POWRÓT DO KORZENI Podstawy teologii biblijnej judaizmu mesjanistycznego Daniel Juster Tłumaczenie: Krzysztof Dubis 1
Wstęp Judaizm mesjanistyczny jest ruchem oddolnym. Ogólnie rzecz ujmując, zjawisko to dotyczy żydowskich i nie-żydowskich naśladowców Jezusa z Nazaretu, którzy wierzą, iż prawidłową, a nawet pożądaną postawą Jego uczniów wywodzących się z potomstwa Abrahama jest przyznawanie się do narodowej i kulturowej tożsamości. Podkreślanie żydowskiego stylu życia musi być jednak spójne z całością nauczania biblijnego, a kongregacje założone i budowane przez Żydów mesjanistycznych służą przede wszystkim jako środki do wypełnienia podstawowego celu, jakim jest wyjście z Dobrą Nowiną do braci według ciała. Judaizm mesjanistyczny jest w swych zewnętrznych przejawach bardzo zróżnicowany; niektóre kongregacje przywiązują większą uwagę do tradycji, podczas gdy inne nie podkreślają jej znaczenia. Interpretacja i zrozumienie Biblii również nie są całkowicie jednolite judaizm mesjanistyczny jako pulsujący życiem ruch oddolny przejawia również charakterystyczne dla podobnych zjawisk braki: niewyrobienie teologiczne, niespójność i prostotę. Oprócz tego, widać jednak płomienną gorliwość i wielki entuzjazm towarzyszący dokonywaniu nowych, znaczących odkryć. Niniejsza książka zawiera cały rozdział dotyczący historii judaizmu mesjanistycznego. W tym miejscu wystarczy nadmienić kilka faktów: obecny ruch mesjanistyczny jest stosunkowo młody, gdyż datuje się mniej więcej od 1967 roku. Jego korzenie sięgają jednak czasów starożytnych, kiedy to pierwsi żydowscy uczniowie Jezusa zwani nazarejczykami przyjęli nowotestamentową wiarę zachowując jednocześnie swą narodową tożsamość i kulturowe dziedzictwo. Od tego czasu na przestrzeni historii istniały nieliczne jednostki i grupy, które odkrywały dla siebie tę perspektywę. W dziewiętnastym wieku został zainicjowany ruch hebrajskich chrześcijan, który mimo niewielkiego przywiązania do żydowskiej tradycji z pewnością stał się kolebką judaizmu mesjanistycznego. Obydwa zjawiska w pewien sposób się przenikają, jako że jedno jest pochodną drugiego. Na przełomie wieków pojawiły się tak wybitne jednostki, jak Mark John Levy czy Theodore Luckey, którzy rozpoczęli opracowywanie zrębów doktryny judaizmu mesjanistycznego używając nowej terminologii charakterystycznej dla ruchu. Zresztą, kongregacje Żydów mesjanistycznych istniały w Europie Wschodniej na długo przedtem, zanim w Stanach Zjednoczonych pojawili się pierwsi hebrajscy chrześcijanie! Dzisiaj na całym świecie jest już kilkadziesiąt takich zgromadzeń. Większość z nich założono w USA, jedną w Paryżu, jedną w Londynie, kilka w Izraelu. Istnieje nawet jedna kongregacja mesjanistyczna w Indiach. Judaizm mesjanistyczny wzbudza wiele kontrowersji, choć absolutnie nie jest to intencją ludzi tworzących ten ruch. Niektórzy chrześcijanie patrzą nań podejrzliwie, obawiając się popularyzacji legalizmu oraz wznoszenia barier narodowościowych w łonie Ciała Mesjasza. Trzeba jednak przyznać, iż Kościół jako całość jest zdumiewająco otwarty na to nowe zjawisko, a zamiast reakcji negatywnej obserwujemy przychylność i brak uprzedzeń. Z drugiej strony, społeczność żydowska obawia się, że judaizm mesjanistyczny jest jedynie przykrywką dla kolejnej chrześcijańskiej akcji, mającej na celu asymilację Żydów i pozbawienie ich tożsamości. 2
Termin judaizm mesjanistyczny jest przez niektórych określany jako nieuczciwy. Mówią oni, że choć prawdą jest, że hebrajski Mesjasz jest tytułem, który historycznie oraz lingwistycznie poprzedza greckiego Chrystusa dlatego prawidłowe jest używanie terminu mesjanistyczny w odniesieniu do Żyda, który wierzy, że Jezus przyszedł jako Mesjasz to jednak można powiedzieć, iż wszyscy ortodoksyjni Żydzi wierzący w Stary Testament są mesjanistyczni, ponieważ oczekują przyjścia Mesjasza lub przynajmniej ery mesjańskiej. Do tej pory żaden odłam judaizmu ani chrześcijaństwa nie używał tego określenia w takim rozumieniu, jak zaczęli to czynić ci, którzy nazywają siebie Żydami mesjanistycznymi. Tak, czy owak, konkretne znaczenie słowom nadają ci, którzy ich używają. Stąd bierze się zjawisko ewolucji języka. Tak więc, termin judaizm mesjanistyczny wywalczył sobie prawo do zaistnienia dzięki oddolnemu ruchowi społeczno-religijnemu, który wprowadził go w życie. Nadejdzie jednak czas, gdy większość Żydów i chrześcijan będzie go rozumiała w takim sensie, jak autorzy najnowszej edycji słownika wydanego w Izraelu. Pod hasłem judaizm mesjanistyczny napisali oni, że jest to określenie odnoszące się do tych Żydów, którzy są naśladowcami Jezusa z Nazaretu, a jednocześnie podkreślają wierność swemu żydowskiemu dziedzictwu. Wydaje się jednak, że centralną kwestią pozostaje podstawa biblijna dla judaizmu mesjanistycznego. Jeżeli taka podstawa istnieje, to jakie są cechy charakterystyczne poglądów Żydów mesjanistycznych, czyli innymi słowy, jak wyglądają podstawy i wyróżniki teologii judeochrześcijańskiej? A skoro jest teologia, to czy wynika z niej jakiś styl życia i pobożności? Powyższe tematy muszą zostać potraktowane mądrze i poważnie taki jest cel niniejszej książki. Nie pretenduje ona do roli traktatu teologicznego, choć rozważania w niej zawarte opierają się na solidnych podstawach jest to raczej pewien szkic przeznaczony dla ludzi spoza kręgów duchowieństwa. Chcąc podejść do tematu w sposób adekwatny do jego wagi, musimy zagłębić się w materię ogólnego nauczania biblijnego nie ryzykując jednocześnie ugrzęźnięcia w problemach natury semantycznej. Będziemy używać imienia Jeszua, ponieważ tak brzmi oryginalne (hebrajskie) imię Jezusa z Nazaretu. Oprócz tego, będziemy stosować terminologię, która lepiej pasuje do oryginalnego żydowskiego kontekstu Pism, podając odpowiednie wyjaśnienia tam, gdzie nazewnictwo odbiegnie od powszechnie przyjętego w kręgach chrześcijańskich. Uważam, że mimo potencjalnych problemów z komunikatywnością, stosowana terminologia posłuży lepszemu zrozumieniu tekstów. Autor głęboko wierzy, iż judaizm mesjanistyczny jest efektem cudownego, ponadnaturalnego działania Ducha świętego. Pomimo wszelkich nierozwiązanych kwestii oraz problemów, z jakimi musi się zmierzyć ten młody ruch a jest on szansą na wypełnienie i zniwelowanie ogromnej przepaści dzielącej judaizm od chrześcijaństwa widzimy przemożne działanie Bożej ręki wszędzie tam, gdzie zaczyna on kiełkować. Judaizm mesjanistyczny jest niemowlęciem: niedojrzałym, gaworzącym i uczącym się chodzić. Jest to jednak dziecko Boże. Być może niniejsza książka będzie pomocna w procesie dojrzewania ruchu mesjanistycznego. Żywimy również nadzieję, że będzie ona wkładem w lepsze zrozumienie Biblii zarówno przez Żydów, jak i chrześcijan. 3
ROZDZIAŁ 1 Biblijne znaczenie Izraela Podstawowe znaczenie Tory Nie jest sprawą przypadku, ani wynikiem błędu fakt, że Synagoga nadała specjalne znaczenie Torze, czyli pięciu Księgom Mojżeszowym. Niektórzy mylnie uważają, iż w ten sposób Synagoga pomniejszyła wartość reszty natchnionych Pism. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że to nieprawda. Bardziej prawidłowe byłoby stwierdzenie, że społeczność żydowska od najwcześniejszego okresu słusznie wyczuwała podstawowe i zasadnicze znaczenie Tory. Właśnie tam znajdujemy zapis przymierzy Boga z Izraelem, z czego wynika, że objawienie rozwijane w następnych księgach musi być zgodne z podstawową doktryną podaną w Torze. Zgodność z nauczaniem Tory była standardem służącym do rozsądzania, czy każde kolejne objawienie pochodziło od Boga, czy też nie (V Ks. Mojżeszowa 13). Tora jest osią judaizmu, gdyż w niej opisane jest dzieło stworzenia, potop, powołanie Abrahama, dzieje patriarchów, niewola egipska, wyzwolenie spod władzy faraona oraz objawienie dotyczące systemu ofiarniczego, będącego zapowiedzią dzieła samego Mesjasza. Dlatego jest oczywiste, że perspektywa judaizmu mesjanistycznego musi być jasna i wyraźna, jeśli chodzi o rozumienie Tory oraz wczesnych przymierzy zawartych przez Boga z Izraelem. Nasze widzenie tych spraw ma oczywiście charakter retrospektywny, gdyż patrzymy na nie przez pryzmat dzieła i Osoby Jeszuy. Mimo to uważamy, że nie odbiega ono od pierwotnego rozumienia problematyki przymierza. Powołanie Abrahama Historia Żydów rozpoczyna się od Abrahama. Wprawdzie określenie Żyd pochodzi od plemienia Judy, lecz zostało przypisane wszystkim Izraelitom potomkom Jakuba, czyli Izraela, który był wnukiem Abrahama. Przymierze Boga z Izraelem rozpoczyna się jednak od Abrahama, dlatego można powiedzieć, że to właśnie on był pierwszym Żydem. Niewiele wiemy o wczesnym okresie życia Abrahama. Pochodził z chaldejskiego miasta Ur, skąd wraz z ojcem przybył do Haranu, aby się tam osiedlić. Przebywając w tym mieście, otrzymał od Boga powołanie, aby iść dalej. Czy rodzina Abrahama była całkowicie pogańska? Czy może ludzie ci w jakiś sposób czcili od pokoleń jedynego, żywego Boga, choć ich wiara zdążyła nabrać pogańskich domieszek? Niestety, są to pytania, na które nie potrafimy odpowiedzieć. Wiemy, że na terenach nazywanych dzisiaj Bliskim Wschodem żyli wtedy ludzie czczący Boga stworzyciela lub inaczej Boga niebios, którego stawiali ponad innymi bogami. Nie znaleziono tam jednak żadnych śladów istnienia religii monoteistycznych 1. Staniemy na znacznie pewniejszym gruncie, jeśli zamiast poszukiwań w tym kierunku, skoncentrujemy się na naturze powołania, jakie Abraham otrzymał od Boga. 4
