Prof. dr hab. Wiesław Prus-Głowacki Poznań 10.11.2014 Uniwersytet im. A. Mickiewicza Wydział Biologii Instytut Biologii Eksperymentalnej Zakład Genetyki ul. Umultowska 89 61-614 Poznań Ocena osiągnięcia naukowego oraz pozostałej aktywności naukowo-badawczej, dydaktycznej i organizacyjnej doktor Ady Wróblewskiej w związku z postępowaniem habilitacyjnym prowadzonym na Wydziale Biologiczno-Chemicznym Uniwersytetu w Białymstoku Ocenę wykonano na podstawie decyzji Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów z dnia 06.10.2014, przekazanej mi przez Dziekana Wydziału Biologiczno-Chemicznego prof. dr hab. Iwony Ciereszko w dniu 17.10.2014. Do listu przewodniego załączone były wszystkie wymagane dokumenty w formie papierowej i elektronicznej. 1. Sylwetka Habilitantki Pani doktor Ada Wróblewska ukończyła studia biologiczne w Białymstoku na Wydziale Biologiczno-Chemicznym uzyskując tytuł magistra biologii w 1999 roku. Pracę magisterską pt.: Bioróżnorodność florystyczna śródlądowych wysp mineralnych na przykładzie Uroczyska Brzeziny Kapickie wykonała pod kierunkiem prof. Emilii Brzosko. W tym samym roku podjęła pracę w Zakładzie Botaniki Instytutu Biologii Uniwersytetu w Białymstoku na stanowisku asystenta. Tytuł doktora nauk biologicznych w zakresie biologii uzyskała w 2006 roku na podstawie rozprawy Różnorodność genetyczna w zasięgu geograficznym a historia kolonizacji Iris aphylla L. Promotorem pracy była profesor E. Brzosko. W 2007 roku Habilitantka objęła stanowisko adiunkta w macierzystym zakładzie. Zainteresowania naukowe Pani dr Wróblewskiej koncentrują się wokół szeroko pojętych zagadnień z zakresu biologii ewolucyjnej roślin, ekologii, oraz genetyki populacyjnej. Innym nurtem zainteresowań Habilitantki jest badanie wzorców populacyjno-genetycznych w aspekcie filogeograficznym, szczególnie taksonów borealnych i z masywów górskich (Karpat), a także zagadnienia taksonomiczne. Ocena osiągnięcia naukowego Jako osiągnięcie naukowe w staraniach o stopień dra habilitowanego Kandydatka przedłożyła cztery publikacje pod wspólnym tytułem Wzorce różnorodności genetycznej roślin o cyrkumborealnym zasięgu geograficznym. Publikacje wchodzące w skład cyklu ukazały się w latach 2012 do 2014 w następujących liczących się periodykach naukowych: praca nr 1 Genetic diversity and spatial genetic structure of Chamaedaphne calyculata (Ericaceae) at the western periphery in relation to it main continuous range in Eurasia w Folia Geobotanika, 1
praca nr 2 High genetic diversity within island-like peripherial populations of Pedicularis sceptrum-carolinum, a species with northem geographic distribution w Botanical Journal of the Linnean Society, publikacja nr 3 The phylogeographical and population genetic approach to the investigation of the genetic diversity patterns in self-incompatibile clonal and polyploid Linnaea borealis subsp. borealis w Annales Botanici Fennici, praca nr 4 The role of disjunction and postglacial expansion on phylogeographical history and genetic diversity of the circumurboreal plant Chamaedaphne calyculata w Botanical Journal of the Linnean Society. Czasopisma w których Habilitantka opublikowała swoje osiągnięcie naukowe dają łącznie 90 punktów misterialnych a łączny Impact Factor wynosi 7.004 W pracach tych Habilitantka jest jedynym autorem. Problemy poruszane w osiągnięciu naukowym dotyczą interesujących zagadnień związanych z kształtowaniem struktury genetycznej populacji północnych gatunków roślin ze skraju zasięgu - marginalnych versus populacji z zasięgu ciągłego, filogeorgafią, historią postglacjalną roślin o zasięgu cyrkumborealnym. Jako modelowe obiekty badawcze Habilitantka wybrała trzy gatunki:chamaedaphne calyculata, Linnaea borealis subsp. borealis i Pedicularis sceptrum-carolinum. Populacje chamedafne północnej z Eurazji i Ameryki Północnej badane były w aspekcie ich pochodzenia i historii filogeograficznej. Dotychczasowe niezbyt liczne badania innych autorów wskazywały na różne wzorce filogeograficzne populacji roślin o północnych