16 Wymagania edukacyjne konieczny podstawowy rozszerzajàcy dope niajàcy 1. Poło enie, granice i obszar Uczeƒ: wyjaênia terminy: terytorium làdowe, powietrzne, wody terytorialne porównuje wielkoêç terytorium z wielkoêciami innych krajów wskazuje na mapie paƒstwa graniczàce z Polskà wymienia korzyêci wynikajàce z nadmorskiego poło enia Uczeƒ: wskazuje na mapie skrajne punkty okreêla współrz dne geograficzne skrajnych punktów opisuje na podstawie mapy przebieg granicy Uczeƒ: opisuje poło enie fizycznogeograficzne, polityczne i matematyczne, korzystajàc z map i Europy oblicza rozciàgłoêç równole nikowà i południkowà Uczeƒ: oblicza ró nice miejscowego czasu słonecznego mi dzy skrajnymi punktami omawia na podstawie mapy zasi g wód terytorialnych wykazuje korzyêci i zagro enia wynikajàce z poło enia w Europie Ârodkowej I. Zró nicowanie Êrodowiska przyrodniczego 2. 3. 4. Dzieje geologiczne obszaru Zlodowacenia na obszarze Surowce mineralne wskazuje na mapie główne jednostki tektoniczne Europy i oraz wymienia wymienia er, w czasie których na obszarze wystàpiły ruchy górotwórcze wskazuje na mapie zasi gi zlodowaceƒ i wymienia zlodowaceƒ klasyfikuje surowce mineralne ze wzgl du na ich gospodarcze wykorzystanie wskazuje na mapie obszary wyst powania najwa niejszych surowców mineralnych opisuje na podstawie tabeli stratygraficznej najwa niejsze wydarzenia z przeszłoêci geologicznej wskazuje na mapie górotwory kaledoƒskie, hercyƒskie oraz alpejskie rozpoznaje formy i osady polodowcowe na schematach oraz wskazuje na mapie obszary ich wyst powania wymienia sposoby pozyskiwania surowców mineralnych wykazuje znaczenie gospodarcze surowców mineralnych charakteryzuje główne jednostki tektoniczne opisuje najwa niejsze wydarzenia z przeszłoêci geologicznej wyjaênia genez wybranych form i osadów polodowcowych opisuje warunki powstania wybranych form polodowcowych wykazuje zwiàzek mi dzy budowà geologicznà a wyst powaniem surowców mineralnych analizuje zasoby surowców mineralnych opisuje na podstawie schematu proces powstawania w gla kamiennego wykazuje zwiàzki mi dzy budowà geologicznà a wydarzeniami geologicznymi interpretuje przekrój geologiczny opisuje wpływ zmian poziomu morza oraz zmian klimatycznych na współczesny obraz analizuje i porównuje cechy krajobrazu peryglacjalnego i młodoglacjalnego analizuje wpływ wydobycia surowców mineralnych na Êrodowisko przyrodnicze 5. Ukształtowanie powierzchni wymienia cechy rzeêby powierzchni wskazuje na mapie pasy ukształtowania powierzchni i wymienia wskazuje na mapie najwy ej i najni ej poło one punkty omawia cechy rzeêby powierzchni rozró nia wskazane formy rzeêby terenu na ilustracjach wskazuje na mapie i nazywa główne krainy geograficzne w poszczególnych pasach wyjaênia wpływ wydarzeƒ z przeszłoêci geologicznej na ukształtowanie powierzchni wyjaênia wpływ współczesnych procesów geologicznych na ukształtowanie powierzchni porównuje cechy rzeêby terenu poszczególnych pasów ukształtowania powierzchni klasyfikuje wybrane formy rzeêby terenu według wieku i sposobu powstania wykazuje pasowoêç ukształtowania powierzchni charakteryzuje cechy rzeêby terenu na podstawie mapy hipsometrycznej
6. Klimat wymienia czynniki geograficzne wpływajàce na klimat okreêla typ klimatu, w którego zasi gu le y Polska wymienia termiczne pory roku wymienia wiatrów lokalnych i miejsc ich wyst powania analizuje na mapach klimatycznych rozkład temperatury powietrza i opadów atmosferycznych opisuje cechy klimatu przejêciowego kreêli klimatogramy na podstawie danych liczbowych odczytuje, korzystajàc z mapy, długoêç okresu wegetacyjnego na wskazanym obszarze wyjaênia wpływ czynników geograficznych na cechy klimatu wyjaênia przyczyny zró nicowania temperatury powietrza oraz opadów atmosferycznych na obszarze wyjaênia przyczyny zró nicowania okresu wegetacyjnego wykazuje przejêciowoêç klimatu analizuje wpływ napływajàcych mas powietrza na kształtowanie si pogody charakteryzuje na podstawie map klimatycznych klimat wybranych regionów porównuje klimat z klimatami innych paƒstw Europy I. Zró nicowanie Êrodowiska przyrodniczego 7. 