PIENIĄDZ ZASTĘPCZY ZIĘBIC 1918-1923

Dariusz Ejzenhart Wrocławskie Zapiski Numizmatyczne 2/2008 PIENIĄDZ ZASTĘPCZY ZIĘBIC 1918-1923 Wybuch I Wojny Światowej w znaczny sposób zachwiał obiegiem pieniądza w państwach w niej uczestniczących, szczególnie zaś na obszarze Cesarstwa Niemieckiego, a tym samym wchodzącego w jego skład Śląska. Zawieszenie wymienialności pieniądza na złoto nie tylko poderwało zaufanie do pieniądza papierowego, ale równieŝ spowodowało zniknięcie z rynku najpierw monety złotej i srebrnej, a w dalszej kolejności takŝe monety bilonowej. Brak w obiegu pieniądza zdawkowego musiał spowodować paraliŝ handlu oraz uniemoŝliwić dokonywanie jakichkolwiek innych drobnych płatności. Sytuacja taka wymusiła nie tylko na władzach lokalnych, ale równieŝ na większych przedsiębiorstwach prywatnych konieczność emisji pieniądza zastępczego. Tak więc w latach 1916-1923 tylko na Dolnym Śląsku moneta zastępcza oraz zastępcze bony pojawiają się w przeszło 100 miejscowościach i emitowane są w setkach odmian i wielotysięcznych nawet nakładach nie rzadko bez zezwolenia władz państwowych (oficjalnego emitenta), ale za to przy ich milczącym przyzwoleniu. Od jesieni 1923 r. lokalny pieniądz zastępczy na Śląsku wypiera z rynku rentenmarka oraz rentenpfennig wprowadzone do obiegu przez Bank Kredytowy Rzeszy (Rentenbank) 1. Od roku 1918 moneta zastępcza emitowana jest równieŝ w połoŝonym na obszarze Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich mieście Ziębice (niem. Münsterberg), stanowiącym bramę Dolnego Śląska od strony Opolszczyzny. Emitowany w latach 1918-1923 pieniądz zastępczy Ziębic moŝna podzielić na trzy główne grupy, tj.: - monety emitowane przez Miejską Kasę Oszczędności - monety i bony emitowane przez Magistrat Miasta Ziębic - monety prywatnych emitentów. Niniejsze opracowanie poświęcone zastępczym monetom, Ŝetonom 2 oraz bonom ma na celu przedstawienie i to tylko na przykładzie jednej miejscowości jak bardzo obszernym i ciekawym, a zarazem wymagającym jeszcze wielu badań i systematyzacji jest temat pieniądza zastępczego. Pierwszą grupę monet zastępczych Ziębic stanowią emitowane przez Miejską Kasę Oszczędności monety lokalne o nominałach: 10 fenigów z roku 1918, 1919 i 1921 (Ŝelazo, Ø20-20,5mm, Paszkiewicz 3 88.2.2. 88.2.4., ilustr.1), 25 fenigów z roku 1918 i 1921 (Ŝelazo, tarcza 8- boczna h25,5mm, Paszk.88.2.7. 88.2.8., ilustr.2) i 50 fenigów z roku 1918 i 1921 (Ŝelazo, Ø25,5mm, Paszk.88.2.9. 88.2.10., ilustr.3). Wybite one zostały w norymberskiej firmie Ludwiga Christopha Lauera w nakładach 4 od 20.400 do 73.350 egzemplarzy 5. Na awersie tych monet widnieje w obwódce perełkowej herb miasta Ziębic w kartuszu (na wzgórzu kościół o 2-ch bocznych wieŝach, nad lewą wieŝą księŝyc, nad prawą wieŝą gwiazda), pod którym umieszczony jest napis SPARMARKE (Ŝeton oszczędnościowy) oraz data. Na rewersie natomiast w obwódce perełkowej widnieje nominał (liczba, ale bez określenia jednostki fenig) oraz w otoku napis STADTSPARKASSE MÜNSTERBERG SCHLES. (Miejska Kasa Oszczędności Ziębice Śląsk). ilustr.1 ilustr.2 ilustr.3 1 Andrzej Mikołajczyk, Leksykon numizmatyczny, Łódź 1994, str. 254. 2 W opracowaniu pominięto opisy i ilustracje monet i Ŝetonów zakwalifikowanych w literaturze jako próbne. 3 Borys Paszkiewicz, Monety zastępcze Śląska, Kłodzka i Wschodnich ŁuŜyc 1800-1960, Warszawa 1984. 4 Borys Paszkiewicz, Monety zastępcze Śląska..., str. 108-109. 5 Andrzej Mikołajczyk w Leksykonie... (str. 341) podaje dla monety 10 fenigów z roku 1919 nakład 425.000 egz. PoniewaŜ liczba ludności Ziębic nie przekraczała w tym okresie 9.000 osób, tak wysoki nakład jednego tylko nominału dla monety o lokalnym zasięgu wydaje się nieprawdopodobny.