Abraham usłyszał głos Boga i posłuchał Jego rozkazu: Wyjdź z ziemi swojej i od rodziny swojej, i z domu ojca swego do ziemi, którą ci wskażę (I Ks. Mojżeszowa 12:1). Bóg powiedział, a Abraham przyjął i był posłuszny wezwaniu: Abram wybrał się w drogę, jak mu rozkazał Pan. Pierwsze z cytowanych zdań jest zapowiedzią siedmiu wielkich obietnic: Uczynię z ciebie naród wielki; będę ci błogosławił; uczynię sławnym imię twoje; staniesz się błogosławieństwem; będę błogosławił błogosławiącym tobie; przeklinających cię przeklinać będę oraz będą w tobie błogosławione wszystkie plemiona ziemi (wersety 2-3). Naród musi mieć swoje terytorium. W następnych wersetach znajdujemy obietnicę ziemi dla Abrahama, która to obietnica jest częścią przymierza zawartego między Bogiem a nim. W I Ks. Mojżeszowej 12:7 Bóg mówi, że da ziemię potomstwu Abrahama na zawsze lub inaczej w wieczne posiadanie. W wielu miejscach czytamy, że jest to obietnica wieczna (I Ks. Mojżeszowa 13:14-15; 15:18; 17:19; 26:1-4; 28:12-14). Przymierze przechodzi na syna Abrahamowego, Izaaka, a potem na Jakuba którego imię zostaje zmienione na Izrael oraz na jego dwunastu synów. Boże przymierze jest oferowane przez Niego jako akt łaski, a nie w odpowiedzi na zasługi człowieka. Od drugiej strony umowy, czyli skruszonego człowieka, wymagana jest wiara, przejawiająca się w posłuszeństwie. Dlatego czytamy, że Abraham uwierzył Panu, a On poczytał mu to ku usprawiedliwieniu (I Ks. Mojżeszowa 15:6). Werset ten jest jedną z podstaw nauczania nowotestamentowego Paweł konsekwentnie wykazuje, że właściwa postawa wobec Boga wynika z odpowiedzi wiary na Jego łaskę, a nie na uczynkach mających prowadzić do samousprawiedliwienia. Apostoł wskazuje również, iż przymierze zawarte z Abrahamem jest kluczem tej doktryny (List do Rzymian 4, List do Galacjan 3). Na czym polegała ta wiara? Po pierwsze, była ona na tyle konkretna, by na jej podstawie Abraham mógł iść naprzód z Bogiem ze względu na otrzymane od Niego obietnice. Przejawiała się również w tym, że Abraham uwierzył Bogu, iż jego potomstwo będzie tak liczne, jak gwiazdy na niebie, choć przecież Sara była niepłodna. Cała historia Abrahama oraz narodzenie Izaaka jest efektem cudownego działania Boga, a jednocześnie wskazuje na Mesjasza Jeszuę. Izaak, tak jak On, był jedynym, cudownie poczętym synem, poświęconym na ofiarę dla Boga ze względu na posłuszeństwo Ojcu oraz dla dobra innych (I Ks. Mojżeszowa 22). Sara, podobnie jak Miriam (Maria), poczęła w sposób nadprzyrodzony dzięki Duchowi świętemu. Czytanie o tych wydarzeniach i porównywanie ich jest dla nas wielką radością, gdyż Izaak przodek naszego Mesjasza jest postacią zapowiadającą Jego przyjście. Warto zauważyć, że częścią objawienia dotyczącego przymierza jest praktyka obrzezania. Abraham otrzymał nakaz obrzezania wszystkich mężczyzn w swoim domostwie, natomiast każde nowo narodzone dziecko płci męskiej ma być obrzezywane w ósmym dniu życia. Obrzezanie jest znakiem przymierza zawartego między Bogiem i Abrahamem. Jak wywodzi Paweł, Abraham został usprawiedliwiony zanim otrzymał od Boga znak przymierza. Obrzezka znakiem odpowiedzi na zawarte przymierze, a nie aktem, który usprawiedliwia nas przed Bogiem. To samo można powiedzieć o mykwie lub inaczej chrzcie dokonywanym na potwierdzenie zawarcia Nowego Przymierza. Na temat obrzezania należy poczynić jeszcze kilka uwag, bardzo istotnych dla lepszego zrozumienia judaizmu mesjanistycznego. 5
Obrzezanie jest znakiem przymierza łaski, będącego zdumiewającą ofertą skierowaną przez Boga do człowieka, zawierającą wspaniałe obietnice. Potomstwo Abrahama będzie błogosławieństwem, jego dziedzice otrzymają w wieczyste posiadanie własne terytorium, itd. W Liście do Galacjan Paweł mówi o Przymierzu Abrahamowym jako objawieniu dobrej nowiny, wskazującej na łaskę Bożą udzieloną nam w osobie Jeszuy. Przymierze to jest pierwszym i pierwotnym wobec wszystkich następnych, jakie Bóg zawarł z Izraelem. Jak słusznie argumentuje Paweł, żadne późniejsze przymierze (np. Mojżeszowe) nie może anulować podstawowych punktów pierwotnego (Abrahamowego), które zawiera dobrą nowinę o zbawieniu z łaski przez wiarę (List do Galacjan 3:8). Obrzezanie jest nie tylko znakiem pozostawania w konstytucyjnym przymierzu Mojżeszowym z Bogiem, ale raczej oznacza włączenie do przymierza łaski i obietnicy Bożej, danej Izraelowi! Obrzezanie dokonywane jest na członku i trudno sobie wyobrazić bardziej wyraziste przedstawienie intencji Boga, aby przymierze było przekazywane z ojca na syna wszystkim potomkom Abrahama. (Później czytamy o tym, że można przyłączyć się do społeczności Izraela poprzez nawrócenie i asymilację w narodzie). Obrzezanie podkreśla narodowy i fizyczny wymiar tego przymierza, dotyczącego wyłącznie potomstwa Abrahamowego. Znak obrzezki otrzymują wyłącznie mężczyźni, gdyż w starożytności ojcowie decydowali o religijnej tożsamości swoich dzieci. Kiedy za czasów Jozuego Izraelici wzięci sobie nie-żydowskie żony na co Bóg wyraził zgodę wszystkie dzieci z tych związków automatycznie zostały uznane za Żydów. Później ten biblijny precedens został odrzucony przez tradycję, która ustaliła, że pochodzenie żydowskie ustala się na podstawie tożsamości matki. Argumentując ten punkt widzenia wskazywano na wpływ matki w procesie wychowawczym oraz polecenia wydane przez Ezdrasza (V wiek p. n. e.) dotyczące oddalenia nieżydowskich żon. Decyzja Ezdrasza była jednak odpowiedzią na specyficzny problem i nie zmienia istoty obrzezania wskazującego na ojca jako źródło tożsamości zbudowanej na przymierzu. Obrzezanie dokonywane w ósmym dniu życia było unikalną praktyką. Inne narody dokonywały go w charakterze rytuału wprowadzającego młodzieńca w wiek męski (tzw. obrzęd przejścia). Dlatego obrzezanie w ósmym dniu, które niesie z sobą wymowę znaku przymierza, jest czymś odmiennym od obrzędów przejścia. Fakt, iż potomkowie Abrahama otrzymują ów znak łaski właśnie w osiem dni po narodzeniu, ma również zdumiewające uzasadnienie medyczne okazuje się bowiem, że jest to najlepszy moment do przeprowadzenia takiego zabiegu, ponieważ w ósmym dniu krew niemowlęcia wykazuje nadzwyczajną krzepliwość. Warto zwrócić uwagę, że w omawianym fragmencie (I Ks. Mojżeszowa 17) obrzezka jest czterokrotnie nazwana znakiem wiecznym i bezwarunkowym, dokonywanym pośród narodu żydowskiego, który odpowiada na przymierze pomiędzy Bogiem a domem Izraela. Odrzucenie tego znaku oznacza wyrzeczenie się żydowskiej tożsamości, której istotą jest fakt, iż naród będący potomstwem Abrahama dziedziczy po nim obietnicę ziemi oraz błogosławieństwa zarówno w sensie posiadania go dla siebie jak i niesienia go dla narodów. Przymierze Abrahamowe jest przymierzem łaski. Izrael jest narodem utworzonym i zachowanym ze względu na Bożą obietnicę, zawartą w tym przymierzu; uważamy, że jest to centralny aspekt żydowskiej tożsamości. Nie możemy zatem odrzucić fizycznego znaku będącego potwierdzeniem powyższych prawd (czyli obrzezki) bez jednoczesnego zaparcia się naszego Abrahamowego dziedzictwa. 6