8. Wody powierzchniowe i podziemne Morze Bałtyckie wskazuje na mapie najwi ksze rzeki porównuje długoêci głównych rzek oraz powierzchnie i gł bokoêci wybranych jezior wskazuje na mapie wybrane jeziora wskazuje na mapie Morze Bałtyckie, najwi ksze jego zatoki, wyspy i cieêniny wymienia główne przyczyny zanieczyszczenia Bałtyku wymienia sposoby zasilania rzek kreêli diagramy ilustrujàce długoêç rzek wymienia przyczyny oraz skutki powodzi wskazuje na mapie obszary wyst powania wód podziemnych omawia wykorzystanie wód podziemnych opisuje poło enie geograficzne Bałtyku omawia cechy geograficzne Morza Bałtyckiego wymienia główne typy wybrze y i wskazuje na mapie Bałtyku miejsca ich wyst powania porównuje re imy wybranych rzek ocenia zasoby wody uzasadnia asymetri dorzeczy i wyjaênia przyczyny jej powstania wyjaênia genez wybranych typów jezior oraz podaje ich przykłady ocenia stopieƒ i sposoby wykorzystania wód podziemnych analizuje lini brzegowà Bałtyku oraz omawia genez poszczególnych typów wybrze y wyjaênia zró nicowanie zasolenia i temperatury wody w Bałtyku porównuje cechy wód Morza Bałtyckiego z cechami wód innych mórz analizuje gł bokoêç i kształt wybranych jezior opisuje na podstawie mapy rozmieszczenie rejonów eksploatacji i wykorzystanie wód mineralnych wykazuje zwiàzki mi dzy budowà geologicznà, rzeêbà powierzchni, klimatem a siecià hydrograficznà charakteryzuje czynniki wpływajàce na wielkoêç zasobów wodnych wykreêla na mapie poziomicowej działy wodne charakteryzuje na podstawie map etapy rozwoju Bałtyku porównuje wielkoêç i gł bokoêç Bałtyku z wielkoêcià i gł bokoêcià innych mórz proponuje sposoby ochrony wód Bałtyku przed zanieczyszczeniami 9. Gleby wymienia czynniki glebotwórcze wymienia główne typy gleb wyst pujàce klasyfikuje gleby wyst pujàce na strefowe i astrefowe analizuje, przy pomocy mapy gleb, rozmieszczenie głównych typów genetycznych gleb klasyfikuje gleby ze wzgl du na ich yznoêç wymienia przyczyny erozji gleb i sposoby przeciwdziałania temu zjawisku analizuje profil glebowy wybranych typów gleb ocenia przydatnoêç rolniczà głównych typów genetycznych gleb wykazuje wpływ budowy geologicznej, klimatu i warunków wodnych na wyst powanie gleb
18 Wymagania edukacyjne konieczny podstawowy rozszerzajàcy dope niajàcy I. Zró nicowanie Êrodowiska przyrodniczego 10. 11. Szata roêlinna i Êwiat zwierz cy Ochrona przyrody wymienia funkcje lasów rozpoznaje typy zbiorowisk roêlinnych rozró nia formy ochrony przyrody wskazuje na mapie parki narodowe znajdujàce si podejmuje działania na rzecz ochrony przyrody wskazuje zasi gi wyst powania wybranych gatunków drzew na mapie opisuje rozmieszczenie kompleksów leênych opisuje Êwiat zwierzàt opisuje osobliwoêci wybranych parków narodowych rozpoznaje i wymienia gatunków roêlin i zwierzàt prawnie chronionych wyjaênia zale noêci mi dzy klimatem a szatà roêlinnà charakteryzuje zbiorowiska leêne na obszarach nizinnych i w górach gatunkowej roêlin i zwierzàt przyrody i krajobrazu wyjaênia znaczenie współpracy mi dzynarodowej na rzecz ochrony przyrody ocenia lesistoêç na tle innych paƒstw opisuje działania wybranych polskich organizacji działajàcych na rzecz ochrony przyrody II. Podział administracyjny i struktura ludnoêci 12. 13. 14. Podział administracyjny Liczba ludnoêci i jej zmiany po II wojnie Êwiatowej Struktura płci i wieku ludnoêci wyjaênia terminy: powiat grodzki, powiat ziemski, wojewoda, prezydent, burmistrz, starosta wskazuje na mapie administracyjnej województwa, wymienia oraz ich stolic wyjaênia terminy: demografia, przyrost naturalny, przyrost rzeczywisty, migracja opisuje na podstawie danych statystycznych zmiany liczby ludnoêci po 1939 roku okreêla aktualnà liczb ludnoêci wymienia czynniki wpływajàce na zmiany liczby ludnoêci opisuje na podstawie wykresu struktur płci i wieku społeczeƒstwa polskiego wymienia przyczyny starzenia si społeczeƒstwa omawia trójstopniowy podział administracyjny opisuje zmiany przyrostu naturalnego od zakoƒczenia II wojny Êwiatowej do dnia dzisiejszego wymienia regionów o dodatnim i ujemnym przyroêcie naturalnym wyjaênia przyczyny i skutki zmiany modelu rodziny w społeczeƒstwie prezentuje dane liczbowe na diagramach porównuje na podstawie danych liczbowych długoêç ycia z długoêcià ycia w innych krajach wyjaênia przyczyny nadwy ki liczby kobiet nad liczbà m czyzn w społeczeƒstwie analizuje znaczenie podziału administracyjnego dla funkcjonowania kraju wymienia zadania poszczególnych szczebli administracji samorzàdowej porównuje liczb ludnoêci z liczbà ludnoêci innych krajów Europy wykazuje przyczyny i skutki spadku współczynnika przyrostu naturalnego w ostatnich latach oblicza współczynniki: przyrostu naturalnego, zgonów oraz urodzeƒ analizuje piramid płci i wieku ludnoêci wyjaênia przyczyny i skutki starzenia si społeczeƒstwa polskiego ocenia wady i zalety dwustopniowego i trójstopniowego podziału administracyjnego kraju porównuje współczynnik przyrostu naturalnego wyst pujàcy w województwie, w którym mieszka i Polsce ze współczynnikiem przyrostu naturalnego innych krajów Europy prognozuje zmiany liczby ludnoêci w przyszłoêci prognozuje zmiany struktury płci i wieku ludnoêci analizuje struktur wiekowà społeczeƒstwa polskiego i porównuje jà ze strukturami wiekowymi społeczeƒstw innych krajów oblicza współczynnik feminizacji
