Pozyskiwanie, transport i obróbka drewna

Pozyskiwanie, transport i obróbka drewna

Jerzy Wroński Pozyskiwanie, transport i obróbka drewna Vademecum BHP w praktyce

Copyright by Jarzy Wroński i Zacharek Dom Wydawniczy Sp. k., Warszawa 2011 Wszystkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana ani w żaden inny sposób reprodukowana lub odczytywana w środkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Zacharek Dom Wydawniczy Sp. k. Redaktor: Wojciech Zacharek Projekt okładki: Blanka Łyszkowska Projekt i opracowanie graficzne tabel i ilustracji: Blanka Łyszkowska ISBN: 978-83-7748-004-5 Zacharek Dom Wydawniczy Sp. k. ul. Pustelnicka 48 lok. 4 04-138 Warszawa e-mail: biuro@zacharek.com www.zacharek.com Wydanie I Fotografie wykorzystane do okładki za zgodą: FotoChannels Sp. z o.o. Skład i łamanie: Druk: SOWA Sp. z o.o. ul. Hrubieszowska 6a 01-209 Warszawa tel. (22) 431 81 40 fax. (22) 431 81 50 e-mail: sowadruk@sowadruk.pl

O Autorze Jerzy Wroński, mgr inż. technolog drewna, specjalista i rzeczoznawca z zakresu bhp. Długoletni pracownik Państwowej Inspekcji Pracy, Zastępca Głównego Inspektora Pracy, autor wielu opracowań z zakresu bhp m.in. przy pozyskaniu i obróbce drewna, wykładowca problematyki bhp. Aktualnie na emeryturze, współpracuje z firmą Seka S.A. 5

Spis treści, tabel i rysunków Spis treści O Autorze...5 Wstęp...11 Rozdział 1: Bezpieczeństwo i higiena pracy przy pozyskiwaniu drewna...13 1.1 Prace wstępne...14 1.2 Organizacja pracy...15 1.3 Prace przygotowawcze...16 1.4 Podcinanie drzew...17 1.5 Ścinka drzew...19 1.6 Obalanie drzew...21 1.7 Zrzucanie drzew zawieszonych...25 1.8 Okrzesywanie ściętych drzew...27 1.9 Korowanie drzew...28 1.10 Wyrzynka drzewa...28 1.11 Usuwanie wywrotów i wiatrołomów...29 Rozdział 2: Narzędzia pracy, urządzenia pomocnicze, odzież ochronna i sprzęt ochrony indywidualnej...31 2.1 Spalinowe pilarki łańcuchowe do drewna...31 2.1.1 Wymagania w zakresie bezpieczeństwa pracy pilarkami łańcuchowymi...33 2.1.2 Bezpieczna organizacja pracy przy obsłudze spalinowych pilarek łańcuchowych...34 2.1.3 Wymagania dotyczące operatorów pilarek...36 2.1.4 Obowiązki i odpowiedzialność pracodawcy...40 2.1.5 Obowiązki i prawa pracownika...40 2.2 Siekiery...41 2.3 Tyczki kierunkowe...42 2.4 Kliny...43 2.5 Obracaki...44 2.6 Mechanizmy do ściągania drzew...44 2.7 Korowaczki...45 2.8 Odzież i sprzęt ochrony indywidualnej...45 6

Spis treści, tabel i rysunków Rozdział 3: Transport i składowanie drewna...47 3.1 Zrywka przy użyciu ciągników...47 3.2 Wywóz drewna pojazdami samochodowymi...49 3.3 Składowanie drewna...52 Rozdział 4: Bezpieczeństwo i higiena pracy przy obróbce drewna...55 4.1 Dobór i przygotowanie pracowników...56 4.2 Pomieszczenia pracy...58 4.3 Organizacja stanowisk roboczych...60 Rozdział 5: Ręczna obróbka drewna...63 5.1 Przerzynanie...63 5.2 Struganie...65 5.3 Piłowanie...66 5.4 Wiercenie...67 5.5 Dłutowanie...68 5.6 Posługiwanie się młotkiem...69 5.7 Posługiwanie się wkrętakiem...71 5.8 Posługiwanie się ręcznymi narzędziami zmechanizowanymi...72 5.9 Montaż zespołów...74 Rozdział 6: Mechaniczna obróbka drewna...75 6.1 Zagrożenia wypadkowe...75 6.2 Zagrożenia zdrowia...83 6.2.1 Pył drzewny...83 6.2.2 Hałas...88 6.2.3 Pilarki tarczowe...90 6.2.4 Pilarki taśmowe...98 6.2.5 Pilarki ramowe (traki)...104 6.2.6 Strugarki wyrówniarki...106 6.2.7 Strugarki grubiarki...112 6.2.8 Frezarki dolnowrzecionowe...116 6.2.9 Frezarki górnowrzecionowe...126 6.2.10 Szlifierki...127 Rozdział 7: Instruktaż stanowiskowy dla pracownika zatrudnionego przy mechanicznej obróbce drewna...129 7.1 Podstawy prawne...129 7.2 Cel i ogólny zakres instruktażu stanowiskowego...129 7.3 Organizacja instruktażu stanowiskowego...130 7