W tym momencie pojawia się pytanie: czy Izrael nadal zachowuje swoje szczególne znaczenie, nadane mu przez Boga ze względu na obietnice przymierza? Jeśli tak, to na czym to znaczenie polega? Główna część niniejszego rozdziału będzie poświęcona próbie odpowiedzi na to pytanie. Żaden fragment Nowego Testamentu nie przeczy kontynuacji Przymierza Abrahamowego jako bezwarunkowego i wiecznego. Jak pisze apostoł Paweł: nieodwołalne są dary i powołanie Boże, a Izrael pozostaje umiłowany ze względu na praojców (Rzym. 11:28-29). Indywidualne zbawienie każdego Żyda nie zależy od faktu, że należy on do Izraela, ale Izrael jako naród wciąż pozostaje w przymierzu z Bogiem, które zawiera obietnicę odbierania i przekazywania błogosławieństwa, zachowania od zagłady, posiadania własnego terytorium oraz działania w roli narzędzia Bożego dla wykonania określonych celów. Należy podkreślić, że wybór Abrahama a w konsekwencji Izraela nie odbył się w imię osiągnięcia jakichś wąskich i ograniczonych celów. Wręcz przeciwnie myślą przewodnią tego działania jest Boże błogosławieństwo dla całego świata. Izrael został wybrany po to, by służyć światu, niosąc błogosławieństwo dla wszystkich innych narodów i dlatego przymierze z Bogiem miało charakter inkluzywny, czyli w perspektywie obejmowało całą ludzkość. Tak zwykle bywa, że wybór konkretnych jednostek lub narodów jest zwykle określany skandalicznym partykularyzmem, ponieważ umysł ludzki odwraca się ze wstrętem przywilejów krzywdzących nie wybraną resztę. A jednak ów skandaliczny partykularyzm jest immanentną cechą prawdziwej wiary od samych jej początków. Bóg działa poprzez ludzi, wykorzystując ich oraz okoliczności w sposób, którego nigdy nie będziemy w stanie zgłębić. Nawet Kościół, choć w perspektywie miał być powszechny, zaczął się rozprzestrzeniać od Jerozolimy, stosownie do ograniczeń wynikających z ubóstwa środków transportu i komunikacji. Tak więc ci, którzy mieszkali bliżej Jerozolimy mieli pewną przewagę nad resztą jak widać, skandal zaczyna się już w tym miejscu. Żydzi mesjanistyczni choć stanowią jedność ze wszystkimi wierzącymi są krytykowani przez niektórych, ponieważ ludzka cielesność odrzuca każde wybraństwo, które nie łechce jej pychy nawet, jeżeli jego celem jest służba i gdy wiąże się ono z cierpieniem. Stąd krytykom nie podoba się fakt, że judaizm mesjanistyczny postrzega siebie jako część powszechnego ludu Bożego, a jednocześnie odgrywa pewną rolę w działaniach Boga wykonywanych poprzez naród żydowski. OBJAWIENIE MOJŻESZOWE Patriarchowie odeszli, a potomkowie Izraela znaleźli się w niewoli faraona, który nie znał ich słynnego niegdyś w Egipcie przodka, Józefa. Owo tragiczne położenie Narodu Wybranego stanowi tło dla objawienia danego Mojżeszowi. Było ono niewiarygodną demonstracją Bożej łaski i zbawienia, a jego częścią jest przymierze Boga z całym narodem izraelskim. Czytamy o tym w 20 rozdziale II Księgi Mojżeszowej, rozdziałach 19-26 III Księgi Mojżeszowej oraz w całej Księdze V. Przymierze to nie zastąpiło Przymierza Abrahamowego, ani też nie oznaczało jego anulowania, lecz stanowiło pewien rodzaj konstytucji dla starożytnego narodu żydowskiego. Stąd całe objawienie Mojżeszowe Pięcioksiąg należy do gatunku tzw. literatury przymierza, będącej zapisem dzieł Bożych dokonanych dla Izraela i woli Wszechmocnego względem tego narodu. 7
Znaczące, że objawienie się Boga w historii jest związane z pewnym programem, dotyczącym wybawienia z niewoli narodu nędzarzy, pozbawionych swojego miejsca. Wydarzenia opisane w II Księdze Mojżeszowej podobnie jak teksty ksiąg prorockich konsekwentnie ukazują Boga jako Tego, który troszczy się o biednych, potrzebujących, bezdomnych, starców, sieroty i wdowy jest Obrońcą bezbronnych. Sam Jeszua zapowiada rozpoczęcie swej służby w podobnym tonie, cytując proroka Izajasza: Duch Pański nade mną, przeto namaścił mnie, abym zwiastował ubogim dobrą nowinę, posłał mnie, abym ogłosił jeńcom wyzwolenie, a ślepym przejrzenie, abym uciśnionych wypuścił na wolność (...) (Łuk. 4:18). Prawa nadane za pośrednictwem Mojżesza po okresie Exodusu nakazywały otaczać szczególną troską przychodniów, gdyż Izrael również był przychodniem w Egipcie (III Ks. Mojżeszowa 19:33; Ps. 69:32-33). Chrześcijanie najczęściej słyszą o jurysdykcyjnej surowości objawienia Mojżeszowego, dlatego obowiązkiem Żydów mesjanistycznych jest wskazywanie na fakt, iż pozostaje ono również dowodem i źródłem bezgranicznego współczucia Boga dla człowieka. Wydarzenia związane z Wyjściem rozpoczynają się od powołania Mojżesza. Bóg objawił mu swoje imię stwierdzając, że zawsze będzie znany jako Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba (II Ks. Mojżeszowa 3). Rozwinięcie tego objawienia nastąpiło na prośbę Mojżesza, który chciał wiedzieć, co powiedzieć narodowi, aby mu uwierzył. W tym miejscu Bóg objawia się w zdaniu, które jest różnie tłumaczone: Jestem, który Jestem lub Czynię to, co czynię lub Jestem Tym, który powołuje do istnienia. Istnieją tysiące interpretacji tego fragmentu. 3 Najprawdopodobniej jednak Bóg nie mówi tutaj o swojej wiekuistości (koncepcja wynikająca z myśli greckiej) lecz o swej naturze definiowanej przez wszystkie działania zmierzające ku objawieniu siebie. Jest On Bogiem objawienia. Określenie to nierozdzielnie wiąże się z imieniem Boga w kontekście przymierza, co zostało uchwycone jako tzw. tetragram (JHWH) imię, którego Żydzi nie wypowiadają. Jest to najczęściej używane imię Boga w Pismach, szczególnie we fragmentach mówiących o Bogu w kontekście Jego Przymierza z człowiekiem. Historia Exodusu toczy się dalej. Następują dobrze wszystkim znane spotkania Mojżesza z faraonem, podczas których Mojżesz żąda uwolnienia swojego narodu oraz z rozkazu Boga spuszcza plagi na Egipt. Wreszcie, kiedy magowie nie mogą już podrobić kolejnych plag, a szczególnie uśmiercenia wszystkich pierworodnych w kraju, faraon pozwala Żydom odejść. Same plagi, będące dla Egipcjan bolesnym sądem, reprezentują coś o wiele ważniejszego: stanowią podcięcie wiary w bogów Egiptu oraz pokazują ich bezsilność wobec działań Boga Izraela. Na przykład Nil, który jest bogiem, zaczyna gnić. Hupi jest bogiem-żabą, i Egipcjanie otrzymują wystarczającą ilość żab, aby obchodzić jego święta przez kilka kolejnych dziesięcioleci! Słońce jest głównym bogiem Egiptu, dlatego zostaje zaćmione. Największy popłoch wzbudza jednak śmierć pierworodnych szczególnie syna faraona, który był uznawany za wcielenie boga słońca! Religia Egiptu była subtelną mieszanką pogańskich rytuałów i przesądów, zaś sam Egipt najpotężniejszym mocarstwem tamtych czasów. Dlatego uwolnienie ciemiężonego narodu izraelskiego było jednocześnie ciosem dla pogaństwa, wszystkich fałszywych bogów i przesądów ciosem wymierzonym przez samego Boga-Stworzyciela! Klęska Egiptu i jego bożków mogła prowadzić do jedynego wniosku, że Bóg jest Panem całej ziemi. Wyjście Izraela 8