II. Podział administracyjny i struktura ludnoêci 15. 16. 17. Rozmieszczenie ludnoêci. Urbanizacja Struktura zatrudnienia. Problem bezrobocia Migracje wyjaênia terminy: g stoêç zaludnienia, urbanizacja, wskaênik urbanizacji, wieê, miasto, aglomeracja wskazuje na mapie obszary o najwi kszej i najmniejszej g stoêci zaludnienia i wymienia ich okreêla wartoêç wskaênika urbanizacji dla wskazuje na mapie aglomeracje miejskie i wymienia ich wyjaênia terminy: aktywny zawodowo, bierny zawodowo, bezrobotny, stopa bezrobocia wymienia przyczyny i skutki bezrobocia okreêla wartoêç Êredniej stopy bezrobocia wyjaênia terminy: migracja, emigracja, imigracja, reemigracja, przyrost rzeczywisty ludnoêci wymienia główne przyczyny migracji wewn trznych i zewn trznych Polaków opisuje główne ruchy migracyjne po II wojnie Êwiatowej wymienia atrakcje i bariery osadnicze wskazuje na mapie obszary najbardziej i najsłabiej zurbanizowane opisuje funkcje miast na wybranych przykładach wskazuje na podstawie map i schematów ró nice mi dzy aglomeracjà a konurbacjà porównuje, korzystajàc z danych statystycznych, liczb ludnoêci aktywnej zawodowo z liczbà ludnoêci w wieku produkcyjnym opisuje na podstawie danych statystycznych zmiany struktury zatrudnienia ludnoêci w ostatnich dziesi cioleciach wskazuje na mapie Êwiata kraje zamieszkałe przez ludnoêç pochodzenia polskiego i wymienia ich opisuje wpływ ruchów migracyjnych na zmiany liczby ludnoêci oblicza g stoêç zaludnienia oraz wskaênik urbanizacji dla wybranych obszarów charakteryzuje rozmieszczenie ludnoêci wyjaênia przyczyny i skutki nierównomiernego rozmieszczenia ludnoêci wyjaênia przyczyny zmian w strukturze zatrudnienia porównuje struktur zatrudnienia w gospodarce ze strukturà zatrudnienia w innych krajach oblicza stop bezrobocia opisuje zró nicowanie stopy bezrobocia i porównuje je ze zró nicowaniem stopy bezrobocia w regionie, w którym mieszka oblicza saldo migracji i przyrost rzeczywisty ludnoêci i interpretuje uzyskane dane porównuje dawne i współczesne przyczyny emigracji Polaków porównuje g stoêç zaludnienia z g stoêcià zaludnienia innych krajów Europy ocenia atrakcje i bariery osadnicze ocenia wpływ ruchów migracyjnych na rozmieszczenie ludnoêci porównuje wskaênik urbanizacji z innymi krajami oraz wymienia przyczyny jego zró nicowania ocenia wpływ koncentracji ludnoêci na Êrodowisko przyrodnicze wyjaênia wpływ przekształceƒ własnoêciowych w gospodarce na struktur zatrudnienia ludnoêci proponuje sposoby przeciwdziałania bezrobociu ocenia przyczyny i skutki reemigracji 18. Struktura narodowoêciowa. Grupy etniczne wyjaênia terminy: mniejszoêç narodowa, grupa etniczna wyjaênia, dlaczego Polska jest krajem niemal jednolitym narodowoêciowo omawia struktur narodowoêciowà ludnoêci wskazuje na mapie regiony zamieszkiwane przez mniejszoêci narodowe i wymienia tych regionów wymienia grup etnicznych i opisuje ich rozmieszczenie, korzystajàc z mapy porównuje liczebnoêç mniejszoêci narodowych przed II wojnà Êwiatowà ze stanem obecnym, wyjaênia przyczyny zmian opisuje zró nicowanie narodowoêciowe i etniczne wybranych regionów analizuje przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia mniejszoêci narodowych wymienia przykłady wkładu przedstawicieli ró nych grup etnicznych i narodowoêciowych w tworzenie dorobku kulturowego, gospodarczego i naukowego
20 Wymagania edukacyjne konieczny podstawowy rozszerzajàcy dope niajàcy 19. Poj cie, funkcje i podział przemysłu wyjaênia termin: przemysł wymienia funkcje przemysłu opisuje udział przemysłu w strukturze PKB wyjaênia znaczenie przemysłu dla gospodarki i społeczeƒstwa klasyfikuje przemysł na sekcje i działy porównuje zatrudnienie w poszczególnych sekcjach przemysłu ocenia znaczenie przemysłu dawniej i obecnie wykazuje zwiàzki przemysłu z innymi działami gospodarki okreêla perspektywy rozwoju przemysłu III. Przemysł 20. 21. Górnictwo i kopalnictwo Czynniki lokalizacji przemysłu wymienia i klasyfikuje surowce mineralne wyst pujàce wymienia surowce mineralne eksportowane przez Polsk odczytuje z tabel statystycznych wielkoêç wydobycia wybranych surowców wymienia i klasyfikuje czynniki lokalizacji przemysłu wymienia i wskazuje na mapie obszary wydobywania surowców mineralnych wymienia krajów, z których Polska importuje surowce mineralne kreêli diagramy ilustrujàce wielkoêç wydobycia wybranych surowców opisuje na przykładach wpływ wybranych czynników na lokalizacj zakładów przemysłowych uzasadnia na podstawie mapy lokalizacj wybranych oêrodków przemysłowych porównuje wielkoêç wydobycia poszczególnych surowców mineralnych z wielkoêcià wydobycia tych surowców w innych krajach analizuje diagramy ilustrujàce wielkoêç wydobycia wybranych surowców wykazuje potrzeb racjonalnego wykorzystania surowców mineralnych wyjaênia