Prof. dr hab. Marcin Orlicki, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Poznań, 11 stycznia 2015 r. Uwagi do projektu nowelizacji kodeksu cywilnego odnoszącej się do ubezpieczeń grupowych 1. Art. 805¹ a. Nie do zaakceptowania jest projekt przepisu, zgodnie z którym przepisy o umowie ubezpieczenia stosuje się odpowiednio do umowy ubezpieczenia grupowego na rzecz osób trzecich. Oznacza to, że umowa ubezpieczenia grupowego na rzecz osób trzecich nie jest w swej istocie umową ubezpieczenia, lecz konstrukcją odmienną od umowy ubezpieczenia, w odniesieniu do której nie można stosować przepisów o umowie ubezpieczenia wprost, a jedynie odpowiednio na mocy wskazanego przepisu. b. Sama nazwa ubezpieczenie grupowe na rzecz osób trzecich jest wadliwa. Zawiera ona w sobie superfluum. Jest oczywistym, że skoro ubezpieczenie ma zostać zawarte na rzecz więcej niż jednej osoby, to musi być ono ubezpieczeniem na cudzy rachunek. Całkowicie wystarczającym jest wiec określanie tych umów jako ubezpieczeń grupowych. 2. Dział IV Błędem legislacyjnym jest tworzenie odrębnego działu równoważnego z przepisami ogólnymi, przepisami o ubezpieczeniach majątkowych i przepisami o ubezpieczeniach osobowych. Kryterium wyróżnienia działów w obecnie obowiązujących przepisach kodeksu cywilnego jest charakter świadczenia i przedmiot ochrony ubezpieczeniowej. Ewentualne wyróżnienie nowego działu opierałoby się na zupełnie nowym kryterium. Strona1
Jest to zabieg wadliwy pozbawia bowiem systematykę kodeksową waloru konsekwencji. Właściwym rozwiązaniem byłoby dodanie nowych przepisów po art.808 kc, który jest poświęcony ubezpieczeniom na cudzy rachunek. Nowe przepisy powinny obejmować wszystkie przypadki ubezpieczeń na cudzy rachunek bez względu na to, czy ubezpieczona jest jedna czy więcej osób. 3. Art. 834 (1) a. Błędem jest odwoływanie się do ochrony ubezpieczeniowej w rozumieniu art.805, skoro art.805 nie wspomina o ochronie ubezpieczeniowej. b. Określenie ubezpieczony jest używane w kodeksie cywilnym dla osób objętych ubezpieczeniem bez względu na jego grupowy charakter. W ocenianym przepisie pojawia się odmienny sposób jego definiowania. Jest to niedopuszczalne. 4. Art. 834 (2) 1 Określone w umowie kryterium przynależności do grupy nie może mieć charakteru absolutnego. Jeśli dana osoba została przyjęta do ubezpieczenia, mimo, że nie spełnia kryteriów przynależności, wówczas należy uznać, że jest ubezpieczona grupowo. 5. Art. 834 (2) 2 Założenie, że ubezpieczeni powinni mieć zapewnioną ochronę na jednakowych warunkach w ramach grupy jest nierealne. W wielu przypadkach ochrona ubezpieczeniowa w ramach grupy ze swej natury musi być zróżnicowana w szczególności różne są wypadki ubezpieczeniowe, które mogą zdarzyć się poszczególnym uczestnikom grupy. Należy pamiętać, że od chwili, w której jakikolwiek z wypadków ubezpieczeniowych objętych daną umową ubezpieczenia stał się zdarzeniem niemożliwym, nie jest wykonalne świadczenie ochrony ubezpieczeniowej dotyczącej tego wypadku. Wobec niemożności świadczenia ochrony ubezpieczeniowej przez ubezpieczyciela, zobowiązanie w tym zakresie wygasa (ale utrzymuje się w zakresie pozostałych ryzyk). Skutek ten następuje z mocy prawa (art. 806 1 kc.) Jest to reguła uniwersalna, która dotyczy w równym stopniu wszystkich rodzajów ubezpieczeń zarówno indywidualnych, jak i grupowych. Przytaczany powszechnie fakt, że w ubezpieczeniach grupowych następuje ocena ryzyka dotyczącego wszystkich członków grupy en bloc powinna być interpretowana w ten sposób, że mimo iż różnym członkom grupy dany wypadek ubezpieczeniowy zagraża w różnym