Spis treści, tabel i rysunków 7.4 Podstawowa tematyka do omówienia z pracownikiem...132 7.5 Przyczyny wypadków...137 7.6 Zagrożenia dla zdrowia...143 Rozdział 8: Lista kontrolna, dotycząca bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze obrabiarek do drewna...151 Bibliografia...167 Przepisy...167 Normy...167 Literatura...168 Indeks tabel Tabela 1: Orientacyjna zależność między ostrością narzędzia a oporem skrawania....79 Tabela 2: Wymiary pierścieni....97 Tabela 3: Lista kontrolna dotycząca bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze obrabiarek do drewna....151 Indeks rysunków Rysunek 1: Dopuszczalne rodzaje rzazów podcinających....18 Rysunek 2: Zasady wykonywania rzazów przy ścince drzewa....19 Rysunek 3: Przykłady zastosowania ściągacza linowego do obalania drzew....20 Rysunek 4: Ścieżka oddalania w terenie płaskim....23 Rysunek 5: Ścieżka oddalania przy obalaniu w górę lub w dół stoku.. 24 Rysunek 6: Ścieżka oddalania przy obalaniu wzdłuż warstwicy...25 Rysunek 7: Przenośna pilarka łańcuchowa do drewna: spalinowa i elektryczna....32 Rysunek 8: Pilarka tarczowa bez klina rozszczepiającego; zaciskanie się przerżniętych końców deski na brzeszczocie piły powoduje odrzut...91 Rysunek 9: Pilarka tarczowa z klinem rozszczepiającym; zaciskanie się przerżniętych końców deski na klnie zamiast na pile tarczowej....92 8

Spis treści, tabel i rysunków Rysunek 10: Ideowy schemat zasady działania zapadek przeciwodrzutowych....94 Rysunek 11: Schemat osłonięcia piły taśmowej....99 Rysunek 12: Usytuowanie piły taśmowej na wieńcach kół: a) właściwe, b) niewłaściwe....102 Rysunek 13: Urządzenie prowadzące piłę taśmową...103 Rysunek 14: Strugarka wyrówniarka z ruchomą wachlarzową osłoną wału nożowego....110 Rysunek 15: Strugarka wyrówniarka z osłoną niepracującej części wału nożowego....111 Rysunek 16: Schemat strugarki grubościówki....113 Rysunek 17: Osłona freza stosowana przy prowadnicy i przy pierścieniu prowadzącym....117 Rysunek 18: Grzebień przeciwodrzutowy....119 Rysunek 19: Sprężyny dociskowe zaopatrzone w rolki....120 Rysunek 20: Kółko ochronne do frezowania przy pierścieniu prowadzącym....122 Rysunek 21: Przesuwadło stosowane na frezarkach...124 Rysunek 22: Prowadnica do frezowania krzywoliniowego przy pierścieniu prowadzącym....125 9