zwiàzki mi dzy lokalizacjà przemysłu a warunkami naturalnymi, rynkiem zbytu, szlakami komunikacyjnymi i potencjałem ludzkim uzasadnia czynniki lokalizacji wybranych sekcji i działów przemysłu ocenia na podstawie danych statystycznych zasoby surowców mineralnych wykazuje zale noêci mi dzy lokalizacjà kopalni a umiejscowieniem zakładów przetwarzajàcych surowce mineralne ocenia wpływ lokalizacji wybranego zakładu przemysłowego na stan Êrodowiska 22. Wytwarzanie energii elektrycznej klasyfikuje elektrownie ze wzgl du na êródło wykorzystywanej energii opisuje struktur produkcji energii elektrycznej według rodzajów elektrowni wyjaênia koniecznoêç oszcz dzania energii elektrycznej odczytuje z danych statystycznych i diagramów wielkoêç produkcji energii elektrycznej wskazuje na mapie najwi ksze elektrownie cieplne opisuje czynniki lokalizacji wybranych elektrowni opisuje wady i zalety poszczególnych rodzajów elektrowni porównuje wielkoêç produkcji energii elektrycznej z wielkoêcià produkcji energii elektrycznej w innych krajach ocenia struktur produkcji energii elektrycznej na tle innych krajów wyjaênia przyczyny i skutki dominacji energetyki cieplnej w strukturze produkcji energii okreêla przyczyny wstrzymania budowy elektrowni jàdrowej ocenia perspektywy rozwoju energetyki jàdrowej wykazuje korzyêci i ograniczenia wynikajàce z wykorzystywania alternatywnych êródeł energii
23. Gospodarka morska wyjaênia termin: gospodarka morska wymienia działy gospodarki morskiej wskazuje na mapie najwi ksze porty morskie i wymienia oraz uwzgl dnia specjalizacj wykazuje korzyêci dla gospodarki wynikajàce z dost pu kraju do morza charakteryzuje struktur przeładunków w portach morskich opisuje przyczyny zmniejszenia iloêci poławianych ryb charakteryzuje czynniki sprzyjajàce rozwojowi gospodarki morskiej wyjaênia funkcje i specjalizacje portów omawia aktualne problemy gospodarki morskiej porównuje przeładunki towarów w portach morskich z przeładunkami w innych portach Êwiata proponuje sposoby efektywniejszego wykorzystania warunków panujàcych do rozwoju gospodarki morskiej III. Przemysł 24. Obszary koncentracji przemysłu wyjaênia terminy: okr g przemysłowy, oêrodek przemysłowy wskazuje na mapie obszary najbardziej uprzemysłowione odró nia oêrodek przemysłowy od okr gu przemysłowego wskazuje na mapie najwi ksze okr gi przemysłowe i wymienia ich opisuje czynniki lokalizacji i struktur gał ziowà wybranych okr gów przemysłowych analizuje na podstawie kartogramu przestrzenne zró nicowanie odsetka pracujàcych w przemyêle ocenia korzyêci i negatywne skutki koncentracji przemysłu opisuje zmiany struktury gał ziowej w wybranych okr gach przemysłowych wyjaênia przyczyn przestrzennego zró nicowania lokalizacji okr gów przemysłowych uzasadnia potrzeb restrukturyzacji przemysłu w wybranych okr gach przemysłowych ocenia mo liwoêç lokalizacji nowych okr gów przemysłowych 25. Sytuacja polskiego przemysłu wyjaênia terminy: restrukturyzacja, prywatyzacja wyjaênia przyczyny nierównomiernego uprzemysłowienia kraju wymienia przyczyny i skutki zmian, które zaszły w polskim przemyêle po 1989 roku opisuje proces restrukturyzacji i prywatyzacji przemysłu ustala na podstawie danych statystycznych pozycj polskiego przemysłu w Êwiecie ocenia gospodarcze i społeczne skutki restrukturyzacji i prywatyzacji przemysłu uzasadnia potrzeb rozwijania nowoczesnych gał zi przemysłu ocenia społeczne i gospodarcze korzyêci tworzenia specjalnych stref ekonomicznych wskazuje potencjalnà lokalizacj nowoczesnych gał zi przemysłu ocenia społeczne i gospodarcze korzyêci płynàce z wielkich inwestycji kapitału zagranicznego IV. Rolnictwo 26. 27. Warunki rozwoju rolnictwa Produkcja roêlinna wyjaênia terminy: u ytki rolne, grunty orne wymienia funkcje rolnictwa wskazuje na mapie obszary o najkorzystniejszych warunkach przyrodniczych dla rozwoju rolnictwa wyjaênia terminy: plony, zbiory wymienia głównych roêlin uprawnych opisuje na podstawie map tematycznych warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa opisuje, korzystajàc z danych statystycznych, pozaprzyrodnicze aspekty rozwoju rolnictwa wymienia czynniki ograniczajàce rozwój rolnictwa wskazuje na mapie obszary upraw wybranych roêlin i wymienia tych obszarów analizuje struktur upraw ocenia warunki przyrodnicze i pozaprzyrodnicze rozwoju rolnictwa ocenia struktur u ytkowania ziemi i porównuje jà ze strukturà u ytkowania ziemi w innych krajach opisuje poziom mechanizacji i chemizacji rolnictwa i porównuje go z innymi krajami wyjaênia zwiàzek mi dzy rodzajem upraw a yznoêcià i typem gleb porównuje plony i zbiory wybranych roêlin z plonami i zbiorami tych roêlin w innych krajach wyjaênia przyczyny przestrzennego zró nicowania wielkoêci gospodarstw rolnych analizuje skutki rozdrobnienia gospodarstw rolnych prognozuje zmiany w wykorzystaniu u ytków rolnych uzasadnia regionalne zró nicowanie struktury upraw