stopniu, to jednak decydują się oni na wspólną ochronę ubezpieczeniową, która uśredniając zagrożenie, upraszczając i potaniając procedury, powoduje znaczące obniżenie wysokości składki ubezpieczeniowej. Granicą tak rozumianego uśrednienia jest brak zagrożenia danej osoby wypadkiem ubezpieczeniowym danego rodzaju. W takim przypadku dana osoba całkowicie jest bowiem pozbawiona ochrony ubezpieczeniowej, co w myśl przepisów kodeksu cywilnego skutkuje wygaśnięciem zobowiązania ubezpieczyciela wobec niej. Dotyczy to w równym stopniu niemożności Strona2
pierwotnej (gdy do ubezpieczenia grupowego przystępuje osoba, która nie jest zagrożona przez niektóre z wypadków ubezpieczeniowych), jak i niemożności następczej (gdy niektóre z wypadków ubezpieczeniowych, których prawdopodobieństwo było wcześniej większe od zera, obecnie stały się wypadkami o prawdopodobieństwie zerowym). Należy jednak dodać, że mówiąc o prawdopodobieństwie zerowym należy mówić o absolutnej niemożności zajścia danego zdarzenia w okresie ubezpieczenia. Zerowe jest więc np. prawdopodobieństwo śmierci matki danej osoby w sytuacji, gdy matka ta wcześniej zmarła. Nie jest jednak zerowym prawdopodobieństwo śmierci teściowej mężczyzny, który obecnie jest kawalerem. Może on przecież ożenić się, zaś później jego teściowa może umrzeć. Nie jest również zerowym prawdopodobieństwo śmierci teściowej mężczyzny, któremu teściowa wcześniej zmarła. Może przecież dojść do rozwodu, zawarcia nowego związku małżeńskiego i śmierci kolejnej teściowej. 6. Art. 834 (3), 834(4) Przepisy te są całkowicie zbędne. Sprawy w nich poruszone mogą być (i są obecnie) regulowane w treści ogólnych warunków ubezpieczenia. Nie ma więc potrzeby tworzenia przepisów kodeksowych w tym zakresie. 7. Art. 834 (5) Przepis ten powinien odnosić się do wszystkich ubezpieczeń na cudzy rachunek (a nie tylko ubezpieczeń grupowych). 8. Art. 834 (6) Również ten przepis powinien odnosić się do wszystkich ubezpieczeń na cudzy rachunek (a nie tylko ubezpieczeń grupowych). Należy zaproponować zmianę redakcji przepisu art. 834(6) 1 poprzez dodanie słów: w szczególności nie może on uzyskiwać jakichkolwiek korzyści majątkowych związanych z zawarciem i wykonywaniem umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek. Strona3
9. Art. 834 (7) a. W odniesieniu do 1 zamiast formułować ten przepis, należy w art. 808 3 skreślić słowa: chyba że strony uzgodniły inaczej; jednakże uzgodnienie takie nie może zostać dokonane, jeżeli wypadek już zaszedł. b. W odniesieniu do 2 zamiast formułować ten przepis, należy dokonać zmian w art., 833 i 834 kc w taki sposób, by nadać tym przepisom następujące brzmienie: Art.833. Przy ubezpieczeniu na życie samobójstwo ubezpieczonego nie zwalnia ubezpieczyciela od obowiązku świadczenia, jeżeli samobójstwo nastąpiło po upływie lat dwóch od zawarcia umowy ubezpieczenia, a w przypadku umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek od dnia, w którym ubezpieczyciel rozpoczął świadczenie ochrony ubezpieczeniowej na rzecz ubezpieczonego. Umowa lub ogólne warunki ubezpieczenia mogą skrócić ten termin, nie bardziej jednak niż do 6 miesięcy. Art. 834. Jeżeli do wypadku doszło po upływie lat trzech od zawarcia umowy ubezpieczenia na życie, ubezpieczyciel nie może podnieść zarzutu, że przy zawieraniu umowy podano wiadomości nieprawdziwe, w szczególności że zatajona została choroba osoby ubezpieczonej. Umowa lub ogólne warunki ubezpieczenia mogą skrócić powyższy termin. W przypadku umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek, termin te biegnie od dnia, w którym ubezpieczyciel rozpoczął świadczenie ochrony ubezpieczeniowej na rzecz ubezpieczonego. Da to jasność co stosowania art. 833 i 834 w odniesieniu do każdego ubezpieczenia na cudzy rachunek nie tylko o charakterze grupowym. 