Wstęp D rewno należy do najstarszych materiałów używanych przez człowieka. Przez wieki budowano z drewna domy. Drewna używano w szkutnictwie, do wykonania narzędzi, naczyń, do ogrzewania, oświetlania pomieszczeń (łuczywo) itp. Obecnie drewno znajduje zastosowanie w budownictwie, meblarstwie, przy produkcji zabawek, przedmiotów codziennego użytku. Ponadto jest wykorzystywane przy produkcji płyt pilśniowych, wiórowych, OSB, sklejki płyt, wiórowo-cementowych itp. Drewno jest materiałem o nierównomiernej (anizotropowej) budowie. Jego wygląd oraz właściwości fizyczne i mechaniczne (wytrzymałość) zmieniają się zależnie od kierunku włókien (wzdłuż włókien i w poprzek włókien). Jedną z ważnych cech drewna jest jego twardość. Twardość zależy od gatunku drzewa, z którego drewno pochodzi. Do gatunków twardych należą między innymi: modrzew, grochodrzew, buk, dąb, grab, jesion, jawor, wiąz. Do najbardziej miękkich: lipa, olcha, osika, topola. Drewno miękkie jest znacznie łatwiejsze w obróbce. Szczególnie twarde drewno egzotyczne to między innymi: bukszpan, heban i gwajak. Drewno jako surowiec może posiadać liczne wady jak: sęki, pęknięcia, wady kształtu, wady budowy, zabarwienia, zgniliznę, uszkodzenia mechaniczne. Znaczny wpływ na właściwości drewna ma jego wilgotność. Drewno wilgotne podczas suszenia zawsze kurczy się, podczas nasiąkania wodą pęcznieje. Podczas skurczu drewno pęka i paczy się. Dlatego konstrukcje drewniane (więźby, ramy okienne, listwy boazeryjne itp.) powinny być przygotowane z drewna już wysuszonego do takiej wilgotności, w jakiej będzie ono użytkowane. Najczęściej używa się do wykonania elementów konstrukcyjnych drewna w stanie powietrzno-suchym. Bezpośrednio po ścięciu wilgotność drewna wynosi ponad 35%. Drewno w stanie określanym jako powietrzno-suche (wyschnięte na wolnym powietrzu) ma wilgotność około 15-20%, przechowywane w su- 11

Wstęp chych pomieszczeniach ma wilgotność 8-13%. Duża wilgotność drewna bywa powodem paczenia się wyrobów, stwarza warunki sprzyjające rozwojowi grzybów. Jednak gdyby drewno zostało wysuszone do wilgotności 0%, stałoby się materiałem łatwo pękającym i kruchym. Każdy gatunek drewna ma swój specyficzny zapach. Pochodzi on od znajdujących się w drewnie żywic, olejków eterycznych oraz garbników. Niniejsze opracowanie ujmuje problematykę bezpieczeństwa i higieny pracy przy obróbce drewna, począwszy od jego ścinki i transportu, poprzez obróbkę pierwiastkową w tartakach, a następnie obróbkę wtórną materiałów tartych przy użyciu narzędzi ręcznych oraz obrabiarek do drewna. 12

Rozdział 1: Bezpieczeństwo i higiena pracy przy pozyskiwaniu drewna P ozyskiwanie drewna (ścinka i transport) zalicza się do prac ciężkich i niebezpiecznych. Wpływa na to również fakt, że prace zrębowe wykonywane są przede wszystkim w okresie jesienno-zimowym, a więc przy szczególnie uciążliwych warunkach atmosferycznych. O stopniu bezpieczeństwa pracy na zrębach decyduje również właściwy dobór pracowników pod względem zdrowia i kwalifikacji zawodowych oraz czynniki techniczno-organizacyjne. Przy pracach zrębowych można zatrudniać tylko ludzi zdrowych fizycznie i psychicznie. Nie można zatrudniać ułomnych, a w szczególności głuchych, głuchoniemych oraz z wadami wymowy. Warunkiem dopuszczenia do prac zrębowych jest dokładne przeszkolenie w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Ze względu na zagrożenia wypływające z niekorzystnych warunków klimatycznych nie wolno prowadzić prac zrębowych w następujących przypadkach: przy oblodzeniu terenu, gdyż istnieją wtedy trudności w poruszaniu się i możliwość upadku ze sprzętem, podczas ulewnego deszczu i śnieżycy oraz gęstej mgły i zapadającego zmroku, gdyż wskutek ograniczonej widoczności może nastąpić przewrócenie się ze sprzętem lub okaleczenie się nim, przy temperaturze poniżej -20 o C, gdyż przy tak niskiej temperaturze nie można pewnie trzymać narzędzi wskutek zmarznięcia rąk, przy bardzo silnym wietrze, gdyż może on wpłynąć na zmianę przewidywanego kierunku obalania drzew, przy grubej pokrywie śnieżnej, która uniemożliwia przygotowania stanowiska roboczego, a zwłaszcza odskok od drzewa obalonego. Prace należy tak zorganizować, aby nie powstały warunki 13