22 Wymagania edukacyjne konieczny podstawowy rozszerzajàcy dope niajàcy IV. Rolnictwo 28. 29. Produkcja zwierz ca Problemy polskiego rolnictwa wyjaênia terminy: chów zwierzàt, hodowla zwierzàt, pogłowie wymienia cele hodowli zwierzàt wskazuje na mapie obszary chowu wybranych zwierzàt i wymienia tych obszarów wymienia najwa niejsze problemy polskiego rolnictwa opisuje udział rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego i zatrudnieniu na tle innych krajów porównuje plony i zbiory głównych roêlin uprawnych oraz produkcj mleka i mi sa z innymi krajami opisuje główne kierunki produkcji zwierz cej opisuje zmiany pogłowia bydła i trzody chlewnej w ostatnich latach wskazuje przyczyny spadku iloêci pogłowia zwierzàt hodowlanych wymienia cechy rolnictwa ekologicznego wykazuje potrzeb restrukturyzacji rolnictwa ocenia struktur chowu zwierzàt gospodarskich wyjaênia regionalne zró nicowanie obsady wybranych zwierzàt gospodarskich porównuje poziom rozwoju rolnictwa z poziomem rozwoju rolnictwa w innych krajach europejskich ocenia przyczyny niskiej wydajno- Êci i towarowoêci polskiego rolnictwa ocenia zmiany w rolnictwie wynikajàce z przystàpienia do Unii Europejskiej porównuje wydajnoêç chowu zwierzàt z wydajnoêcià chowu zwierzàt w innych krajach uzasadnia potrzeb rozwoju gospodarstw ekologicznych ocenia konkurencyjnoêç polskiego rolnictwa na rynku mi dzynarodowym 30. Podział usług klasyfikuje usługi wyjaênia terminy: usługi, transport, komunikacja, handel okreêla odsetek, który stanowià usługi w strukturze PKB i strukturze zatrudnienia omawia znaczenie usług we współczesnej gospodarce wymienia przykłady działów usług rozwijajàcych si i zanikajàcych wyjaênia przyczyny oraz skutki wzrostu zatrudnienia w usługach prognozuje kierunki rozwoju sektora usług w gospodarce V. Usługi 31. Transport làdowy rozró nia rodzaje transportu opisuje znaczenie poszczególnych działów transportu làdowego w gospodarce i yciu codziennym ludzi wskazuje na mapie główne szlaki transportu làdowego wymienia bariery rozwoju transportu samochodowego i kolejowego analizuje struktur przewozów ładunków transportem kolejowym i samochodowym wymienia przyczyny wzrostu znaczenia transportu przesyłowego uzasadnia koniecznoêç pilnej modernizacji sieci transportu làdowego wykazuje wady i zalety poszczególnych rodzajów transportu làdowego wyjaênia przyczyny zró nicowania g stoêci sieci dróg samochodowych oraz sieci linii kolejowych porównuje g stoêç sieci dróg samochodowych oraz sieci linii kolejowych z g stoêcià tych sieci w innych krajach analizuje jakoêç dróg kołowych i linii kolejowych wyjaênia potrzeb budowy nowoczesnych autostrad przewiduje skutki gwałtownego rozwoju motoryzacji
32. Transport wodny i lotniczy wyjaênia znaczenie transportu morskiego, Êródlàdowego i lotniczego w gospodarce kraju wskazuje na mapie miasta, w których znajdujà si lotniska wymienia cechy transportu morskiego i Êródlàdowego wskazuje na mapie główne szlaki transportu Êródlàdowego uzasadnia, dlaczego egluga Êródlàdowa jest najtaƒszym rodzajem transportu wskazuje na mapie główne kierunki transportu lotniczego omawia przyczyny wzrostu znaczenia niskobud etowych linii lotniczych wykazuje wady i zalety transportu morskiego, Êródlàdowego i lotniczego wykazuje, na przykładach, znaczenie transportu morskiego, Êródlàdowego i lotniczego wyjaênia przyczyny wzrostu wielkoêci ruchu pasa erskiego w transporcie lotniczym w ostatnich latach wyjaênia przyczyny niewielkiego znaczenia transportu Êródlàdowego porównuje wielkoêç ruchu pasa erskiego w transporcie lotniczym Polsce z tà samà wielkoêcià w innych krajach porównuje odległoêci oraz koszty przewozu towarów i pasa erów ró nymi Êrodkami transportu V. Usługi 33. 34. ŁàcznoÊç Handel wymienia rodzaje usług wchodzàcych w skład łàcznoêci wyjaênia znaczenie łàcznoêci w gospodarce i yciu codziennym wyjaênia terminy: saldo bilansu handlowego, import, eksport wymienia głównych partnerów handlowych opisuje struktur towarowà handlu zagranicznego porównuje liczb abonentów telefonicznych z liczbà abonentów telefonicznych w innych krajach wymienia czynniki wpływajàce na rozwój telefonii komórkowej i stacjonarnej wymienia bariery ograniczajàce rozwój internetu ocenia znaczenie handlu krajowego i zagranicznego w yciu codziennym omawia bilans handlu zagranicznego analizuje przyczyny powolnego wzrostu eksportu analizuje dane liczbowe dotyczàce bilansu handlu zagranicznego w ostatnich latach ocenia przyczyny i skutki rozwoju technologii informacyjnej ocenia zmiany zachodzàce na skutek rozwoju telekomunikacji porównuje