10. Art. 834 (8) W przepisie tym projektodawcy uznali, że ubezpieczający ma zapewnić ubezpieczonym dostęp do warunków ubezpieczenia. Trudno rozszyfrować, co oznacza dostęp, ponieważ obowiązujące przepisy nie posługują się tym pojęciem. Nie ma również powodu, by obowiązkiem tym obciążony był ubezpieczający, a nie podmiot, który na ubezpieczeniu zarabia ubezpieczyciel. Dlatego zamiast wprowadzać art. 834 (8), lepiej byłoby dodać do art. 808 kc przepis o następującym brzmieniu: Ustalony przez ubezpieczyciela wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzór umowy, regulamin, jak również umowa ubezpieczenia wiążą ubezpieczonego, jeżeli zostały mu doręczone przed objęciem go ochroną ubezpieczeniową, chyba że ubezpieczony nie jest wskazany imiennie. 11. Art. 834 (9) 1 i 2 Strona4
Aby zapobiec ewentualnym wątpliwościom interpretacyjnym należy zmodyfikować treść tego przepisu w następujący sposób: Jeżeli na podstawie odrębnych przepisów następuje zmiana umowy ubezpieczenia, ubezpieczyciel zobowiązany jest do poinformowania ubezpieczonego o zmianie przed jej dokonaniem. Nie należy wprowadzać przepisu, który daje ubezpieczonemu prawo do wystąpienia z ubezpieczenia grupowego w określonych okolicznościach i w określonym terminie [jak w proponowanym art. 834 (9) 2 kc]. Przepis taki mógłby być interpretowany a contrario w ten sposób, że ubezpieczony ma prawo rezygnacji z ochrony ubezpieczeniowej wyłącznie w określonych w tym przepisie okolicznościach i terminie. Podobnie można interpretować proponowany art. 834 (11), który zakłada, że ubezpieczony może zrezygnować z ubezpieczenia na życie (ale nie z innych ubezpieczeń). W rzeczywistości ubezpieczony ma (i powinien mieć nadal) prawo do rezygnacji z ochrony w każdym czasie. Można więc (choć nie jest to konieczne) uzupełnić art. 808 poprzez kolejny paragraf o następującym brzmieniu: Ubezpieczony może w każdym czasie zrezygnować z ochrony ubezpieczeniowej. 12. Art. 834 (10) Nie ma powodu, by ubezpieczony otrzymywał potwierdzenie objęcia ochroną ubezpieczeniową tylko wówczas, gdy zażądał jego wydania. Należy więc zrezygnować z wprowadzania projektowanego przepisu art. 834 (10) i zamiast niego znowelizować art. 809 kc dodając 3 o następującej treści: 3. Ubezpieczyciel zobowiązany jest potwierdzić objęcie ubezpieczonego ochroną ubezpieczeniową, chyba że ubezpieczony nie jest wskazany imiennie. 13. Kwestie pominięte Projekt nowelizacji pomija wiele bardzo istotnych kwestii dotyczących ubezpieczeń grupowych: a. Kwestia zwrotu składki na rzecz ubezpieczonego konieczność nowelizacji art. 813 kc w następujący sposób: 1. Składkę oblicza się za czas trwania odpowiedzialności ubezpieczyciela. W przypadku wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia przed upływem okresu na jaki została Strona5
zawarta umowa, ubezpieczającemu przysługuje zwrot składki za okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej. Jeżeli jednak składka została zapłacona przez ubezpieczonego, zwrot składki za okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej zastrzeżonej na jego rzecz przysługuje wyłącznie ubezpieczonemu. b. Kwestia zaniechania przekazywania składki przez ubezpieczającego na rzecz ubezpieczyciela Ubezpieczony, który ponosi ciężar finansowania ochrony ubezpieczeniowej nie powinien być pozbawiony kontroli nad konsekwencjami zaniechania opłacania kolejnych rat składki ubezpieczeniowej, bo konsekwencje