zasięgach. Badania Habilitantki (praca 4) wykazały istnienie dwóch wyraźnych, różnych genetycznie grup Euroazjatyckiej i Północno Amerykańskiej. Ta ostatnia tworzy dwie podgrupy północno zachodnią i północno wschodnią. Badania występowania i częstości markerów molekularnych (ITS, cpdna i AFLP) u 29 populacji tego gatunku wskazały na różne pochodzenie w ich aktualnym rozmieszczeniu. Uzyskane dane dają podstawy do wnioskowania, że kolonizacja postglacjalna Ameryki Północnej i Eurazji przez ten gatunek nastąpiła z dwóch refugiów lodowcowych : ze wschodniej Beringii i z terytorium południowo-wschodniej Ameryki. Dane ze zmienności cpdna i ITS w obu grupach populacji amerykańskich wskazują na możliwe powody zróżnicowania genetycznego. Według Autorki obie grupy oprócz pochodzenia z różnych refugiów ewoluowały niezależnie ze względu na dysjunkcję geograficzną i lodowiec dzielący północno wschodnią i północno zachodnią Amerykę. Badania wykazały ponadto stosunkowo niskie zróżnicowanie genetyczne chamedafne północnej w populacjach z całego badanego zasięgu oraz brak dowodów na utratę zmienności genetycznej w populacjach marginalnych w porównaniu ze zmiennością populacji w zasięgu ciągłym. Późniejsza praca (1) nawiązuje do powyższych wyników i poszerza wcześniejsze dane. Habilitantka badała w 16 peryferyjnych populacjach C. calyculata z północno zachodniej Europy strukturę genetyczną i wzory zmienności genetycznej kształtowane przez izolację populacji o postglacjalnym pochodzeniu. Badania wykazały, że obserwowany wzór zmienności genetycznej populacji u C. calyculata nie potwierdza ogólniejszej hipotezy o zmniejszającej się zmienności genetycznej w kierunku skraju zasięgu gatunku. Uzyskane wyniki wskazują, że na poziomie populacyjnym obserwuje się efekty wielokierunkowego przepływu genów. Test Mantela badający relację miedzy strukturą genetyczną populacji a ich dystansem geograficznym nie wykazał prostej zależności w tym względzie. Autorka sugeruje, że brak powiązań w relacjach populacji wynikających z ich izolacji geograficznej może być wynikiem działania dryfu genetycznego w populacjach izolowanych przez fragmentację zasięgu która nastąpiła niedawno. Natomiast pozytywne i znaczące korelacje dystansu genetycznego i geograficznego na poziomie małych populacji wynikają z krzyżowania wewnątrz populacyjnego i są odbiciem ograniczonego rozmnażania generatywnego i ograniczonego przepływu genów. Następnym taksonem badanym pod kątem różnorodności genetycznej i jej wzorów filogenetycznych był Linnaea borealis subsp, boreaslis L. zimoziół północny. Gatunek ten występujący północnej Eurazji i górach Europy jest taksonem samoniezgodnym, clonalnym i 2
poliploidalnym. Habilitantkę interesowało szczególnie zagadnienie poziomu zmienności i historia kolonizacji przez ten gatunek terenów północnej Eurazji i porównanie z innymi gatunkami o podobnej biologii. Analiza genetyczna zmienności cpdna i AFLP dwudziestu dwóch populacji zimozioła wykazała brak wyraźnego wzoru filogeograficznego w badanym materiale przy umiarkowanej zmienności badanych markerów molekularnych. Wynik ten sugeruje równowagę między reprodukcją płciową a wegetatywną w populacjach i jednocześnie ograniczony przepływ genów między osobnikami zdolnymi do rozmnażania generatywnego. Jednocześnie analizy markerów AFLP pokazały, że populacje z centralnej Azji cechuje obecność unikatowych i rzadkich alleli co sugeruje, że tam właśnie był rejon refugialny, skąd gatunek migrował po zlodowaceniach na obecnie zajmowane obszary. Pomimo tego, że znaczna część badanych populacji była geograficznie izolowana wzór i poziom zmienności nie odbiegał od tego co zaobserwowano w badanych populacjach z ciagłego zasięgu. Autorka w swoich badaniach nie znalazła argumentów potwierdzających hipotezę, że występujący w populacjach zimozioła północnego wzór zmienności genetycznej kształtowany był przez zjawisko szyjki butelki (bottleneck), wsobność lub fragmentację siedlisk. Ostatnia praca prezentowana przez Habilitantkę w zestawie osiągnięcia