z egipskiej niewoli wzbudziło strach w sercach zdegenerowanych i zepsutych narodów zamieszkujących ziemię kanaanejską, która miała zostać podbita przez Żydów. Pascha, podczas której Izrael umknął aniołowi śmierci zabijającemu wszystkich pierworodnych, również jest wielką lekcją powodem, dla którego ów anioł przechodził obok domów żydowskich nie czyniąc żadnej krzywdy, była krew ofiarnego baranka widniejąca na odrzwiach i nadprożach. W tym czasie każda żydowska rodzina spożywała mięso baranka, radując się społecznością z Bogiem i ze sobą nawzajem. Nie można lepiej wyrazić znaczenia krwi ofiarnej jako środka, dzięki któremu można uniknąć kary śmierci za grzech. I tak Izrael opuszcza ziemię egipską, a następnie w cudowny sposób przekracza Morze Czerwone, którego wody powracając na swoje miejsce pogrążają armię faraona! Exodus jest zapowiedzią największego aktu Bożej łaski w całej historii śmierci i zmartwychwstania Jeszuy. Wyjście z Egiptu jest wydarzeniem zapowiadającym exodus z grzechu i śmierci, którego doświadczają wszyscy uczniowie Jeszuy (I Kor. 10:1-4). Ponieważ Exodus był wydarzeniem, którego Bóg użył w celu zadania klęski narodom i pogańskim wierzeniom, jest on dla nas symbolem oraz przedsmakiem przyszłego odkupionego świata, którego nadejście zapowiadali prorocy. Psalmista słusznie uważa Wyjście za wyjątkowy moment w historii świata (Ps. 46:8-11; Ps. 47:8-10). Kto kiedykolwiek słyszał o bandzie obdartych niewolników pokonujących wojska największego światowego mocarstwa! Ze wszystkich wydarzeń w historii Izraela, Exodus pozostaje momentem zwrotnym, decydującym o sformułowaniu żydowskiej koncepcji Boga: Bóg jest łaskawy i miłosierny. Sąd nad Izraelem, zapowiadany przez proroków, nie jest przede wszystkim potępieniem za złamanie Prawa, lecz raczej złamanie Prawa jest przejawem wzgardzenia Bożą miłością i łaską. Exodus jest w samym sercu Tory, tak jak Boża miłość i łaska są w samym sercu Exodusu. Oto prawdziwa i pełna natura objawienia Mojżeszowego oraz całej Tanach (Starego Testamentu). Czytając dalej II Księgę Mojżeszową widzimy naród izraelski zbliżający się do Ziemi Obiecanej, tragedie spowodowane buntem oraz, już w IV Księdze Mojżeszowej, odmowę wejścia do Kanaanu. Następuje czterdziestoletnia wędrówka przez pustynię. Jej historia, podobnie jak zapisy prawne, jest częścią dokumentu Przymierza, zawartego na kartach czterech ksiąg od II do V Księgi Mojżeszowej. Pragnieniem Boga było, aby postępowanie i wiara przyszłych pokoleń pozostających w przymierzu z Nim były oparte na wnioskach wysnutych z lekcji objawionych w historii, pokazujących przykłady Jego łaski oraz katastrofalne skutki niewierności narodu. W tym miejscu zaczynamy dostrzegać, że celem, dla którego Bóg wybrał Izrael, jest nie tylko wypełnienie obietnic danych Abrahamowi, ale także ustanowienie Żydów światłem i błogosławieństwem dla narodów. Ten punkt widzenia zaczyna zastępować dotychczasowy, w którym Izrael miał wypełniać rolę narzędzia sądu nad światem. Naród żydowski i jego historia stanowią ilustrację Bożej prawdy. W II Księdze Mojżeszowej 19:6 czytamy, że Bóg wybrał Izrael, aby ten był królestwem kapłańskim. Na czym polega funkcja kapłana? Pełni on rolę pośrednika między Bogiem i człowiekiem. Chyba nie ma większej bzdury niż stwierdzenie, że judaizm obywa się bez pośredników. Cała Tora wraz z opisanym w niej systemem ofiarniczym oraz wstawiennictwem kapłanów za lud, jest dowodem na nieprawdziwość tej tezy. Poprzez pośrednictwo, kapłan 9
pomagał człowiekowi zbliżyć się do Boga. Wynika stąd, że skoro w Bożym zamyśle Izrael miał się stać narodem kapłanów, to powinien być pośrednikiem między Bogiem i pozostałymi narodami. Jak? Stając się ludem należącym do Boga, żyjącym pod Jego władaniem lub inaczej w Przymierzu z Nim takie życie wiązało się z błogosławieństwem, sprawiedliwością i zdrowiem. Pamiętajmy, że Bóg obiecał Izraelowi ochronę przed wszelką plagą, a także dobrobyt i radość jeśli tylko będą wypełniać swoją część Przymierza! Bóg pragnął, aby pomiędzy narodami istniał jeden, który będzie ukazywał błogosławieństwa związane z Jego panowaniem. Dodajmy, że nigdy nie zmienił zdania. Stworzył wiele narodów z całą ich różnorodnością, lecz wszystkie one potrzebują poznania Boga i powrotu pod Jego skrzydła (Dz.Ap. 17:26-27). Przeznaczenie Kościoła Powszechnego jest inne nie jest on narodem sensu stricto, lecz raczej ruchem obejmującym członków wszystkich narodów. Bóg nigdy jednak nie porzucił planu zachowania jednego narodu, aby przed wszystkimi innymi pokazać na nim swą moc i panowanie. Jak powiedział Walter Kaiser, Przyjdzie jeszcze taki czas, kiedy On odniesie zwycięstwo nad narodami poprzez Izrael! 4 Wszystko to skłania do refleksji nad naturą objawienia Mojżeszowego. Jak już pokazaliśmy, Exodus stanowi jego centralną część. Jednakże, w ostatnich latach ukazało się kilka prac naukowych, których autorzy dowodzą, iż Księgi Mojżeszowe od II do V zawierają typowy zapis tzw. dokumentów w formie przymierza. Pomiędzy nimi centralne miejsce zajmują: 20 rozdział II Księgi Mojżeszowej (Dziesięć Przykazań), rozdziały 19-26 III Księgi Mojżeszowej (kodeks świętości) oraz cała Księga V. Inne prawa i instrukcje zapisane w wymienionych czterech księgach są rozszerzeniem oraz uzupełnieniem podstawowego dokumentu przymierza, dlatego należy je rozpatrywać w jego świetle. Autor niniejszej książki jest głęboko przekonany, że prace Georga Mendenhalla i Meriditha Kline a mogą zrewolucjonizować nasze rozumienie Tory, dzięki czemu przestaniemy ją postrzegać jako zbiór ksiąg wprowadzających dyspensację Prawa w sensie legalistycznego systemu usprawiedliwienia z uczynków. Dokumenty Przymierza, zapisane w Księgach Mojżeszowych od II do V stanowią rodzaj narodowej konstytucji Izraela pod rządami Boga, czyli inaczej mówiąc, jest to pewien traktat pomiędzy Bogiem a narodem żydowskim. Układ ten jest dla Izraela podstawą moralności i ładu społeczno-prawnego, wzorcem oddawania czci Bogu, a także opisem systemu ofiarniczego i towarzyszącego mu kapłańskiego pośrednictwa. Każdy naród posiada jakiś system społecznoprawny, lecz ten nadany Izraelowi jest unikalny. Kline wykazuje, że struktura dokumentów Przymierza, a szczególnie 20 rozdziału II Księgi Mojżeszowej i całej Księgi V (która zawiera rozszerzony traktat Przymierza, dany Izraelowi przed wejściem do Kanaanu), odpowiada strukturze innych dokumentów tego rodzaju, zawieranych od XV wieku p. n. e. Co więcej, wykazał on, iż struktura ta niesie z sobą wiele znaczeń rozszerzających nasze rozumienie całej Biblii. Były one oczywiste dla pokolenia, które otrzymało Torę, lecz dla współczesnych czytelników pozostają ukryte. Kardynalna zasada interpretacji Biblii mówi, że należy to czynić zgodnie historycznym znaczeniem tekstu, biorąc pod uwagę fakt, że został on napisany do czytelnika współczesnego autorom. Jest to jedyny czynnik obiektywny chroniący nas przed dowolnym rozumieniem Pisma. Prawdziwe znaczenie tekstów biblijnych odkrywamy dzięki odczytaniu ich w oryginalnym języku oraz właściwym kontekście kulturowym zresztą, jedno z drugim jest nierozerwalnie 10
związane. Jeśli stosując tę metodę właściwie zrozumiemy Pisma, ich zastosowanie w życiu nie nastręczy problemów. Spróbujmy zatem spojrzeć na Torę stosując opisane powyżej kryteria. Jaka była struktura traktatów zawieranych w piętnastym wieku p. n. e i czy jej znajomość mogłaby nam pomóc lepiej zrozumieć terminologię oraz naturę Ksiąg Mojżeszowych? Podstawową cechą charakteryzującą ówczesne umowy w formie traktatów jest to, że inicjatywa ich zawarcia zawsze wychodziła od króla potężniejszego kraju i była skierowana do narodów będących pod wpływem jego mocarstwa. Traktat był zredagowany jako łaskawa oferta poddania się władzy silniejszego, zwanego w tym układzie suzerenem. Oferent mógł być nawet okrutnym tyranem, lecz forma traktatu wymagała, by był ukazany jako łaskawy i pełen dobroci władca. Dlatego w pierwszej części umowy wymieniano dobrodziejstwa wyświadczone przezeń drugiej stronie. Ta miała odpowiedzieć wiarą i posłuszeństwem na łaskę okazaną przez mocarza. Posłuszeństwo wyrażało się w okazywaniu szacunku i uległości wobec zarządców reprezentujących suzerena w podległym kraju. W dalszej części traktat zawierał korzyści płynące z dotrzymywania umowy przez stronę zależną, czyli inaczej błogosławieństwa. Następnie były wymieniane przerażające następstwa nieposłuszeństwa poddanych wobec władzy mocarza, zwane klątwami. Widać wyraźnie, że taka forma umowy międzynarodowej była idealnym wzorcem Przymierza proponowanego przez Boga, ponieważ to właśnie On był łaskawym królem, który powołał do istnienia naród izraelski i wyzwolił go po to, by być ich Panem i Władcą. Kontekst ten jest tłem dla nadania Prawa, którego kulminacyjnym punktem odnoszącym się do stosunków międzyludzkich jest przykazanie: miłuj bliźniego swego jak siebie samego. Znajdujemy w nim również cały system jurysdykcji państwowej, sposób redystrybucji dóbr, nakaz uczciwości w interesach, opieki nad biednym, potrzebującym, sierotą, wdową i przybyszem. System ofiarniczy, będący integralną częścią całej konstytucji, również znajduje swoje miejsce i znaczenie w powyższym kontekście. Szczególnie fascynująca jest analogia form przymierza pomiędzy historycznymi traktatami a treścią V Księgi Mojżeszowej i fragmentem 20 rozdziału II Księgi Mojżeszowej (Dziesięć Przykazań). Cała V Księga Mojżeszowa dokładnie odpowiada