Do grupy monet wyemitowanych przez Miejską Kasę Oszczędnościową Ziębic naleŝą równieŝ bardzo ciekawe aluminiowe Ŝetony o nominale 50 fenigów z roku 1921 (na monetach brak daty emisji). Na awersie tych Ŝetonów widnieje w obwódce perełkowo-sznurowej napis SPARMARKE 50 PFENNIG oraz w otoku STÄDISCHE SPARKASSE MÜNSTERBERG. Na rewersie, natomiast w obwódkach perełkowych napis informacyjno-reklamowy w 8 róŝnych odmianach: WERTSACHEN SICHERE MAN GEGEN EINBRUCHS DIEBSTAHL DURCH VERWAHRUNG IN UNSERER STAHLKAMMER RZECZY WARTOŚCIOWE ZABEZPIECZAJ PRZED KRADZIEśĄ PRZEZ PRZECHOWYWANIE ICH W NASZYM SKARBCU (aluminium, Ø24mm, Paszk.88.2.12.) ZAHLE BARGELDLOS DURCH SCHECK ODER ÜBERWEISUNG PŁAĆ BEZGOTÓWKOWO CZEKIEM LUB PRZEKAZEM (aluminium, Ø24mm, Paszk.88.2.13., ilustr.4) SPAREINLAGEN WERDEN BEI TÄGLICHER VERZINSUNG JEDERZEIT ANGENOMMEN WKŁADY OSZCZĘDNOŚCIOWE PRZYJMUJEMY W KAśDYM CZASIE Z DZIENNYM OPROCENTOWANIEM (aluminium, Ø24mm, Paszk.88.2.14., ilustr.5), WERTPAPIERE ÜBERGEBE MAN DER SPARKASSE ZUR VERWAHRRUNG UND VERWALTUNG PAPIERY WARTOŚCIOWE PRZEKAś KASIE OSZCZĘDNOŚCI NA PRZECHOWANIE I DO ZAWIADYWANIA (aluminium, Ø24mm, Paszk.88.2.15., ilustr.6) DARLEHNE GIBT DIE SPARKASSE AUF HŸPOTHEK GEGEN PFAND ODER GEGEN BÜRGSCHAFT POśYCZKI UDZIELA KASA OSZCZĘDNOŚCI NA HIPOTEKĘ POD ZASTAW LUB ZA PORĘKĄ (aluminium, Ø24mm, Paszk.88.2.16., ilustr.8) REISE OHNE BARGELD MIT REISE KREDIT BRIEF ROB ZAMIAST Z GOTÓWKĄ PODRÓśÓJ Z LISTEM KREDYTOWYM ROB (CZEKIEM PODRÓśNYM ROB ) (aluminium, Ø24mm, Paszk.88.2.17., ilustr.7) DER AN- UND VERKAUF VON WERT- PAPIEREN WIRD VON DER SPARKASSE KULANT VERMITTELT KASA OSZCZĘDNOŚCI POŚREDNICZY W SPSÓB BIEGŁY PRZY ZAKUPIE I SPRZEDAśY PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH (aluminium, Ø24mm, Paszk.88.2.18.) SPARE IN DER ZEIT SO HAST DU IN DER NOT OSZCZĘDZAJ GDY NA TO PORA, WTEDY MIEĆ BĘDZIESZ GDY BĘDZIESZ W POTRZEBIE 6 (aluminium, Ø24mm, Paszk.88.2.19.) ilustr.4 ilustr.5 ilustr.6 ilustr.7 Monety te zostały zaklasyfikowane przez B. Paszkiewicza jako monety lokalne, ale trudno zgodzić się z taką tezą. NiezaleŜnie od specyficznego, reklamowego charakteru tych monet 6 Tłumaczenia z języka niemieckiego Iwo Kuczyński. 2

fakt, iŝ wybite one zostały pod szyldem miejskiej kasy oszczędnościowej oraz opatrzone zostały nazwą SPARMARKE, a takŝe - w odróŝnieniu od monet bitych przez oficjalnych emitentów (np. mennice) - nie umieszczono na nich daty wybicia, wskazywałby jednoznacznie, Ŝe w tym przypadku mamy do czynienia z Ŝetonami oszczędnościowymi lub co najwyŝej Ŝetonami płatniczymi. RównieŜ i te Ŝetony wykonane zostały w norymberskiej firmie Lauer w łącznym nakładzie 81.025 sztuk. Na zakończenie opisu tych ciekawych