Bezpieczeństwo i higiena pracy przy pozyskiwaniu drewna sprzyjające wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym. Należy przede wszystkim: dostarczyć odpowiednie narzędzia, urządzenia i sprzęt, zadbać o środki ochrony indywidualnej i dopilnować, aby były stosowane zgodnie z przeznaczeniem, nadzorować przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, organizować profilaktyczne dożywianie pracowników w okresie zimy. Należy pamiętać, że przyczyną wielu wypadków przy pracy może być: nieumiejętne wykonywanie prac na skutek niedostatecznego przeszkolenia, brawura, lekceważenie i świadome niestosowanie obowiązujących zasad bhp przy wykonywaniu codziennej pracy, nieużywanie sprzętu ochrony indywidualnej, nieużywanie odpowiednich narzędzi, urządzeń i sprzętu. Na stan zdrowia operatora pilarki spalinowej ma szczególny wpływ stosowanie przerw w pracy pilarką ze względu na występujące narażenie na wibrację. 1.1 Prace wstępne Przed przystąpieniem do prac zrębowych należy: wyznaczyć kierunek obalania drzew, ustawić w miejscach widocznych tablice ostrzegawcze, zamknąć drogi sąsiadujące ze zrębem, wskazując kierunek objazdu. Obowiązkiem operatora pilarki jest: zapoznać się dokładnie z granicami zrębu i działki robo- 14

BHP przy obróbce drewna czej, zapoznać się z wyznaczonym kierunkiem obalania drzew. Granice zrębów oraz działek roboczych powinny być oznaczone w sposób wyraźny. Z granicami tymi należy zapoznać pracowników. Obowiązuje zasada, że najmniejsza dopuszczalna odległość między dwoma stanowiskami roboczymi przy ścinaniu i obalaniu drzew, jak również między granicą zrębu a tablicami ostrzegawczymi, musi być równa podwójnej wysokości drzewa. Na drogach prowadzących na zrąb należy ustawić łatwo widoczne i czytelne tablice ostrzegawcze. Tablice te usuwa się natychmiast po zakończeniu prac zrębowych. Należy ustalić na zrębie możliwie jednolity kierunek obalania drzew. O wyborze kierunków obalania decyduje przede wszystkim kierunek pochylenia drzew, które mają być obalone oraz potrzeby dalszych prac zrębowych, a szczególnie wywóz drewna we właściwym kierunku. 1.2 Organizacja pracy Najmniejszym zespołem pracującym przy pozyskiwaniu drewna mogą być dwie osoby. W czasie prowadzenia ścinki przez operatora pilarki drugi pracownik pracuje w minimalnej odległości dwóch wysokości drzew (nie mniej jednak niż 50m) od ścinanego drzewa. Operator pilarki powinien mieć możliwość stałego kontaktu z tym pracownikiem w celu ewentualnego wezwania go do pomocy. Dwóch członków zespołu roboczego powinno posiadać kwalifikacje operatora pilarek. 15

Bezpieczeństwo i higiena pracy przy pozyskiwaniu drewna 1.3 Prace przygotowawcze Do prac przygotowawczych zalicza się prace wokół drzewa przeznaczonego do ścinki, a więc: usunięcie przeszkadzającego śniegu, odcięcie lub odgięcie przeszkadzającego podrostu i podszycia, usunięcie runa, ściółki oraz nabiegów korzeniowych. Podstawowym warunkiem uniknięcia wypadków w czasie ścinania i obalania drzew jest zapewnienie pracownikom swobody ruchów. Z tego powodu śnieg musi być usunięty z najbliższego otoczenia w taki sposób, aby nie hamował poruszania się pracowników w momentach najbardziej niebezpiecznych. Od strony podcięcia drzewa śnieg musi być odsunięty na odległość umożliwiającą swobodne poruszanie się i obserwowanie przebiegu cięcia. Natomiast od strony rzazu ścinającego trzeba śnieg odrzucić szerzej i dalej na boki, aby gruba warstwa nie była przeszkodą podczas odskoku pracowników od walącego się drzewa. Gałęzie wokół drzewa przeznaczonego do ścinki należy obciąć lub skrócić do wysokości 1,70 m od ziemi. Podrost i podszyt w bezpośrednim otoczeniu drzewa przeznaczonego do ścinki i obalania muszą być usunięte w takim stopniu, aby nie utrudniały i nie krępowały ruchów pracowników. Szczególnie dokładnie trzeba obejrzeć ścieżki przeznaczone do odskoku dla pracowników podczas obalania drzew. Na tych ścieżkach nie może być żadnych przeszkód, które mogą spowodować upadek. Zawadzający podrost i podszyt należy wycinać siekierą prawidłowo oprawioną i dostatecznie ostrą. Zamach oraz prowadzenie siekiery powinny być boczne ze względu na bezpieczeństwo ręki trzymającej drzewko lub krzew. Runo i ściółkę usuwa się szeroką i ostrą motyką, osadzoną dobrze na trzonku pod kątem 80 o. 16