wzorcowi starożytnego układu międzynarodowego. Rozpoczyna się preambułą zapisaną w wersetach 1:1-5. Preambuła to po prostu pierwszy, wstępny akapit dokumentu, jak na przykład: My, naród amerykański (...) itd. Część druga obejmuje prolog historyczny 1:6-4:49. Jest to krótki tekst, który w starożytnych traktatach zawierał opis dzieł, dokonanych przez króla (suzerena) na rzecz narodu poddanego (wasala). W przypadku V Księgi Mojżeszowej, dowody łaski Boga są przedstawione równolegle do historii odpowiedzi narodu na wyświadczone dobrodziejstwa. Prolog wymienia potężne wyzwolenie Żydów z Egiptu, zaspokajanie ich potrzeb na pustyni (manna), bunt ludu przeciw Bogu i Mojżeszowi oraz sąd Boży (środki dyscyplinarne wobec buntowników) i miłosierdzie (odpuszczenie). Prolog historyczny V Księgi Mojżeszowej siłą rzeczy różni się od innych traktatów naturą wymienianych dzieł. Mówi on o tym, co Bóg Stworzyciel uczynił dla Izraela. Wyliczenie tych czynów tworzy podstawę i motywację dla odpowiedzi Narodu Wybranego w postaci wiary i posłuszeństwa wobec Suzerena. Następuje część trzecia, zawierająca przedstawienie warunków przymierza. Znajdujemy tutaj podstawowe wezwanie do umiłowania Boga i położenia w Nim ufności Sz ma (V Ks. Mojżeszowa 6:4 nn.), Dziesięć Przykazań (V Ks. Mojżeszowa 5) oraz nakaz pamiętania o tym, że dzieła Boże w stosunku do Izraela były dokonywane na podstawie łaski i obietnic danych 11
patriarchom. Żydom nie wolno było nawet pomyśleć, że zawdzięczają swe dziedzictwo własnej sile lub sprawiedliwości (V Ks. Mojżeszowa 8-10). Dalej czytamy o ustanowieniu centralnego miejsca kultu (V Ks. Mojżeszowa 12), które miało zjednoczyć naród w oddawaniu czci jednemu Bogu pod kierunkiem kapłanów odpowiadających za sprawne funkcjonowanie systemu ofiarniczego i nauczanie Tory. Pozostała część tego rozdziału zawiera podsumowanie inicjatyw ustawodawczych oraz standardów moralnych, nadanych za pośrednictwem Mojżesza. Dalej następują kryteria oceny wiarygodności proroków (V Ks. Mojżeszowa 13 i 18), którzy mają wzywać naród do wierności Torze oraz ogłaszać wolę Boga co do przyszłości Izraela. Część czwarta zawiera błogosławieństwa i przekleństwa. Wierność i posłuszeństwo Izraela będą obficie błogosławione! Ziemia będzie płodna, rodziny będą wielodzietne, a wszelka choroba i plaga ostanie usunięta. Kraj będzie chroniony przed najazdami obcych wojsk. Bóg zatroszczy się o całkowite bezpieczeństwo swojego narodu, jeśli ten będzie chciał żyć stale w Jego obecności. Jednak nieposłuszeństwo zakończy się przeciwieństwem powyższych błogosławieństw: strachem, brakiem bezpieczeństwa, plagami, głodem, okupacją najeźdźców, zniszczeniem, a także rozproszeniem narodu. Znajdujemy tutaj również wezwanie do ratyfikacji traktatu po wejściu do Kanaanu, wraz z opisem ceremonii ratyfikacyjnej, opisanej później w Księdze Jozuego. Najciekawszym kontrastem pomiędzy Przymierzem a innymi traktatami jest zapisany w tej części akapit dotyczący świadków zawarcia umowy. Starożytny mocarz wzywał na świadków bogów obydwóch narodów, którzy mieli być gwarantami wypełnienia wymienionych wcześniej błogosławieństw i ewentualnych przekleństw. Jednakże, prawdziwy Bóg nie ma nikogo wyższego od siebie, na kogo mógłby przysięgać i dlatego wezwał na świadków niebo i ziemię. Widzimy, że V Księga Mojżeszowa stanowi podsumowanie treści przymierza Mojżeszowego, dane przez Boga w formie przypomnienia pewnych wydarzeń oraz przekazania ostatnich instrukcji przed odejściem Mojżesza i wejściem Izraela do Ziemi Obiecanej. Dlatego znajdujemy tutaj powtórzenie wielu ustaw, które zostały nadane wcześniej (od Księgi II do IV). Zapis w V Ks. Mojżeszowej jest również pewnym punktem odniesienia dla wcześniejszych tekstów, zatem przekazane w nich ustawodawstwo należy rozumieć w kontekście tej Księgi. Ostatnia część starożytnego traktatu międzynarodowego zawierała ustalenia dotyczące sukcesji. Były one podstawą trwałości przymierza stąd kopie umowy umieszczono w świątyni, a oprócz tego strona izraelska miała obowiązek regularnie odczytywać publicznie treść zawartego Przymierza. Na tej podstawie odbyło się również przekazanie przywództwa Jozuemu przez Mojżesza. Należy również zauważyć, że w starożytnych traktatach istniało pojęcie grzechu nieposłuszeństwa (buntu), polegające na usiłowaniu uwolnienia się od panowania króla lub suzerena. Podobnie jest w przypadku Tory, z tym że bunt nie jest tutaj definiowany jako podporządkowanie się innemu ludzkiemu przywódcy, lecz jakiekolwiek formy bałwochwalstwa czy to oczywiste, czy też bardziej subtelne włączając w to okultyzm (nawet pod płaszczykiem sztuki), czarnoksięstwo, magię, wróżbiarstwo oraz spirytyzm, czyli zwracanie się do zmarłych lub innych bogów (V Ks. Mojżeszowa 18). Powodem, dla którego przedstawiamy skrótowe omówienie struktury V Księgi Mojżeszowej, jest ustalenie kontekstu niezbędnego dla prawidłowego zrozumienia Tory. Ponieważ Tora leży 12
w centrum judaizmu, każdy Żyd mesjanistyczny musi prawidłowo rozumieć jej ogólne przesłanie. Tylko wtedy będzie mógł dokonać prawidłowego odniesienia swego żydowskiego dziedzictwa do teologii chrześcijańskiej. Jest to szczególnie ważne dla integracji Tanach (Starego Testamentu) z Nowym Testamentem, co pozwala traktować je jako jedno całościowe objawienie biblijne, w którym Tora nie jest traktowana po macoszemu, jak to się zdarza w wyniku debat toczonych wokół nowych kontekstów. Ta ostatnia kwestia będzie wyjaśniona w dalszej części książki. Bibliści zwracają uwagę na fakt, że 20 rozdział II Księgi Mojżeszowej również jest dokumentem w formie przymierza. Badania nad formą starożytnych traktatów pozwalają lepiej zrozumieć treść tego rozdziału. Najbardziej godne podkreślenia wydaje się być zdanie otwierające: Jam jest Pan, Bóg twój, który cię wyprowadził z ziemi egipskiej, z domu niewoli. Łaska Boża poprzedza przykazanie, będąc motywacją do posłuszeństwa. Błogosławieństwa i przekleństwa są zapisane w różnych miejscach dokumentu, zamiast w końcowej części. Najbardziej interesujące i godne podkreślenia jest nowe spojrzenie na fakt, iż istniały dwie tablice z przykazaniami oraz na tekst dotyczący Szabatu. Tradycyjny pogląd mówił, że przykazania były spisane na dwóch tablicach w grupach tematycznych, z których pierwsza dotyczyła relacji z Bogiem, a druga stosunków międzyludzkich. Teoria ta nie wydaje się być jednak zadowalająca przecież powinności człowieka względem Boga i bliźniego są nierozerwalnie ze sobą związane. Naturalną rzeczą byłoby przypuszczenie, że wszystkie przykazania były zapisane na jednej tablicy. Istotnie, najnowsze badania wykazują, że mamy do czynienia z dwiema kopiami tego samego dokumentu! Dlaczego? Ponieważ starożytne traktaty zawsze były zapisywane w dwóch egzemplarzach, a kopia była umieszczana w świątyni narodu poddanego. W ten sposób bogowie obydwóch stron umowy byli wzywani na świadków przymierza i gwarantów wymierzenia sprawiedliwości w przypadku, gdyby zostało ono pogwałcone. Obydwie tablice z przykazaniami miały zostać złożone w Arce Przymierza, w Miejscu Najświętszym świątyni a przecież świątynia Suzerena i Izraela jako narodu poddanego była tym samym miejscem. Wszechmocny jest Boskim świadkiem zawartego przez siebie przymierza, dlatego jeden egzemplarz umowy należał do narodu, a drugi symbolicznie do Niego. Inny postęp w wyjaśnieniu tekstu wiąże się z przykazaniem o Szabacie. Mamy nadzieję, że judaizm mesjanistyczny wniesie coś nowego, zabierając głos w debacie na temat Szabatu. Do tej pory wydawało się dziwne, że Bóg umieścił Szabat w centrum swojej wzniosłej listy przykazań w miejscu dotyczącym najświętszych wymiarów moralności. Jak to jest, że pośród nich nagle pojawia się przykazanie o charakterze rytualnym? Teologia chrześcijańska podaje całe spektrum odpowiedzi na to pytanie, od (1) dyspensacjonalistów, którzy utrzymują, że przykazania te nie są obligatoryjne dla chrześcijan, ponieważ nie są już pod prawem, ale pod łaską ; Duch święty wytwarza w nich zatem pewną moralność paralelną do przykazań, zwaną prawem (zakonem) Chrystusowym, do (2) adwentystów, twierdzących iż przykazanie o Szabacie dotyczy moralności w takim samym stopniu, jak dziewięć pozostałych i wiąże się ściśle ze stworzeniem świata. Paul King Jewett w swej najnowszej książce twierdzi, że choć święcenie akurat siódmego dnia w tygodniu nie jest niezbędne, to jednak zasada przeznaczania jednego dnia na odpoczynek i oddanie czci Bogu jest rzeczą absolutnie konieczną jednak dla chrześcijan może to być niedziela. Niestety, tak się nieszczęśliwie złożyło, że cała debata na ten temat odbywa się poza kontekstualnym rozumieniem przykazania o Szabacie. 6 13