Ŝetonów naleŝy dodać, Ŝe nie zostały one wybite wyłącznie w celu reklamowym, czy teŝ kolekcjonerskim. Świadczy o tym egzemplarz przedstawiony na ilustracji poniŝej, którego stan zachowania wskazuje na duŝy stopień zniszczenia wywołany intensywnym obiegiem na rynku, a takŝe wycofaniem go z obiegu (więc musiał się w nim znajdować) poprzez wybicie pośrodku prostokątnego otworu 7. ilustr.8 Do kolejnej grupy monet zastępczych Ziębic naleŝą ze względu na wyjątkowe walory estetyczne bardzo popularne i poszukiwane przez kolekcjonerów wyemitowane przez Magistrat Miasta lokalne monety porcelanowe. JuŜ na wstępie konieczna jest podstawowa uwaga, a mianowicie, iŝ była to brązowa nieszkliwiona porcelana, czyli tzw. biskwit 8. Monety te emitowane były w latach 1921-1922, w nominałach 10, 20, 25 i 50 fenigów oraz 1, 2, 5 i 10 marek. Na awersie wszystkich ziębickich porcelanek widniał umieszczony w trójkącie herb miasta oraz napis w otoku MÜNSTERBERG / SCHLES (Ziębice / Śląsk). Dodatkowo na monetach 1, 2, 5 i 10 marek trójkąt, w którym umieszczony jest herb, ozdobiony jest na ścianach bocznych promieniami, a pod trójkątem widnieje nominał. Na rewersie monet 10 fenigowych pod liczbą 10 widnieje gałązka dębu z trzema Ŝołędziami (Ø19mm, b.n. 9, b.d. 10 z roku 1921, Paszk.88.1.3., ilustr.9). Na rewersie monet 20 fenigowych pod liczbą 20 widnieją dwie gałązki winogron (Ø22mm, b.n., b.d. z roku 1921, Paszk.88.1.5., ilustr.10). Na rewersie monet 25 fenigowych pod liczbą 25 widnieją dwa kłosy (Ø24mm, b.n., b.d. z roku 1921, Paszk.88.1.7., ilustr.11). Na rewersie monet 50 fenigowych pod liczbą 50 widnieje śpiący wśród winogronowych krzewów Bachus 11 (Ø27mm, b.n., b.d. - z roku 1921, Paszk.88.1.9. ilustr.12). Na rewersie monet 1-markowych widnieje szczyt heraldycznego kościoła z gwiazdą i księŝycem po bokach 12, a nad nim data 1922 (Ø28mm, Paszk.88.1.10., ilustr.13). Na rewersie monet 2-markowych widnieje orzeł śląski bez przepaski na piersiach 13, a nad nim data 1922 (Ø31mm, Paszk.88.1.12., ilustr.14). Na rewersie monet 5-markowych widnieje stojąca postać księcia w zbroi, z mieczem i tarczą oraz po jego bokach w otoku napis HERZOG / BOLKO 14 (Ø37mm, b.d. z roku 1922, Paszk.88.1.14., ilustr.15). Na rewersie monet 10-markowych widnieje stojąca postać księcia w zbroi, z kopią i mieczem, po jego bokach gwiazdy oraz w otoku napis HERZOG / KARL 15 (Ø42mm, b.d. z roku 1922, Paszk.88.1.16., ilustr.16). 7 Perforacja monet wycofywanych z obiegu była powszechnie stosowana w I poł. XX w.: Józef A. Szwagrzyk, Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w., Ossolineum 1990, str. 283. Autor opracowania spotkał się trzema przypadkami takiego typu perforacji monet Stadtsparkasse Münsterberg (kaŝdy egzemplarz znajdował się w innym zbiorze). 