wartoêç eksportu przypadajàcà na jednego mieszkaƒca z tà samà wartoêcià w innych krajach wyjaênia przyczyny ujemnego salda bilansu handlu zagranicznego ukazuje wpływ łàcznoêci na kształtowanie opinii i postaw wykazuje zwiàzki mi dzy rozwojem gospodarczym a poziomem łàcznoêci ocenia wartoêç eksportu przypadajàcà na jednego mieszkaƒca i innych krajach proponuje sposoby uzyskania przez Polsk dodatniego bilansu handlowego 35. Turystyka wyjaênia terminy: turystyka, walory turystyczne, baza turystyczna, agroturystyka omawia najwa niejsze cele podró y turystycznych Polaków wskazuje na mapie Êwiata rejony najcz Êciej odwiedzane przez Polaków klasyfikuje turystyk według ustalonych kryteriów opisuje rol turystyki w gospodarce wyjaênia przyczyny wzrostu ruchu turystycznego po 1989 roku porównuje wpływy z turystyki z wpływami z turystyki w wybranych krajach analizuje dane statystyczne dotyczàce wielkoêci przyjazdów cudzoziemców do w ostatnich latach ocenia walory turystyczne z punktu widzenia potencjalnego zagranicznego turysty wykazuje znaczenie bazy turystycznej dla rozwoju turystyki
24 Wymagania edukacyjne konieczny podstawowy rozszerzajàcy dope niajàcy V. Usługi 36. Walory turystyczne opisuje walory przyrodnicze i kulturowe wybranych regionów wskazuje na mapie regiony oraz oêrodki turystyczne o wysokich walorach turystycznych wyjaênia znaczenie turystyki krajowej jako êródła dochodu dla regionu i paƒstwa wyjaênia przyczyny popularnoêci agroturystyki ocenia walory wybranych regionów pod kàtem mo liwoêci rozwoju turystyki porównuje atrakcyjnoêç turystycznà wybranych regionów wyjaênia wpływ polityki paƒstwa i władz lokalnych na rozwój turystyki dowodzi potrzeby ochrony walorów turystycznych VI. Degradacja Êrodowiska przyrodniczego 37. Zanieczyszczenie Êrodowiska przyrodniczego wymienia êródła zagro eƒ dla Êrodowiska przyrodniczego opisuje zagro enia wynikajàce ze składowania Êmieci ocenia wpływ Êcieków komunalnych na stan czystoêci wód uzasadnia koniecznoêç segregacji Êmieci, oszcz dnoêci energii oraz wody wymienia sposoby zmniejszania emisji zanieczyszczeƒ przez przemysł porównuje na podstawie diagramu stan zanieczyszczenia Wisły i Odry opisuje zró nicowanie regionalne zanieczyszczenia Êrodowiska przyrodniczego opisuje wpływ przemysłu, rolnictwa i transportu na stan Êrodowiska wskazuje sposoby zmniejszania zanieczyszczenia Êrodowiska odpadami komunalnymi wymienia skutki zanieczyszczania Êrodowiska Êrodkami chemicznymi stosowanymi w rolnictwie ocenia społeczne i gospodarcze skutki zanieczyszczenia Êrodowiska wyjaênia proces powstawania kwaênych opadów wyjaênia przyczyny i skutki eutrofizacji jezior Êrodowiska proponuje działania prowadzàce do ograniczenia zanieczyszczenia Êrodowiska przyrodniczego VII. Zró nicowanie Êrodowiska przyrodniczego 38. 39. Pobrze a Pojezierza wskazuje na mapie regiony geograficzne pasa pobrze y opisuje najwa niejsze cechy krajobrazu pasa pobrze y wskazuje na mapie regiony geograficzne pasa pojezierzy wyró nia cechy rzeêby młodoglacjalnej wskazuje na mapie i wymienia wybranych jezior polodowcowych wskazuje na mapie najwa niejsze miasta pasa pojezierzy wskazuje na mapie parki narodowe znajdujàce si w pasie pobrze y wymienia atrakcje turystyczne pasa pobrze y charakteryzuje wybrane miasta pasa pobrze y opisuje na podstawie map klimatycznych zró nicowanie klimatyczne pasa pojezierzy wymienia bogactwa naturalne pasa pojezierzy wskazuje na mapie kompleksy leêne i parki narodowe poło- one w pasie pojezierzy i wymienia wykazuje wpływ zewn trznych czynników rzeêbotwórczych na rzeêb powierzchni pasa pobrze y wyjaênia genez mierzei, wydm, klifów i jezior przybrze nych pasa pobrze y porównuje cechy klimatu Pojezierza Pomorskiego z cechami klimatu Pojezierza Mazurskiego ocenia walory krajobrazowe i przyrodnicze pasa pojezierzy pasa pojezierzy wyjaênia genez uław WiÊlanych przyrody pasa pobrze y ocenia walory turystyczne pasa pobrze y wyjaênia przyczyny zró nicowania krajobrazu w pasie pojezierzy kompleksów leênych
VII. Zró nicowanie Êrodowiska przyrodniczego 40. 41. 