VII
Przepis art. 36 ustawy budżetowej na 1991 r. wprowadzając obowiązek wniesienia składki na ubezpieczenie społeczne od wypłaconych premii i nagród z nadwyżki bilansowej za 1990 r. pominął fakt, iż nagrody te i premie wyłączone zostały przez art. 77 ust. 1 Prawa spółdzielczego z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. Przy tym wyłączenie to obowiązywało aż do dnia 10 marca 1992 r., jako że zostało zniesione dopiero nowelą Prawa spółdzielczego z dnia 15 lutego 1992 r., ogłoszoną w Dz.U. z dnia 10 marca 1992 r. Nr 21, poz. 85, z mocą obowiązującą z dniem ogłoszenia. W konsekwencji unormowań, jakie wprowadził przepis art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991, nadwyżki bilansowe spółdzielni uległy pomniejszeniu o składki na ubezpieczenie społeczne od premii i nagród wypłaconych pracownikom i członkom spółdzielni: - w spółdzielniach, które wypłaciły te premie i nagrody przed dniem 1 kwietnia 1991 r. - pomniejszeniu uległy nadwyżki bilansowe za 1991 r. - w spółdzielniach, które wypłaciły te premie i nagrody w ciągu 1991 r. po 1 kwietnia tego roku - pomniejszeniu uległy nadwyżki bilansowe za 1990 r. Pomniejszenie nadwyżek bilansowych z tego tytułu odbiło się ujemnie tak na wysokości środków przeznaczonych na fundusze celowe spółdzielni oraz na cele socjalne, jak i na premie i nagrody dla pracowników i członków spółdzielni. Przepis art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 naruszył w wyniku tego konstytucyjne zasady: - lex retro non agit, gdy chodzi o spółdzielnie, które do dnia 1 kwietnia 1991 r. dokonały już podziału nadwyżki bilansowej za 1990 r., - ochrony praw nabytych, gdy chodzi o spółdzielnie, które dokonały podziału nadwyżki bilansowej za 1990 r. po dniu 1 kwietnia 1991 r. W obydwu wypadkach chodzi tak o prawa samych spółdzielni, jak i prawa pracowników i członków spółdzielni. W pierwszym wypadku uległy bowiem zmniejszeniu środki z nadwyżki bilansowej na fundusze celowe spółdzielni oraz na cele socjalne, zaś w drugim wypadku - środki z tej nadwyżki na premie i nagrody dla pracowników i członków spółdzielni. Naruszając zasady: lex retro non agit oraz ochrony praw nabytych, przepis art. 36 ustawy budżetowej na 1991 r. naruszył w konsekwencji zasadę zaufania do państwa i stanowionego przezeń prawa, z której wywodzą się dwie wcześniej wymienione zasady. Naruszając te zasady przepis art. 36 ustawy budżetowej na 1991 r. pozostaje w sprzeczności z art. 1 Konstytucji RP, w którego treści znajdują oparcie te zasady. VIII Biorąc pod uwagę przedstawione wyżej okoliczności należało orzec, jak w sentencji.