8 Biskwit nie szkliwiona ceramika wypalana jednokrotnie (lub celem uzyskania większej odporności dwukrotnie) w temperaturze 920-980 C. 9 b.n. moneta bez nazwy nominału. 10 b.d. moneta bez daty emisji. 11 Bachus, rzymski boŝek wina i bujności Ŝywotnych sił natury. 12 Rewers wzorowany na pieczęci miejskiej z roku 1366. 13 Rewers wzorowany na pieczęci miejskiej z roku 1292. 14 KsiąŜe Bolko (Bolesław) II Ziębicki (1312-1322-1341). 15 KsiąŜe Karol I Podiebradowicz (1498-1536). 3

iustr.9 ilustr.10 ilustr.11 iustr.12 ilustr.13 iustr.14 ilustr.15 ilustr.16 O faktycznym obiegu tych monet zwłaszcza nominałów 1, 2, 5 i 10-markowych naleŝy wątpić ze względu na kruchość materiału uŝytego do ich produkcji 16. Były to takŝe monety o najwyŝszych i niespotykanych w innych śląskich miejscowościach nominałach, a takŝe jako jedyne na Śląsku, przedstawiające na rewersie motywy historyczne 17. O ich typowo kolekcjonerskim charakterze moŝe świadczyć równieŝ przedstawiona na kolejnej ilustracji jedna z występujących odmian monety o nominale 10 marek z roku 1922 (b.d.), zdobiona złoceniem (Paszk.88.1.16.e), ilustr.17). Podobne złocenia w róŝnych układach graficznych spotykamy takŝe na monetach o nominałach 1, 2 i 5 marek. Jest więc oczywistym, Ŝe te niezwykle piękne i wyjątkowo rzadkie monety są tak poszukiwane przez kolekcjonerów. 16 Seweryn Kanape, Monety porcelanowe na Ziemiach Zachodnich, BN 2/1965, str. 29. 17 Dariusz Ejzenhart, Motywy historyczne na zastępczych monetach Ziębic, GROSZ 115/2008 4

ilustr.17 Opisane powyŝej monety wykonane zostały przez Staatliche Porzellan Manufaktur Meissen (Państwową Manufakturę Porcelany w Miśni), stąd wszystkie ich rodzaje opatrzone są na rewersie miśnieńskim znakiem firmowym 18. Nakłady, w jakich wyemitowano tą serię monet wynosiły od 5.000 egz. w przypadku monety o nominale 5 marek 19, aŝ do 49.500 egz. w przypadku monet o nominale 25 fenigów. Obok opisanych powyŝej monet w roku 1921 Magistrat Miasta Ziębic emituje równieŝ honorowane przez Miejską Kasę Oszczędności bez wątpienia o charakterze typowo kolekcjonerskim papierowe bony o nominałach 10, 25 oraz 50 fenigów (ilustr.18, 19 i 20). Na stronie głównej bonu o nominale 10 fenigów (b.n.) w ozdobnych ramkach umieszczono napisy 20 : górą gotykiem Münsterberg Schl. (Ziębice Śląsk), niŝej na tle herbu miasta napis w czterech wierszach Dieser Gutschein wird von der städtischen / Sparkasse in Zahlung genomenn. / Münsterberg. Schl, Den 19. April 1921 / Der Magistrat (Niniejszy bon Miejska Kasa Oszczędności zalicza na poczet zapłaty / Ziębice Śląsk, dnia 19 kwietnia 1921 / Magistrat). Pod napisem dwa nieczytelne podpisy. W prawym i lewym dolnym rogu nominał 10. Na stronie odwrotnej bonu o nominale 10 fenigów w ozdobnych ramkach w lewym górnym rogu widnieje herb Śląska w kartuszu (czarny orzeł z przepaską na piersi), natomiast w prawym górnym rogu herb Ziębic w kartuszu. W części centralnej starzec i młodzieniec w polu, na tle promieni zachodzącego słońca. Po bokach pod herbami sentencja UND WENN DAS LEBEN KÖSTLICH GEWESEN, SO IST ES MÜCHE UND ARBEIT GEWESEN (JEśELI śycie BYŁO WSPANIAŁE, TO BYŁ NIM TRUD I PRACA); (tło Ŝółte, napisy i zdobienia czarno-szare, znak wodny, 50x80mm, Grabowski/Mehl 21 918.1). Na stronie głównej bonu o nominale 25 fenigów (b.n.) w ozdobnych ramkach: po lewej stronie katedra i pod nią początek sentencji JN SCHWEREN ZEITEN (W TRUDNYCH CZASACH...), po prawej stronie na tle czerwonej cyfry 25 napis w ośmiu wierszach Dieser Gutschein wird von der städtischen / Sparkasse in Zahlung genomenn. / Münsterberg. Schlesien, Den 19. April 1921 / Der Magistrat (tłumaczenie jw.). Pod ww. napisem dwa nieczytelne podpisy. Na stronie odwrotnej bonu o nominale 25 fenigów w ozdobnych ramkach po bokach na owalnych tarczach herby Śląska i Ziębic, w środku ilustracja przedstawiająca chłopa siedzącego na pługu na tle promieni zachodzącego słońca, rozdzielająca napis zakończenie sentencji NUR NICHT VERZWEIFELN (... TYLKO NIE ROZPACZAĆ); (tło szare, znak wodny, 50x80mm, Grabowski/Mehl jw.). Na stronie głównej bonu o nominale 50 fenigów (b.n.) w ozdobnych ramkach: po lewej stronie herb Ziębic w kartuszu, po prawej stronie na tle czerwonej cyfry 50 napis w ośmiu wierszach Dieser Gutschein wird von der städtischen / Sparkasse in Zahlung genomenn. / Münsterberg. Schl, Den 19. April 1921 / Der Magistrat (tłumaczenie jw.). Pod ww. napisem dwa nieczytelne podpisy. Na stronie odwrotnej bonu o nominale 50 fenigów w ozdobnych ramkach panorama miasta, pod nią napis gotykiem Münsterberg i. Schl. (Ziębice na Śląsku); (tło oliwkowe, znak wodny, 50x80mm, Grabowski/Mehl jw.). 18 Dwie skrzyŝowane szable. 19 Władysław Skrzęta, Porcelanowe monety miast polskich, BN 1/1974. Według Bogumiła Sikorsiego 5100 egz., w tym odmiany ze złoceniami 200-500 egz.: w Śląskie monety zastępcze, Piła 1998, T.VIII, str. 11. 20 Tłumaczenia z języka niemieckiego Iwo Kuczyński. 21 Hans Grabowski, Manfred Mehl, Deutsches notgeld Band 1-2 Deutsche Serienscheine 1918-1922, Gietl Verlag 2003. 5