BHP przy obróbce drewna Nabiegi korzeniowe są to nieregularne zgrubienia odziomkowej części drzewa. Niektóre nabiegi korzeniowe mogą być pomocne przy obalaniu drzew, wobec czego przed przystąpieniem do usuwania nabiegów należy uwzględnić przewidywany kierunek obalania danego drzewa. Nabiegi korzeniowe dzieli się na pomocnicze, przeszkadzające i obojętne. Nabiegi pomocnicze ułatwiają utrzymywanie kierunku obalania, a przez to zmniejszają niebezpieczeństwo przy obalaniu. Nie należy ich usuwać przy obalaniu drzewa. Bardzo dokładnie trzeba natomiast usunąć nabiegi przeszkadzające. Z reguły znajdują się one po stronie kierunku obalania drzewa. Przy usuwaniu tych nabiegów najpierw należy wykonać prostopadle w kierunku obalania cięcia pionowe, a następnie cięcia poziome, które w żadnym przypadku nie mogą wyjść poza cięcia pionowe. Nabiegi obojętne, które nie mają wpływu na przebieg obalania, należy usuwać w taki sposób, aby odziomek w miejscu wyrastania otrzymał okrągły, cylindryczny kształt. 1.4 Podcinanie drzew Bezpieczeństwo pracy przy ścince drzew w znacznym stopniu zależy od prawidłowo wykonanego podcięcia. Brak podcięcia lub niewłaściwe podcięcie może spowodować przy ścince niebezpieczny wypadek przy pracy. Podcięcie drzewa wykonuje się od strony obalania i prostopadle do tego kierunku. Podcinać należy w płaszczyźnie poziomej. Głębokość podcięcia powinna wahać się w granicach 1:4 2:5 średnicy odziomka drzewa, zależnie od grubości, przechylenia i gatunku drzewa. Podcięcie drzewa można wykonać następującymi sposobami: jednym rzazem poziomym, 17

Bezpieczeństwo i higiena pracy przy pozyskiwaniu drewna dwoma rzazami poziomymi w bliskim odstępie, dwoma rzazami z wybiciem klina (górny rzaz ukośny), dwoma rzazami z wybiciem klina (dolny rzaz ukośny). Rysunek 1: Dopuszczalne rodzaje rzazów podcinających. Źródło: Instrukcja Bezpieczeństwa i Higieny Pracy przy wykonywaniu podstawowych prac z zakresu gospodarki leśnej, Załącznik nr 10 do zarządzenia Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 14.07.97 r. Podcięcie jednym rzazem lub dwoma rzazami równoległymi w bliskim odstępie (1cm) stosuje się przy drzewach o średnicy, w miejscu cięcia, do 35 cm. Podcięcia z wycięciem klina stosuje się przy drzewach grubszych. Rozwarcie podcięcia powinno być większe u drzew grubszych, przy zastosowaniu grubszej zawiasy i obalaniu drzew w dół stoku. Przy prowadzeniu dwóch rzazów poziomych najpierw wykonuje się rzaz górny, a następnie dolny. Przy podcinaniu i wybijaniu klina najpierw wykonuje się rzaz poziomy, a następnie ukośny. Każde drzewo należy podciąć. Brak podcięcia może spowodować groźne w skutkach pęknięcia. Jeżeli w wyniku podcięcia zostanie wybity klin, wycięty kawałek drewna należy odrzucić na taką odległość, aby nie stał się 18