42. Niziny Ârodkowopolskie cz Êç zachodnia Niziny Ârodkowopolskie cz Êç wschodnia Wy yny e cz Êç zachodnia wskazuje na mapie regiony geograficzne zachodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich i wymienia wyró nia cechy krajobrazu zachodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich wskazuje na mapie miasta poło one w zachodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich i wymienia wskazuje na mapie regiony geograficzne wschodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich i wymienia wymienia cechy krajobrazu wschodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich wskazuje na mapie miasta poło one we wschodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich i wymienia wskazuje na mapie regiony geograficzne Wy yn ch cz Êci zachodniej wyró nia cechy krajobrazu zachodniej cz Êci Wy yn ch wymienia bogactw mineralnych wyst pujàcych w zachodniej cz Êci Wy yn ch wskazuje na mapie najwa niejsze miasta Wy yn ch cz Êci zachodniej i wymienia ich opisuje, przy pomocy map klimatycznych, zró nicowanie klimatyczne zachodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich wskazuje na mapie kompleksy leêne oraz parki narodowe poło one w zachodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich i wymienia opisuje rozmieszczenie bogactw mineralnych zachodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich opisuje wybrane miasta zachodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich opisuje zró nicowanie klimatyczne wschodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich na podstawie map klimatycznych wskazuje na mapie kompleksy leêne oraz parki narodowe znajdujàce si w cz Êci wschodniej Nizin Ârodkowopolskich opisuje rozmieszczenie bogactw mineralnych w cz Êci wschodniej Nizin Ârodkowopolskich charakteryzuje wybrane miasta wschodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich omawia na podstawie map klimatycznych zró nicowanie klimatyczne zachodniej cz Êci Wy yn ch wymienia kompleksów leênych oraz parków narodowych znajdujàcych si w zachodniej cz Êci Wy yn ch wyjaênia ró nice mi dzy krajobrazem młodoglacjalnym a staroglacjalnym charakteryzuje czynniki kształtujàce rzeêb terenu zachodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich zachodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich wyjaênia genez jezior krasowych na Polesiu Lubelskim wschodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich wykazuje zwiàzki mi dzy budowà geologicznà a rzeêbà terenu zachodniej cz Êci Wy yn ch opisuje wpływ działalnoêci gospodarczej człowieka na krajobraz Wy yny Âlàskiej zachodniej cz Êci Wy yn ch ocenia warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa Niziny Âlàskiej przyrody zachodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich wykazuje podobieƒstwa i ró nice mi dzy regionami wschodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich wyjaênia genez wydm wyst pujàcych na Nizinie Mazowieckiej przyrody wschodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich wskazuje na mapie obszary bagienne i podmokłe wschodniej cz Êci Nizin Ârodkowopolskich omawia uwarunkowania wyst powania wód podziemnych w niecce artezyjskiej Kotliny Warszawskiej wykazuje negatywny wpływ koncentracji ludnoêci i przemysłu na Êrodowisko przyrodnicze proponuje sposoby zagospodarowania terenów zdegradowanych na skutek działalnoêci gospodarczej człowieka przyrody zachodniej cz Êci Wy yn ch
26 Wymagania edukacyjne konieczny podstawowy rozszerzajàcy dope niajàcy 43. Wy yny e cz Êç wschodnia wskazuje na mapie regiony geograficzne wschodniej cz Êci Wy yn ch i wymienia ich opisuje cechy krajobrazu wschodniej cz Êci Wy yn ch wskazuje na mapie najwa niejsze miasta wschodniej cz Êci Wy yn ch i wymienia uzasadnia przyczyny tworzenia parków narodowych na terenie wschodniej cz Êci Wy yn ch opisuje na podstawie map klimatycznych zró nicowanie klimatyczne wschodniej cz Êci Wy yn ch wskazuje na mapie rejony wyst powania bogactw mineralnych wykazuje zwiàzki mi dzy budowà geologicznà a rzeêbà terenu wschodniej cz Êci Wy yn ch charakteryzuje czynniki rzeêbotwórcze wschodniej cz Êci Wy yn ch wyjaênia genez wàwozów i parowów wschodniej cz Êci Wy yn ch ocenia warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa na Wy ynie Lubelskiej przyrody wschodniej cz Êci Wy yn ch VII. Przeglàd krain geograficznych 44. 45. Kotliny Podkarpackie Pogórze Karpackie i Beskidy wskazuje na mapie regiony geograficzne Kotlin Podkarpackich opisuje cechy krajobrazu Kotlin Podkarpackich omawia atrakcje turystyczne Kotlin Podkarpackich wskazuje na mapie najwa niejsze miasta Kotlin Podkarpackich wyró nia Karpaty Zachodnie, Wschodnie oraz Południowe i wskazuje je na mapie wskazuje na mapie i omawia poło enie Beskidów, Bieszczadów oraz Pogórza Karpackiego wskazuje na mapie parki narodowe poło one na terenie Beskidów, Bieszczadów oraz Pogórza Karpackiego i wymienia wskazuje na mapie najwa niejsze miasta Beskidów, Bieszczadów oraz Pogórza Karpackiego wskazuje na mapie kompleksy leêne wyst pujàce w Kotlinach Podkarpackich i wymienia ich wskazuje na mapie miejsca wyst powania bogactw mineralnych w Kotlinach Podkarpackich i wymienia tych rejonów opisuje na podstawie map klimatycznych cechy klimatu Kotlin Podkarpackich omawia ró nice w krajobrazie Beskidów, Bieszczadów oraz Pogórza Karpackiego omawia na podstawie map klimatycznych cechy klimatu Beskidów, Bieszczadów oraz Pogórza Karpackiego wymienia atrakcje turystyczne Beskidów, Bieszczadów oraz Pogórza Karpackiego wyjaênia rol rzek w kształtowaniu krajobrazu Kotlin Podkarpackich Kotlin Podkarpackich wykazuje zale noêci mi dzy budowà geologicznà a cechami rzeêby Pogórza Karpackiego, Bieszczadów i Beskidów omawia budow fliszowà Karpat porównuje ze sobà krajobrazy Beskidów, Bieszczadów oraz Pogórza Karpackiego przyrody Kotlin Podkarpackich wyjaênia genez Kotlin Podkarpackich wykazuje zró nicowanie klimatyczne i roêlinne Beskidów, Bieszczadów oraz Pogórza Karpackiego uzasadnia koniecznoêç budowy sztucznych zbiorników na rzekach karpackich przyrody Beskidów, Bieszczadów oraz Pogórza Karpackiego