ilustr.18 ilustr.19 ilustr.20 W roku 1923 Magistrat emituje bony inflacyjne. Opisane zostały one w katalogu Kellera 22, jednakŝe w bardzo ogólnikowy sposób 23 : 500.000 marek i 1.000.000 marek, data emisji 13.08.1923 r., druk normalny pismem maszynowym ze stemplem typograficznym, znak wodny (Keller 3691.a.). 100.000 marek i 1.000.000 marek, data emisji 20.08.1923 r., druk typograficzny, bez znaku wodnego (Keller 3691.b.). 5.000.000 marek, data emisji 21.08.1923 r., druk typograficzny, bez znaku wodnego (Keller 3691.c.). Zarówno w przypadku bonów kolekcjonerskich, jak i w przypadku bonów inflacyjnych Ziębic nie jest znane miejsce ich druku, jak i wielkość emisji. Ostatnią grupą zastępczych monet miasta Ziębic, są monety i Ŝetony wydawane przez prywatnych emitentów, tj.: browary ziębickie (MÜNSTERBERGER BRAUHAUS oraz MÜNSTER- BERGER BRAUEREI), browar Kirchnera (KIRCHNER BRAUEREI), browar miejski (STADT- BRAUEREI), fabrykę konserw CARL SEIDEL & C oraz cukrownię (ZUCKERFABRICK). 22 Alfred Keller, Das notgeld der deutschen Inflation 1922-1923, München 1975. 23 Brak opisu awersu i rewersu w opracowaniach źródłowych oraz brak ilustracji. 6

Emitowany przez MÜNSTERBERGER BRAUEREI pieniądz zastępczy wybity był w nominałach 5, 10 oraz 50 fenigów i został zaklasyfikowany przez Borysa Paszkiewicza jako moneta płatnicza. Niestety opracowania na temat monet ziębickich są w tym przypadku ograniczone tylko do nieprecyzyjnych opisów, które niejednokrotnie są takŝe odmienne w róŝnych opracowaniach: Moneta płatnicza 5 fenigów 24 (cynk, okrągła Ø?, Paszk.88.3.1., Sikorski str.5, poz.1). Moneta płatnicza 10 fenigów 25 (cynk, okrągła Ø?, b.d. z roku 1919, Paszk.88.3.2., Lesiuk 26 RW41(Ŝelazo?), Sikorski str.5, poz.2). Moneta płatnicza 50 fenigów 27 (cynk, okrągła Ø?, b.d. z roku 1919, Paszk.88.3.3., Lesiuk RW41(Ŝelazo?), Sikorski str.5, poz.3). Nie tylko z opisu, ale takŝe z ilustracji znana jest moneta o nominale 10 fenigów (b.d.) wyemitowana przez Münsterberger Brauchaus. Na jej awersie widnieje w otoku otoczony obwódką z perełek napis MÜNSTERBERGER BRAUHAUS rozdzielony u dołu gwiazdką, pośrodku liczba 10 w obwódce z perełek. Na rewersie duŝa liczba 10 w obwódce z perełek (cynk, tarcza 8-boczna h20,8mm, Paszk.--, Sikorski str.5, poz.1, ilustr.21). ilustr.21 Kolejną odmianą pieniądza zastępczego emitowanego przez jeszcze jeden browar jest Ŝeton zastawny o nominale 20 fenigów (b.d.) wyemitowany przez browar Kirchnera. Na jego awersie, w obwódce perełkowej umieszczony jest napis w dwóch poziomych wierszach KIRCHNER BRAUEREI, nad nim i pod nim sześcioramienne gwiazdki, dolna większa (Gwiazda Dawida?), dołem napis MÜNSTERBERG. Na rewersie w obwódce perełkowej liczba 20 oraz napis FLASCHENPFAND (zastawny) i rozeta (cynk, tarcza 8-boczna h24mm, Paszk.