Szabat jest odzwierciedleniem wzorca Bożego dzieła stworzenia na samym początku mówiąc językiem żydowskiej liturgii, jest pamiątką dzieła stworzenia. Po drugie, jest on pierwszym ze świąt nadanych ku pamięci uwolnienia z Egiptu i założenia zrębów wolnego państwa Izrael pod władaniem Boga. Jednak przede wszystkim Szabat jest integralną częścią traktatu zawartego między Bogiem a Izraelem i chociaż z chrześcijańskiego punktu widzenia można temu świętu nadać najwspanialsze znaczenia (zarówno w sensie religijnym, jak i humanitarnym), to jednak przede wszystkim należy rozumieć je w kontekście przymierza. Szabat został określony jako znak pomiędzy mną i ludem Izraela. W starożytnych traktatach centralna część umowy nosiła symbol lub znak króla-suzerena, odnoszący się do najwyższego z wyznawanych przezeń bogów. Zauważmy jednak, że w starożytnym Izraelu istniał zakaz wykonywania jakichkolwiek podobizn Boga. Dlatego Jego reprezentantem w traktacie nie mógł być żaden symbol, obraz ani znak, lecz pewien unikalny cykl rządzący życiem codziennym Izraelitów. Spośród wszystkich narodów tylko oni posiadali system kalendarzowy oparty na siedmiodniowych tygodniach. Dzisiaj nie odczuwamy tej ówczesnej unikalności, ponieważ właśnie od tego czasu siedmiodniowy tydzień rozpowszechnił się na całym świecie. Cykl siedmiu dni tygodnia z ostatnim dniem przeznaczonym na odpoczynek i oddanie czci Bogu był wyjątkowym świadectwem relacji przymierza, łączących Boga z Izraelem. Dlatego wszystkie przykazania są częścią przymierza, i choć możemy wśród nich wyróżnić zasady uniwersalne dotyczące ogółu ludzkości (takie jak czcij ojca swego i matkę swoją przykazanie cytowane przez apostoła Pawła w liście do Efezjan pochodzących z pogan), to jednak sam traktat jest niepodzielną całością daną narodowi izraelskiemu. święcenie Szabatu jest więc taką samą częścią umowy jak przykazanie nie zabijaj. Lekceważenie i odrzucenie Szabatu jako znaku przymierza było równoznaczne z odrzuceniem całego przymierza oraz zerwaniem szczególnego związku łączącego Izrael z jego Bogiem. Oczywiście, w tym momencie rodzą się poważne pytania. Czy przymierza Mojżeszowe nadal zachowują ważność i skuteczność jako umowy? Jeżeli nie, to czy istnieją takie zasady zapisane w konstytucji Mojżeszowej, które wykraczają poza ramy przymierza i powinny być powszechnie stosowane do dziś? Jeśli tak, to które? Czy Szabat do nich należy? Odniesiemy się do tych kwestii szerzej w dalszej części wykładu, a na razie ustalmy dwie rzeczy: święcenie Szabatu jest radosnym wspomnieniem uwolnienia z niewoli egipskiej oraz ustanowienia Panem Boga, który powołał do istnienia naród izraelski wszystkie wymienione wydarzenia były obiecane w Przymierzu Abrahamowym i są elementami objawienia Mojżeszowego. Dotychczas kładliśmy nacisk na zrozumienie konstytucji Mojżeszowej jako oferty będącej wyrazem łaski Boga. Dostarczała ona narodowi żydowskiemu najlepszy, a zarazem najbardziej humanitarny system socjalny, jaki kiedykolwiek pojawił się na świecie. Miał on umożliwić izraelitom chodzenie w czystości i społeczności z Bogiem dzięki świątynnemu systemowi ofiarniczemu. W ten sposób Żydzi mogli być światłością narodów i królewskim kapłaństwem, przywodzącym inne nacje do żywego Boga. Możliwe, że takie rozłożenie akcentów wydaje się nieco zaskakujące dla tych czytelników żydowskich i chrześcijańskich, którzy dotąd postrzegali księgi Tory jako zręby legalizmu, choć niektórzy bibliści żydowscy wykazywali błędy tej powszechnie przyjętej koncepcji. Samuel Schultz, profesor wydziału badań nad Starym Testamentem w Wheaton College, wykonał wspaniałą pracę przedstawiając prawdę na ten temat laikom z kręgów chrześcijańskich. W 14
swoim komentarzu do V Księgi Mojżeszowej (Deuteronomium) zatytułowanym Deuteronomy, the Gospel of God s Love ( Deuteronomium jako Ewangelia Bożej miłości ) oraz w książce The Gospel of Moses ( Ewangelia Mojżesza ) 7 Schultz bardzo przekonywująco argumentuje za przepojonym łaską charakterem Tory. Wychodzi od podstawowej tezy, że w każdym przymierzu za ofertą kryje się łaska. Wiara i miłość są pierwotnymi reakcjami na zawarcie przymierza, prowadzącymi do posłuszeństwa. Właśnie tego nauczał Jeszua że naszą miłość do Niego możemy udowodnić poprzez wypełnianie Jego przykazań. Ta prawda jest powtórzona w I Liście Jana, a jej echa przewijają się przez cały Nowy Testament. Nie ma również powodu twierdzi Schultz by przeciwstawiać ideę szorstkiego i mściwego Boga sprawiedliwości ze Starego Testamentu idei miłosiernego i pełnego miłości Boga Nowego Testamentu. Istnieje zasada, że miłość i miłosierdzie są zawsze oferowane zanim nastąpi sąd. Ostrzeżenia Jeszuy dotyczące sądu zapisane w Nowym Testamencie są tak samo twarde jak w Starym Testamencie, niezależnie od naszego przekonania, że sam Jeszua jest najdoskonalszym objawieniem i zarazem uosobieniem Bożej miłości! To wszystko pozwoli nam również na lepsze zrozumienie wielu tekstów Nowego Testamentu. Na przykład, czy apostoł Paweł naprawdę występuje przeciwko Prawu Mojżeszowemu? Czy może sprzeciwia się pewnemu systemowi zbawienia z uczynków pełnej pychy próbie zbliżania się do Boga, popularnej w niektórych kręgach ówczesnego judaizmu? Jak dowodzi George Ladd, system ten został rozwinięty w okresie międzytestamentalnym (300 r. p. n. e. 50 r. n. e.) na bazie mylnego rozumienia prawdziwego charakteru Tory. 8 Naszym zdaniem Paweł występował przeciw Prawu w sensie systemu zasług, a także tępił wymuszanie na pogano-chrześcijanach zmiany tożsamości oraz przejmowania żydowskich praktyk religijnych. Ta kwestia zostanie omówiona szerzej w rozdziale traktującym o apostole, Izraelu i Prawie. Tę część rozdziału zakończymy omówieniem systemu ofiarniczego, którego elementy przenikają całą treść Tory. Fakt ten nie pozwala na odrzucenie tego systemu w całości, jak to czynią współcześni. Istniał cały szereg różnych rodzajów ofiar (zob. III Ks. Mojżeszowa 1-7). Niektóre symbolizowały całkowite poświęcenie, podczas którego zwierzę było palone w całości jako ofiara całopalna. Inne podkreślały ekspiację za grzech wtedy część ofiary była palona, a dym unosił się ku Bogu, natomiast pozostałość była spożywana przez kapłana jako pośrednika. W ten sposób problem grzech był rozwiązywany dwojako poprzez ofiarę i kapłana spożywającego jej resztę. W innym przypadku ofiara była w całości spożywana przez ofiarującego, co miało symbolizować społeczność z Bogiem w akcie przyjmowania posiłku przed Nim. Niekiedy składano kombinacje różnych rodzajów ofiar, jedna po drugiej. Należy zwrócić szczególną uwagę na najważniejsze wspólne aspekty wszystkich rodzajów ofiary: po pierwsze, aspekt zamienności. Ponieważ ofiarujący przez wiarę wyraża chęć zidentyfikowania się z ofiarą w akcie upamiętania, wyznając popełnienie grzechu oraz uznając jego niszczący charakter, jego winy zostają odpuszczone. Bóg jest miłosierny i dlatego akceptuje symbol, z którym identyfikuje się grzesznik w miejsce ukarania jego samego, pod warunkiem, że następuje prawdziwe upamiętanie. To wszystko jest niezmiernie ważne w kontekście zrozumienia ofiary Jeszuy, będącego zarazem objawieniem Bożej miłości i symbolem, z którym identyfikują się grzesznicy. On sam wiąże ze sobą takie pojęcia jak człowiek, Bóg, upamiętanie, miłość biorąca na siebie grzech innych oraz przebaczenie win. 15