naukowego dotyczy struktury genetycznej izolowanych, wyspowych populacji gnidosza królewskiego ( High genetic diversity within island like peripherial populations of Pedicularis sceptrumcarolinum, a species with a northen geographic distribution ) gatunku poliploidalnego z zachodniego skraju zasięgu. Badano cztery polskie populacje tego gatunku o ograniczonej liczbie osobników. Zadaniem pracy było sprawdzenie hipotezy, czy pofragmentowane, izolowane i małe populacje będą wykazywały niską zmienność genetyczną i ograniczony przepływ genów wywołujący wsobność, a także czy typ reprodukcji wpływa na kształt puli genowej tego gatunku. Badanie zmienności markerów molekularnych AFLP pokazały interesujące zjawisko stosunkowo wysokiej zmienności genetycznej tych małych izolowanych populacji. Znaczne podobieństwo genetyczne badanych populacji sugeruje stosunkowo wysoki, wielokierunkowy przepływ genów i widoczny brak efektu założyciela. Taki wynik uzyskany w pracy nie potwierdza hipotezy o specjalnych wzorach genetycznych małych izolowanych populacji gnidosza królewskiego. W przestawionym osiągnięciu naukowym Habilitantka prezentuje wyniki badań dotyczących skrajnych populacji trzech gatunków o północnych lub górskich zasięgach i weryfikuje poglądy co do ich struktury genetycznej, dyskutując o wpływie czynników które warunkowały takie, a nie inne wzory zmienności genetycznej oraz odnosi się do uwarunkowań filogeograficznych. Najbardziej interesujące dane uzyskano dla cyrkumborealnego gatunku chamedafne północnej gdzie wykazano specyficzny rozkład zmienności genetycznej i wskazano potencjalne miejsca refugiów lodowcowych. Wnioski z tych badań podparto wynikami otrzymanymi dla dwóch pozostałych gatunków roślin północnych; gnidosza królewskiego i zimozioła północnego. Wartościowym wynikiem jest analiza różnorodności genetycznej gatunków o północnym zasięgu w dużej skali geograficznej. Autorka zwraca uwagę na możliwość aplikacji wyników dla ochrony badanych gatunków i wybranych populacji z terenu Europy Środkowej, a konkretnie z Polski, zagrożonych zubożeniem pul genowych w kontekście zmian klimatycznych i fragmentacji siedlisk, a także antropopresji. 3
Wniosek podsumowujący: Przedstawione osiągnięcie naukowe Pani dr Agi Wróblewskiej ze względu na swe walory poznawcze dotyczące populacji północnych gatunków roślin, w mojej opinii spełnia wymogi stawiane Kandydatom starającym się o stopień doktora habilitowanego. Ocena pozostałego dorobku naukowego Dorobek naukowy Pani dr Ady Wróblewskiej jest zróżnicowany i wielowątkowy. Obejmuje 28 pozycji opublikowanych w czasopismach znajdujących się w bazie IRC (przeważająca część dorobku) i w publikacjach znajdujących się poza tą bazą, a także rozdziały w monografiach. Dorobek obejmuje także 23 abstrakty konferencyjne. Sumaryczny Impact Factor wynosi 21.822, z czego po doktoracie 11.122. Sumaryczne punkty z listy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego to 506 po doktoracie 320. Prace według bazy Web of Sciences cytowane są 193 razy (145 bez autocytowań), a ndeks Hirscha wynosi 8. Dorobek naukowy Pani dr Ady Wróblewskiej skupia się na kilku zagadnieniach z których najważniejsze dotyczą kształtowania się wzorców różnorodności genetycznej i filogeografii, ekologii i historii ewolucyjnej kilku interesujących, rzadkich gatunków roślin takich jak storczyki z półkuli północnej. Problematyka taksonomiczna i hybrydyzacja w rodzaju Aconitum z obszarów Karpat i Sudetów była jednym z interesujących aspektów badań Habilitantki. Wzorce demograficzne oraz genetyczne dotyczyły populacji dwóch gatunków kosaćców, w tym gatunku pontyjskiego Iris aphylla, zagadnienia te były problematyką pracy doktorskiej Habilitantki. Badania wzorców filogeograficznych gatunków związanych ze zbiorowiskami grądowymi Carpinus betulus, Stellaria holostea i Galium schultesii z Karpat skupiały się na zagadnieniach glacjalnej i postglacjalnej ich historii i potencjalnych obszarów refugialnych. Do dorobku naukowego Habilitantki zaliczyć można również