46. Tatry i Obni enie Orawsko-Podhalaƒskie omawia na podstawie mapy poło enie Tatr i Obni enia Orawsko-Podhalaƒskiego wymienia skał wyst pujàcych w Tatrach i Pieninach opisuje na podstawie ilustracji cechy rzeêby wysokogórskiej wyró nia cechy krajobrazu Pienin wskazuje na mapie oêrodki turystyczne Tatr i Pienin i wymienia omawia formy rzeêby krasowej Tatr Zachodnich uzasadnia atrakcyjnoêç turystycznà Tatr i Pienin wymienia êródła zagro eƒ przyrody w Tatrach opisuje skutki nadmiernego ruchu turystycznego w Tatrach i Pieninach omawia specyfik kulturowà regionu Tatr i Obni enia Orawsko- -Podhalaƒskiego wykazuje ró nice krajobrazu Tatr Wysokich i Zachodnich omawia na podstawie ilustracji pi trowoêç klimatyczno-roêlinnà Tatr Tatr i Obni enia Orawsko-Podhalaƒskiego ukazuje zale noêci mi dzy budowà geologicznà a cechami rzeêby Tatr i Obni enia Orawsko-Podhalaƒskiego porównuje budow geologicznà Tatr Wysokich i Zachodnich przyrody Tatr i Obni enia Orawsko- -Podhalaƒskiego VII. Przeglàd krain geograficznych 47. 48. Sudety i Przedgórze Sudeckie Mój region moja mała ojczyzna omawia poło enie Sudetów i Przedgórza Sudeckiego na podstawie mapy wymienia atrakcje turystyczne Sudetów i Przedgórza Sudeckiego wskazuje na mapie miasta poło one w Sudetach i wymienia opisuje na podstawie mapy poło enie geograficzne regionu zamieszkania opisuje Êrodowisko przyrodnicze regionu zamieszkania wymienia główne cechy gospodarki regionu, w którym mieszka opisuje na podstawie ilustracji cechy krajobrazu Sudetów omawia na podstawie map klimatycznych cechy klimatu Sudetów i Przedgórza Sudeckiego wymienia bogactwa naturalne Sudetów i Przedgórza Sudeckiego oraz wskazuje rejony ich eksploatacji na mapie opisuje zagro enia Êrodowiska przyrodniczego powstajàce w wyniku działalnoêci gospodarczej człowieka opisuje rozmieszczenie ludnoêci w regionie zamieszkania wskazuje na mapie miasta / wsie poło one w regionie zamieszkania omawia tradycje i kultur regionu analizuje dane statystyczne dotyczàce zagadnieƒ społecznych i gospodarczych regionu, w którym mieszka przedstawia cechy rzeêby Gór Stołowych i Karkonoszy wykazuje zró nicowanie klimatyczne i roêlinne Sudetów Sudetów i Przedgórza Sudeckiego proponuje tras wycieczki po obszarze jednego z pasm Sudetów i uzasadnienia swój wybór ocenia warunki i mo liwoêci produkcji rolnej i przemysłowej w regionie zamieszkania wykazuje specyfik regionu zamieszkania na tle innych regionów kraju sporzàdza folder informacyjny o regionie, w którym mieszka wykazuje zró nicowanie budowy geologicznej Sudetów wyjaênia genez rzeêby zr bowej Sudetów przyrody w Sudetach wykazuje zale noêci mi dzy Êrodowiskiem przyrodniczym a ró norodnymi formami działalnoêci człowieka w regionie zamieszkania ocenia znaczenie gospodarcze regionu, w którym mieszka na tle kraju
28 Wymagania edukacyjne konieczny konieczny rozszerzajàcy dope niajàcy VIII. Polska w Êwiecie 49. 50. Miejsce w gospodarce Êwiatowej Polska w strukturach mi dzynarodowych wymienia wskaêniki okreêlajàce poziom rozwoju gospodarczego wymienia korzyêci wynikajàce ze współpracy mi dzynarodowej porównuje PKB na tle innych krajów wymienia najwi kszych organizacji mi dzynarodowych wymienia przykłady współpracy z innymi krajami Unii Europejskiej wskazuje na mapie i wymienia euroregionów ocenia na podstawie danych statystycznych, poziom rozwoju gospodarczego omawia, z punktu widzenia zagranicznego inwestora, czynniki zach cajàce i zniech cajàce zagranicznych przedsi biorców do inwestowania wymienia przykłady inwestycji zagranicznych wyjaênia znaczenie euroregionów omawia proces integracji z Unià Europejskà analizuje i porównuje dane statystyczne dotyczàce produkcji wybranych towarów i innych krajach ocenia korzyêci wynikajàce ze współpracy mi dzynarodowej ocenia skutki integracji z Unià Europejskà i NATO wymienia przykłady działaƒ podejmowanych przez Polsk w ramach Unii Europejskiej i NATO wyjaênia korzyêci dla gospodarki wynikajàce z inwestycji zagranicznych okreêla rol w strukturach mi dzynarodowych charakteryzuje wybrany euroregion