Częścią narodowej tożsamości i życia codziennego Izraela były również inne święta, ustanowione obok Szabatu. Najważniejsze z nich to Pesach (Pascha), Sukkot (święto Namiotów), Szawuot (święto Plonów) oraz Jom Kipur dzień modlitwy, postu i upamiętania. Pod warunkiem wierności Bogu, Izrael jako naród mógł polegać na Jego obietnicy ochrony. Nie wolno było jednak Żydom wchodzić w żadne sojusze militarne z innymi narodami byłoby to nie tylko przejawem braku zaufania do Wszechmocnego, ale zgodnie z ówczesnymi zwyczajami prowadziłoby do zaangażowania w kult innych bogów. Wszystkie powyższe warunki przymierza były absolutnie wyjątkowe. Wskazują one na ponadnaturalny charakter objawienia spisanego w księgach Tory i mogły naprawdę uczynić naród izraelski światłem dla narodów. Dopiero złamanie Przymierza przez złą postawę i grzeszne czyny spowodowało pojawienie się proroków, przekazujących przesłania o sądzie, miłosierdziu i nadziei. ROLA PROROKÓW Każdy laik stwierdzi, że podstawową rolą pełnioną przez proroków jest przepowiadanie przyszłości. Oczywiście nie jest to prawda w odniesieniu do proroków biblijnych, choć nie należy podchodzić do tego tak skrajnie jak ci, którzy zaprzeczają, jakoby biblijne proroctwa kiedykolwiek miały zapowiadać wydarzenia mające dopiero nastąpić. Prorok biblijny był przede wszystkim sługą przymierza, a jego podstawowa służba polegała na wypowiadaniu Słowa Bożego i była znacznie ważniejsza od przepowiadania przyszłych wydarzeń. Słowo Boże było kierowane do narodu w konkretnej sytuacji, lecz jego treść miała odniesienie do wszystkich przyszłych pokoleń. Co więcej, przesłanie prorockie miało na celu przyprowadzenie Izraela do upamiętania i wierności przymierzu, czyli Torze. Gdyby naród pokutował i zmienił swoje postępowanie, Bóg odpowiedziałby błogosławieństwem. W przeciwnym wypadku należało się spodziewać sądu jako konsekwencji nieposłuszeństwa. Przesłanie proroków zawsze było zakorzenione w treści Tory od Amosowego wołania o sprawiedliwość społeczną do wezwań Malachiasza dotyczących prawości serc, ich wypowiedzi były rozszerzeniem podstawowych zasad dotyczących miłowania Boga i bliźniego, zawartych w Torze. W momentach narodowych katastrof prorok sięgał wzrokiem daleko w przyszłość, zapowiadając Nowe Przymierze, dzięki któremu posłuszeństwo i wierność Bogu staną się pragnieniem serc. Era Mesjasza przyniesie doskonały porządek społeczny, w którym będą dominowały miłość i sprawiedliwość, a wojna i ubóstwo zanikną (Izajasz 2:11). W wypowiedziach proroków były obecne również przepowiednie, lecz następowały one w specyficznym kontekście: mówiły o konkretnych aktach sądu, a także o nadchodzącej Erze Pokoju. Niektóre przepowiednie dotyczyły czasów współczesnych, inne odnosiły się do odległej przyszłości prorok mówił, ponieważ słyszał głos Boga, który jest Panem historii. Całe przesłanie proroka musi wypływać z posiadanego przezeń daru, jakim jest umiejętność słuchania głosu Bożego. Prorocy w swych wypowiedziach opisywali również dzieło Mesjasza, odwiecznego Króla. Głównym powodem troski proroków było bałwochwalstwo uprawiane przez naród izraelski. Było ono częściowo efektem ulegania duchowi epoki, a po części wynikało z zawierania sojuszy militarnych z ościennymi narodami pogańskimi. Kult innych bogów stanowił wielkie zagrożenie dla tożsamości Izraela, gdyż mógł w rezultacie zakwestionować cały sens istnienia tego narodu. Jak wspomnieliśmy już wcześniej, częścią ówczesnych układów 16
międzynarodowych (także militarnych) było przyjęcie bóstwa sojusznika do panteonu własnych bogów, a dla Izraela taka opcja nie wchodziła w rachubę. Rozdziały 13 i 18 V Księgi Mojżeszowej podają podstawowe testy na wiarygodność proroka. Po pierwsze, jego przepowiednia musi się wypełnić. Po drugie, jego przesłanie musi być zgodne z nauczaniem Tory. Jeżeli przepowiednie proroka są prawdziwe, ale jednocześnie zachęca on Izraela do niewierności Torze, powinien zostać ukamienowany, ponieważ jego proroctwo nie pochodzi od Boga, lecz ze złego źródła. Tradycja żydowska wyniosła Torę ponad wszelkie inne objawienie. Powód jest oczywisty: Tora jest podstawą, a wszelkie inne objawienie musi być sprawdzane pod względem zgodności z tym punktem odniesienia. Wynika stąd, że choć całe Pismo jest natchnione przez Boga, to jednak Tora pozostaje fundamentem nauczania biblijnego. Ma to wielki wpływ na nasze zrozumienie Nowego Testamentu. Każda interpretacja Nowego Testamentu, która nie jest spójna z objawieniem zawartym w Torze, nie może być poprawna. Właśnie takie interpretacje spowodowały odrzucenie Nowego Testamentu przez Żydów, ponieważ nie można akceptować objawienia niezgodnego z Torą wynika to wprost z treści 13 rozdziału V Księgi Mojżeszowej. Zatem podsumujmy: nasza żydowska tradycja i dziedzictwo uznają Torę czyli Pięć Ksiąg Mojżeszowych za podstawowe objawienie biblijne. 9 OBIETNICA NOWEGO PRZYMIERZA Obietnica Nowego Przymierza jest zawarta już w samej Torze. Zanim Izrael wszedł do Ziemi Obiecanej, Mojżesz przewidział niewierność narodu i łamanie przezeń Przymierza zawartego na górze Synaj. W rzeczy samej, V Księga Mojżeszowa wzywa do obrzezania serca (V Ks. Mojżeszowa 30:4-6), czyli odcięcia stwardniałych, cielesnych elementów, co pozwoliłoby zmienić postawę wobec Boga z buntowniczej na pełną miłości, gorliwości i posłuszeństwa. Jednak historia pokazuje, że upadek Izraela był coraz większy, w związku z czym prorocy otrzymali objawienie o nadejściu czegoś, co przekroczy i rozszerzy dotychczasowe przymierza. Izrael był systematycznie wyniszczany przez bałwochwalstwo i jego następstwa. Najpierw kraj został podzielony na część północną i południową; potem nastąpiło uprowadzenie plemion północnych, które przestały istnieć jako państwo. Wreszcie, w 586 r. p. n. e. król Babilonu podbił południową część kraju i położył kres jej państwowości. Prorocy wypowiadali Słowo Boże w kontekście tych tragicznych wydarzeń: Joel mówił o nadejściu czasów, gdy moc Ducha świętego będzie dana wszystkim (Ks. Joela 2:28-29). Jednak najbardziej uderzające były obietnice wypowiedziane równolegle w Księgach Jeremiasza i Ezechiela, a dotyczące pewnego Nowego Przymierza, które miało zostać zaoferowane narodowi izraelskiemu. Jeremiasz usługiwał słowem proroczym resztce Izraelitów mieszkających jeszcze na swojej ziemi, zanim zostali ostatecznie wygnani w 586 r. p. n. e. W tym samym czasie Ezechiel służył w Babilonie wśród tej części narodu żydowskiego, która została uprowadzona. Pomimo atmosfery beznadziejności, spowodowanej wygnaniem i upadkiem Izraela, w przesłaniach kierowanych przez nich do narodu była zawarta przepowiednia wskrzeszenia państwowości żydowskiej. Wizja doliny wysuszonych kości w 37 rozdziale Księgi Ezechiela i proroctwo Jeremiasza o ograniczeniu czasu wygnania izraelitów do siedemdziesięciu lat dawały im nadzieję. Izrael miał znowu ożyć (Am Yisrael Hai). 17
Zarówno Ezechiel jak i Jeremiasz przepowiadali zawarcie Nowego Przymierza (B rit Hadasza). Żydzi mesjanistyczni wierzą, że B rit Hadasza zostało zawarte przez życie, śmierć i zmartwychwstanie Jeszuy. Jednakże nie wszystkie szczegóły owego Nowego Przymierza zostały wypełnione do tej pory. Jeżeli chodzi o nadejście Królestwa, na razie nastąpiło wypełnienie jedynie części (choć jest to część centralna) Nowego Przymierza wszak Jeremiasz prorokował, że dzięki temu przymierzu wszyscy Izraelici doświadczą osobistego poznania Boga. Szczegółowe omówienie związków Nowego Przymierza z jego poprzednikami nie jest jednak celem niniejszego rozdziału; zajmiemy się tą kwestią w rozdziałach 2-4. Skoncentrujmy się zatem na zbadaniu struktury Nowego Przymierza w jego oryginalnym kontekście, aby uzyskać podstawę do dalszej dyskusji. Punktem wyjścia tych rozważań niechaj będą dwa fragmenty: 31 rozdział Księgi Jeremiasza oraz 36 rozdział Księgi Ezechiela. Po pierwsze, Nowe Przymierze dotyczy przede wszystkim domu Izraela i Judy (Ks. Jeremiasza 31:31). Era Mesjańska istotnie jest opisywana jako okres, w którym poganie będą mieli społeczność z Bogiem, a Izrael doświadczy pełnego odrodzenia. Z powyższego fragmentu Księgi Jeremiasza nie wynika jednak wprost, że oferta zbawienia zostanie wysunięta pod adresem pogan. Po drugie, zapowiadane przymierze będzie inne niż Mojżeszowe, oferowane przez Boga po wyjściu Izraela z Egiptu. Po trzecie, różnica ta jest wyrażona jako wypisanie Tory w sercach narodu (Ks. Jeremiasza 31:33). Ezechiel prorokuje: I dam wam serce nowe, i ducha nowego dam do waszego wnętrza, i usunę z waszego ciała serce kamienne, a dam wam serce mięsiste (36:26-27). Po przedstawieniu czwartej