te (ustanie odpowiedzialności ubezpieczyciela) dotykają bezpośrednio sfery jego interesów prawnych i on może im zapobiec (poprzez zapłacenie składki). Dlatego też koniecznym wydaje się zmiana brzmienia art. 814 3 kc dokonana w sposób następujący: 3. W razie opłacania składki w ratach niezapłacenie w terminie kolejnej raty składki może powodować ustanie odpowiedzialności ubezpieczyciela, tylko wtedy, gdy skutek taki przewidywała umowa lub ogólne warunki ubezpieczenia, a ubezpieczyciel po upływie terminu wezwał ubezpieczającego do zapłaty z zagrożeniem, że brak zapłaty w terminie 7 dni od dnia otrzymania wezwania spowoduje ustanie odpowiedzialności. Jeżeli ubezpieczony zobowiązał się wobec ubezpieczającego do zwolnienia go z obowiązku płacenia składki lub do zapewnienia środków na zapłatę składki, wezwanie powinno zostać skierowane również do ubezpieczonego. c. Kwestia istotnej zmiany prawdopodobieństwa wypadku Zmiana wysokości składki wskutek istotnej zmiany prawdopodobieństwa wypadku ubezpieczeniowego dotyka sfery interesów majątkowych ubezpieczonego, który finansuje składkę ubezpieczeniową. Dlatego też nie może być on pozbawiony uprawnień wynikających z treści art. 816 kc. Postulować więc należy dodanie do art.816 kolejnego paragrafu określającego uprawnienia ubezpieczonego i jednocześnie wskazującego, że ewentualne wykonanie przez ubezpieczonego uprawnienia do wypowiedzenia umowy ogranicza się do tej części stosunku prawnego ubezpieczenia, która dotyczy danego ubezpieczonego. 1. W razie ujawnienia okoliczności, która pociąga za sobą istotną zmianę prawdopodobieństwa wypadku, każda ze stron może żądać odpowiedniej zmiany wysokości składki, poczynając od chwili, w której zaszła ta okoliczność, nie wcześniej jednak niż od początku bieżącego okresu ubezpieczenia. W razie zgłoszenia takiego Strona6
żądania druga strona może w terminie 14 dni wypowiedzieć umowę ze skutkiem natychmiastowym. Przepisu tego nie stosuje się do ubezpieczeń na życie. 2. Jeżeli ubezpieczony zobowiązał się wobec ubezpieczającego do zwolnienia go z obowiązku płacenia składki lub do zapewnienia środków na zapłatę składki, uprawnienia określone w 1 przysługują również ubezpieczonemu, jeżeli zmiana wysokości składki powodowałaby zmianę zakresu jego zobowiązania. Wypowiedzenie umowy przez ubezpieczonego nie ma skutku w stosunku do innych ubezpieczonych. d. Kwestia niezapłacenia składki w ubezpieczeniach osobowych Podobnie jak w przypadku art.814 3 kc, tak i przy stosowaniu art. 830 2 kc nie można zapominać, że informacja dotycząca konsekwencji niezapłacenia składki powinna trafiać przede wszystkim do osoby, która jest zobowiązana do jej uiszczenia lub chociażby ponosi jej ciężar ekonomiczny i zarazem która będzie odczuwać negatywne konsekwencje braku zapłaty (zakończenie ochrony ubezpieczeniowej). Jeśli osobą tą jest ubezpieczony finansujący składkę, to on powinien uzyskać od ubezpieczyciela wiedzę o okolicznościach opisanych w treści art.830 2 kc. W braku odmiennego zastrzeżenia umowę uważa się za wypowiedzianą przez ubezpieczającego, jeżeli składka lub jej rata nie została zapłacona w terminie określonym w umowie lub ogólnych warunkach ubezpieczenia mimo uprzedniego wezwania do zapłaty w dodatkowym terminie określonym w ogólnych warunkach ubezpieczenia; w wezwaniu powinny być podane do wiadomości ubezpieczającego skutki niezapłacenia składki. Jeżeli ubezpieczony zobowiązał się wobec ubezpieczającego do zwolnienia go z obowiązku płacenia składki lub do zapewnienia środków na zapłatę składki, wezwanie powinno zostać skierowane również do ubezpieczonego. Strona7