recenzowanie publikacji do czasopism krajowych i międzynarodowych takich jak: Polish Journal of Ecology, Plant Systematic and Evolution, Diversity and Distribution, Journal of Biogeography, i Heredity. Za swój dorobek naukowy Habilitantka otrzymała szereg nagród i wyróżnień. Między innymi za najlepsza pracę magisterską od Rady Wojewódzkiej Federacji SNT NOT w Białymstoku (1999), wyróżnienie przyznane przez Ministra Środowiska w Konkursie Nauka na Rzecz Ochrony Środowiska i Przyrody (2000), Nagrodą Ministra Środowiska (2007), oraz kilkakrotnie Nagrodami Rektora Uniwersytetu w Białymstoku. W latach (2004/2005) otrzymała stypendium dla młodych naukowców z Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej,, Oceniając dorobek Habilitantki stwierdzić można, że dotyczy on ważnych, zagadnień będących w głównym nurcie zainteresowań filogeografii, genetyki populacyjnej, historii ewolucyjnej roślin, historii glacjalnej i postglacjalnej, wzorów genetycznych zarówno małych izolowanych populacji ze skraju zasięgu i zasięgu ciągłego gatunków. Wyniki tych prac wnoszą nowe elementy do naszej wiedzy w zakresie ogólnie pojętej genetyki populacyjnej, genetyki ewolucyjnej i demografii roślin. W związku z powyższym dorobek naukowy Habilitantki oceniam pozytywnie i uważam za w pełni wystarczający do uzyskania stopnia doktora habilitowanego. 4
Ocena dorobku dydaktycznego i popularyzatorskiego, współpracy międzynarodowej i działalności organizacyjnej Dr Ada Wróblewska jest doświadczonym dydaktykiem. Prowadzi szereg zajęć na kierunku Biologia i Ochrona Środowiska Uniwersytetu Białostockiego. Zajęcia te obejmują ćwiczenia laboratoryjne, konwersatoria, pracownie specjalistyczne i pracownie dyplomowe. Prowadzi także zajęcia terenowe dla studentów Biologii i Ochrony Środowiska oraz ćwiczenia na Studiach Podyplomowych dla Nauczycieli. Tematyka tych zajęć to między innymi: Botanika ogólna i systematyczna, Rośliny Nasienne, Edukacja Środowiskowa, Konwersatoria botanika, genetyka-ekologia, Biologia wybranych grup roślin. Metody inżynierii genetycznej, Biologiczne bazy danych, Fitosocjologia i ekologia roślin, Ekosystemy lądowe, Projektowanie badań ekologicznych. W ramach programu Erasmus organizuje i prowadzi zajęcia terenowe Fitosocjologia i ekologia roślin. Uczestniczyła w opracowaniu planu studiów I stopnia dla specjalności Biologia Sądowa na UB i innych pracach organizacyjnych związanych ze spotkaniami i prezentacjami naukowymi Była opiekunem 15 prac dyplomowych (licencjackich) i dwóch prac magisterskich. Jest promotorem pomocniczym dwóch doktoratów. Prowadziła szereg staży naukowych i konsultacji dla pracowników innych uczelni z zakresu metod elektroforezy białek, sekwencjonowania wybranych odcinków chloroplastowego i jądrowego DNA oraz analizy uzyskanych danych W ramach działalności popularyzatorskiej prowadziła w latach 2012 i 2013 zajęcia z cyklu Fascynujący Świat Roślin w Instytucie Biologii Uniwersytetu Białostockiego oraz zajęcia edukacyjne w czasie Podlaskiego Festiwalu Nauki i Sztuki w 2005 roku. Wraz ze współpracownikami opracowała objaśnienia ścieżki edukacyjnej U źródeł Szeszputy. W celu doskonalenia swoich umiejętności zawodowych odbyła szereg krótko terminowych staży naukowych w ośrodkach krajowych i we Francji. W 2000 roku przebywała na miesięcznym stażu w Zakładzie Genetyki, Wydziału Biologii UAM poznając techniki rozdziału białek izoenzymatycznych i interpretację wyników badań. W tym samym roku odbyła kilkudniowy (18-20.10.2000) kurs metod biologii molekularnej w Międzynarodowym Instytucie Biologii Molekularnej i Komórkowej w Warszawie, dotyczący wykrywania mutacji punktowych metodami SSCP i MSSCP. W Instytucie Genetyki i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie w czasie dwukrotnych pobytów stażowych (01.-03. 2001 i 12.2001 02.2002)zapoznała się z technikami badania zmienności markerów molekularnych (AFLP i RAPD). W ramach projektu Polonium w latach 2002 (30.09 09.10) i 2003 (10 16. 