--, Sikorski str.4 poz.1, ilustr.22 28 ). śetony browaru Kirchnera wykonane zostały przez firmę L. Ch. Lauer w nieznanym nakładzie. ilustr.22 Ile rodzajów Ŝetonów wydaje browar miejski w Ziębicach? Według Borysa Paszkiewicza jest to jeden rodzaj Ŝetonu płatniczego o nominale 5 (fenigów?, b.d.). Na jego awersie widnieje napis STADTBRAUEREI MÜNSTERBERG. Na rewersie cyfra 5 (aluminium, Ø20,5mm, Paszk.88.6.1.) Z kolei Bogumił Sikorski podaje aŝ trzy ich rodzaje: 5 (fenigów?, b.d.). Na awersie napis STADTBRAUEREI biegnący górą łukiem, pośrodku w dwóch poziomych wierszach MÜNSTER-/BERG oraz u dołu trzy gwiazdki? Na rewersie cyfra 5 (aluminium, Ø20,5mm, Sikorski str.9, poz.1). 10 (fenigów?, b.d.). Na awersie napis STADTBRAUEREI biegnący górą łukiem, pośrodku w dwóch poziomych wierszach MÜNSTER-/BERG oraz u dołu trzy gwiazdki? Na rewersie liczba 10 (cynk, Ø20,8mm, Sikorski str.9, poz.2). 24 Brak opisu awersu i rewersu w opracowaniach źródłowych oraz brak ilustracji. 25 Brak opisu awersu i rewersu w opracowaniach źródłowych oraz brak ilustracji. 26 Wiesław Lesiuk, Pieniądz zastępczy na Śląsku 1914-1929, Wrocław 1971. 27 Brak opisu awersu i rewersu w opracowaniach źródłowych oraz brak ilustracji. 28 Wszystkie egzemplarze opisywanego Ŝetonu, do których udało się dotrzeć autorowi w trakcie przygotowywania niniejszego opracowania są w bardzo złym stanie zachowania. 7

50 (fenigów?, b.d.). Na awersie napis STADTBRAUEREI biegnący górą łukiem, pośrodku w dwóch poziomych wierszach MÜNSTER-/BERG oraz u dołu trzy gwiazdki? Na rewersie liczba 50 (cynk, Ø22,5mm, Sikorski str.9, poz.3). Wg opracowań źródłowych fabryka konserw CARL SEIDEL & Cº wyemitowała cztery rodzaje Ŝetonów, tj.: śeton płatniczy 20 (fenigów?, b.d.). Na awersie w obwódce perełkowej biegnący górą łukiem napis CARL SEIDEL & Cº, u dołu poziomo MÜNSTERBERG, pośrodku ozdobnik z arabesek, na samym dole trzy gwiazdki. Na rewersie liczba 20 w obwódce perełkowej (mosiądz, Ø28mm, Paszk.88.5.3., Sikorski str.3, poz.1, ilustr.23). śeton płatniczy (moneta płatnicza?) 30 (fenigów?, b.d.). Na awersie ozdobna rozeta w obwódce perełkowej, w otoku napis CARL SEIDEL & Cº MÜNSTERBERG, takŝe w zewnętrznej obwódce perełkowej. Na rewersie w obwódce perełkowej liczba 30 (mosiądz, Ø25mm, Paszk.--, Sikorski str.3, poz.2). śeton płatniczy b.n., b.d. Na awersie ozdobna rozeta w obwódce perełkowej, w otoku napis CARL SEIDEL & Cº MÜNSTERBERG w zewnętrznej obwódce perełkowej. Na rewersie firmowy znak csc w obwódce perełkowej (mosiądz, Ø25mm, Paszk.88.5.4., Sikorski str.4, poz.3, ilustr.24) 29. śeton płatniczy b.n., b.d. Na awersie ozdobna rozeta w obwódce perełkowej, w otoku napis CARL SEIDEL & Cº MÜNSTERBERG w zewnętrznej obwódce perełkowej. Na rewersie firmowy znak csc w obwódce perełkowej (cynk niklowany, Ø25mm, Paszk.--, Sikorski str.4, poz.4, ilustr.25). ilustr.23 ilustr.24 ilustr.25 O tym, jak jeszcze niezbadanym do końca tematem jest pieniądz zastępczy Ziębic świadczą nieopisane dotychczas w literaturze przedmiotu dwa rodzaje Ŝetonów zastępczych, wyemitowanych przez fabrykę konserw CARL SEIDEL & Cº. śeton płatniczy (moneta płatnicza?) 30 (fenigów?, b.d.). Na awersie ozdobna rozeta w obwódce perełkowej, w otoku napis CARL SEIDEL & Cº MÜNSTERBERG. Na rewersie w obwódce perełkowej liczba 30 (miedź, Ø25mm, Paszk.--, Sikorski --, ilustr.26) 30. śeton płatniczy b.n., b.d. Na awersie ozdobna rozeta w obwódce perełkowej, w otoku napis CARL SEIDEL & Cº MÜNSTERBERG. Na rewersie firmowy znak csc w obwódce perełkowej, kontrasygnowany 151 S E (mosiądz, Ø25mm, Paszk.--, Sikorski --, ilustr.27) 31. ilustr.26 ilustr.27 29 Borys Paszkiewicz notuje równieŝ odmianę z puncą 3 na rewersie na literze S (Monety zastępcze Śląska..., str. 111). 30 Moneta nienotowana w opracowaniach źródłowych, spotykana na rynku kolekcjonerskim. 31 Charakter kontrasygnaty oraz wykonany otwór mogą w tym przypadku świadczyć o późniejszym wykorzystywaniu tych Ŝetonów w innym charakterze i przez inną firmę. 8

TakŜe opisywany w literaturze przedmiotu jest tylko jeden rodzaj monety wyemitowanej przez cukrownię w Ziębicach (ZUCKERFABRICK), tj. moneta płatnicza o nominale 15 (fenigów?, b.d.). Na awersie w obwódce perełkowej widnieje liczba 15, w otoku rozdzielony gwiazdkami napis ZUCKERFABRICK / MÜNSTERBERG. Na rewersie tylko obwódka perełkowa (mosiądz, Ø23mm, Paszk.88.7.3., Sikorski str.20-21, poz.1). Zarówno nakłady, jak i miejsca wybicia Ŝetonów i monet emitowanych przez MÜNSTERBERGER BRAUHAUS, MÜNSTERBERGER BRAUEREI, STADTBRAUEREI, CARL SEIDEL & C oraz ZUCKERFABRICK nie są znane. Jak obrazuje niniejsze opracowanie pomimo iŝ opisuje monety oraz bony nie tak odległe w emisji, bo liczące niespełna 100 lat, a więc środki płatnicze współczesne nie jest moŝliwym jednoznaczne ustalenie pełnego katalogu pieniądza zastępczego choćby dla jednej tylko, niewielkiej przecieŝ miejscowości, co wskazuje równieŝ na konieczność prowadzenia dalszych, stałych badań w tym temacie. Zapewne jeszcze niejednokrotnie kolekcjonerzy i badacze pieniądza zastępczego znajdą ciekawe, nienotowane dotychczas jego odmiany, a wśród nich takŝe odmiany monet lub banknotów ziębickich 32, wzbogacając i rozszerzając wiedzę na ten temat. 32 W roku 2007 na aukcji internetowej organizowanej przez portal Allegro wystawiona została 50-fenigowa moneta zastępcza z roku 1918, której awers wybity został stemplem właściwym dla monet zastępczych Strzelina (Paszk.65.1.3.), natomiast rewers wybito stemplem monety zastępczej Ziębic (Paszk.88.2.9.). 9