10) była na dwóch stażach w Uniwersytecie Josepha Fouriera, w Laboratorium Ekologii w Grenoble, Francja, gdzie doskonaliła stosowanie technik AFLP w genetyce populacyjnej roślin. Staż odbyty w Białymstoku w terminie 22.03 do 10.05.2012 odbył się pod hasłem Budowa kompetencji zespołów i instytucji zaangażowanych we wdrażanie Regionalnej Strategii Innowacji w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Habilitantka współpracuje i prowadziła szereg badań z ośrodkami naukowymi krajowymi i zagranicznymi. Między innymi z Instytutem Biologii Uniwersytetu Lubelskiego, Instytutem Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie, Zakładem Genetyki Wydziału Biologii Uniwersytetu Poznańskiego, Instytutem Botaniki Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutem Ochrony Przyrody PAN w Krakowie oraz z Forest Research Institute Karelian Research Centre w Rosji, Department of Forestry Budapeszt Węgry i Department of Botany Uniwersytetu we Lwowie, Ukraina. Wynikiem tej współpracy są wspólne publikacje. Dr Ada Wróblewska ma znaczący dorobek w organizacji nauki i zdobywaniu środków finansowych na badania. Jest lub była wykonawcą lub kierownikiem dwunastu projektów badawczych finansowanych z różnych źródeł. Kierowała następującymi projektami badawczymi: Rola wielokierunkowej presji selekcyjnej w ewolucji oszustwa pokarmowego 5
u storczyków z rodzaju Dactylorhiza 2014-2017, NCN umowa nr 2013/09/B/NZ8/03350, Historia ewolucyjna gatunków roślin o północnym zasięgu geograficznym. 2008-2011, MNiSzW NN 303 366 135, Historia kolonizacji i zmienność genetyczna w marginalnych i centralnych populacjach zagrożonego gatunku kosaćca bezlistnego Iris aphylla L. 2003-2006, KBN 3PO4F 00925, Genetyczna i fenotypowa zmienność w marginalnych populacjach zagrożonego gatunku kosaćca bezlistnego Iris aphylla L. 2001-2003, KBN 6PO4F 091 21. Jako wykonawca brała udział w pracach w następujących projektach: Historia zasięgów wybranych gatunków w Karpatach Wschodnich 2011-2014 M.N.iSz.W. N N304 07 1940, Rola poligamii w ekspansji wierzby czarniawej Salix myrsinifolia 2010-2014, M.NiSz.W. N N304 335 439, Dysjunkcja zasięgu geograficznego a różnorodność genetyczna Malaxis monophyllos w Europie 2010-2013, MNSzW, N N304 606038, Wzorce zróżnicowania genetycznego subpopulacji Iris sybirica L. w zależności od warunków bytowania 2005-2007, KBN, 2 P04F 063 28, Różnorodność genetyczna gatunków z rodziny Orchidaceae jako miara ich potencjału ewolucyjnego i podstawa działań konwersatorskich, 2006-2009, KBN, 2P04C 048 30, Zasoby zmienności genetycznej wyspowych populacji storczyków w izolowanych warunkach Doliny Biebrzy 2001-2004, KBN, 6P04C048 30, Struktura genetyczna i analiza demograficzna trzech izolowanych populacji obuwika pospolitego Cypripedium calceolus, gatunku zagrożonego wyginięciem 2002-2003, KBN Projekt Polonium 4229.I. oraz Ogólnopolski monitoring gatunków Iris aphylla i Thesium ebracteatum 2002-2004. Instutut Ochrony Przyrody PAN Kraków. W ramach działalności organizatorskiej brała udział w organizacji czterech krajowych konferencji naukowych Instytutu Biologii Uniwersytetu w Białymstoku jako członek Komitetów Organizacyjnych i organizator sesji tematycznych, sesji terenowych oraz jako organizator logistyczny. W roku 2003 odbyła się konferencja Układy izolowane jako obiekt badań ekologicznych, rok 2007 I Ogólnopolska konferencja Storczykowa, rok 2011, II Ogólnopolska Konferencja Storczykowa, rok 2014 W sieci zależności rośliny, zwierzęta, grzyby jako obiekty badań koewolucji. Wykonała również kilka ekspertyz dla różnych instytucji związanych z ekologią i ochroną środowiska. Wniosek końcowy Pozytywnie oceniam przedstawione mi do recenzji osiągnięcie naukowe dr Ady Wróblewskiej jak i cały Jej dorobek naukowy. Duży dorobek dydaktyczny, popularyzatorski i organizacyjny pozwala na wniosek, że Habilitantka jest w pełni ukształtowanym samodzielnym badaczem, dydaktykiem i organizatorem nauki. Tak więc z pełnym przekonaniem wnoszę o nadanie dr Adzie Wróblewskiej stopnia naukowego doktora habilitowanego. Prof. dr hab. Wiesław Prus-Głowacki 6
7