i piątej cechy zapowiadanego przymierza, prorok wypowiada obietnicę, że Bóg spowoduje, iż Żydzi będą postępować według Jego przykazań, przestrzegać ich i wykonywać je. Nowe Przymierze nie jest zatem odrzuceniem Tory, lecz wiąże się z uzdolnieniem ludu do życia Torą! Cóż za kontrast w porównaniu z wieloma popularnymi dziś teoriami na ten temat! Zastanówmy się jednak, czy Boże drogi dla człowieka wyznaczane są przez Torę w sensie ogólnym (zawartym w Księgach Mojżeszowych), czy też przez cały system Praw nadanych za pośrednictwem Mojżesza? Bóg mówi w I Księdze Mojżeszowej 26:5, że Abraham był posłuszny Jego głosowi i strzegł poleceń, przykazań, przepisów i praw Bożych. Wśród rabinów toczyła się dyskusja, czy w Erze Mesjańskiej Tora zostanie zmieniona, czy też nie. Niektórzy sądzili, że pewne części Tory odnosiły się do niedoskonałych ludzi i jako takie miały charakter tymczasowy w Erze Mesjasza będziemy tak blisko Boga, iż Tora będzie musiała zostać dopasowana do nowej sytuacji. Tę kwestię omówimy w dalszej części książki. Ezechiel dodał czwartą obietnicę: że otrzymamy nowego ducha, co stanowi paralelę do otrzymania nowego serca. Po piąte, Bóg włoży swego Ducha w nasze wnętrza. Po szóste, Nowe Przymierze zawiera obietnicę, że Izrael będzie mieszkał bezpiecznie w swoim kraju (Ks. Ezechiela 24-28). Imię Boga zostanie uwielbione (wywyższone) wśród narodów poprzez Jego dzieło dokonane dla narodu izraelskiego. Cóż za kontrast w stosunku do teorii utrzymujących, że Nowe Przymierze odrzuca Izrael jako naród! Po siódme, przyjęcie i zawarcie Nowego Przymierza przyniesie odpuszczenie grzechów i oczyszczenie z nieprawości (Ks. Jeremiasza 31:34, Ks. Ezechiela 36:25), aby Izrael mógł się stać ludem Bożym, a Bóg Panem Izraela. 18
Jest oczywiste, że porównując to przymierze z Mojżeszowym, prorocy wiedzieli, w jakim stopniu umożliwi ono wypełnienie Bożych planów względem Izraela. Czy przebaczenie grzechów było elementem systemu praw Mojżeszowych? Tak. Czy tamto przymierze uzdalniało człowieka do miłowania Boga i Jego przykazań? Tak, jeśli mamy wierzyć przemyśleniom Dawida w psalmach 19 i 119. Lecz przecież nawet on popełnił ciężki grzech. Nowe Przymierze miało przynieść taką moc odpuszczenia grzechów, jaka nie była znana do tej pory. Duch miał być dany wszelkiemu ciału bezpośrednio i w sposób dotąd nieznany. To wszystko miało umożliwić prawdziwe poznanie Boga dane przemienionym sercom do takiego stopnia, o jakim do tej pory nikt nawet nie marzył. To przymierze miało być efektywnym środkiem prowadzenia życia w obfitości, czego przymierze Mojżeszowe nie mogło zagwarantować. Jakże ekscytująca jest zatem nadzieja zawarta w słowach proroków! I właśnie to Nowe Przymierze zostało zaoferowane w Tym, którego nazywamy Jeszua ha Masziah! ŚWIĘTA ŻYDOWSKIE Rok żydowski miał być przeplatany wspaniałymi świętami. Każde z nich było okazją do dziękczynienia Bogu, a podczas niektórych składano dodatkowe ofiary związane z odkupieniem, odpuszczeniem grzechów i poświęceniem. W 23 rozdziale III Księgi Mojżeszowej znajdujemy omówienie tych szczególnych dni w roku. Wcześniej omówiliśmy już Szabat, który wprawdzie jest obchodzony w rytmie tygodniowym, lecz zawsze był uważany za najważniejsze święto obok Jom Kipur. Pesach (Pascha) i święto Przaśników również należały do grupy świąt głównych. Pascha jest wielką doroczną pamiątką wydarzeń związanych z wyjściem Izraela z niewoli egipskiej. Wspomina się chwile, gdy anioł śmierci przechodził obok domów żydowskich, których odrzwia były pomazane krwią baranka. Spożywanie gorzkich ziół przypomina gorycz niewoli, z której Izrael został wyzwolony. Baranek oraz przaśny chleb są wspomnieniem ostatniej wieczerzy Izraelitów przed opuszczeniem ziemi egipskiej. Naród odchodził w takim pośpiechu, że pieczywo nie zdążyło wyrosnąć. Pascha jest dniem niepodległości Izraela ponieważ Exodus był środkiem, za pomocą którego Bóg doprowadził do powstania państwowości żydowskiej, Pascha oraz inne święta miały być obchodzone na zawsze przez wszystkie pokolenia (l olam v ed) narodu. Możliwe, że określenie na zawsze odnosiło się do tych Izraelitów, którym nadano system praw Mojżeszowych, wobec czego wszystkie te zastrzeżenia pozostawały w mocy jedynie do czasu zawarcia Nowego Przymierza. A jednak, składanie ofiar przez kapłanów pochodzących z rodu Aarona miało być kontynuowane na zawsze. Jak zatem rozumieć przykazania opatrzone tą klauzulą? Na pewno musimy poważnie potraktować wszystkie prawa nadane na zawsze, lecz istnieje inny wymiar świąt żydowskich, który jest szczególnie widoczny w odniesieniu do Paschy. Chociaż święta są częścią systemu praw Mojżeszowych, wiążą się również nierozerwalnie z Przymierzem Abrahamowym. Była w nim zawarta obietnica wzbudzenia narodu z potomstwa Abrahama, a Exodus posłużył jako środek do jej spełnienia. Pascha jest więc świętem wypełnienia obietnicy danej Abrahamowi! Jeśli traktujemy poważnie jego przymierze z Bogiem utrzymując, że obietnica ziemi dla Izraela wciąż pozostaje w mocy, a sam Izrael nadal jest 19
Narodem Wybranym zaprzestanie uroczystych obchodów wypełnienia tych obietnic byłoby z naszej strony niekonsekwencją. Większość świąt zwykle rozpoczyna się i kończy uroczystym zgromadzeniem ludu. święto Plonów, następujące zaraz po święcie Paschy, jest związane z uroczystym ofiarowaniem Bogu pierwocin plonów ziemi. W pewnym momencie zostało ono połączone z momentem nadania Izraelowi Tory. Nie jest przypadkiem fakt, iż Bóg właśnie w tym dniu dał swego Ducha pierwszym naśladowcom Jeszuy, rozpoczynając duchowe żniwa dokonywane przez Ducha świętego, który umożliwił zapisanie Tory w naszych sercach. Dlatego Szawuot jest także świętem Ducha. Trzecim świętem głównym jest Sukkot. Posiada ono zarówno znaczenie historyczne, jak i rolnicze, gdyż jest uroczystym dziękczynieniem za całoroczne plony. Podczas dni świątecznych Sukkot Izraelici przez siedem dni mieszkają w namiotach lub szałasach, po czym zwoływane jest wielkie zgromadzenie. Zwyczaj przebywania pod namiotami jest pamiątką wędrówki Izraela przez pustynię, kiedy to naród nie posiadał niczego, a jedyną jego nadzieją była Boża łaska. Dzięki niej Żydzi byli cudownie zaopatrywani w pożywienie (manna), a ich ubrania nie uległy zniszczeniu mimo czterdziestoletniej wędrówki. Bóg ustanowił święto Sukkot, aby Izrael zawsze pamiętał, On jest Adonai jireh Bóg, który zaopatruje. Naród Wybrany powinien zdawać sobie sprawę, że jego egzystencja zależy od łaski Boga, a nie od bogactwa czy wysiłków obywateli. Sukkot jest także radosną okazją do składania wspaniałych ofiar dziękczynienia. święta żydowskie zawsze przypominają o Bożej łasce: dzięki łasce Boga nastąpił cud Exodusu, i dzięki Jego łasce zaspokajane są wszystkie potrzeby ludu Bożego. Nie ma tutaj najmniejszego cienia legalizmu. święta pełnią również wielką rolę dydaktyczną dla każdego pokolenia, i w ten sposób historia Żydów staje się rzeczywistością przekazywaną z ojców na synów! Przypomnijmy kilka innych zwyczajów dotyczących szczególnych dni i lat w kalendarzu świąt Izraela. święto trąb zostało ustanowione jako dzień, w którym należy zadąć w szofar (szofar: róg barani służący jako trąbka do boju [przyp. tłum]). Później połączono to święto z nowym rokiem, a pośrednio stworzeniem świata według tradycji żydowskiej. Tak jak w przypadku chrześcijańskich świąt narodzenia Jeszuy, obchodzonych 25 grudnia, nie wiemy dokładnie, czy akurat ten dzień jest dokładną rocznicą stworzenia świata. W kontekście biblijnym, zadęcie w trąbę (szofar) prawdopodobnie miało służyć przebudzeniu narodu, aby mógł się dobrze przygotować do Jom Kipur. Jom Kipur jest najświętszym dniem żydowskiego roku dniem postu i upamiętania. Składano wtedy wielką ofiarę za grzechy narodu, a oprócz niej funkcjonował jeszcze zwyczaj symbolicznego składania grzechów na kozła, który był następnie wypędzany na pustynię. Właśnie w tym dniu arcykapłan wchodził do Miejsca Najświętszego z krwią ofiarną, przynosząc ją przed oblicze Boga. Następnie skrapiał nią Przebłagalnię, czyli wieko Arki Przymierza, zawierającej kamienne tablice z przykazaniami. Jom Kipur dostarcza głównej podstawy do zrozumienia dzieła Jeszuy, omówionego w Liście do Hebrajczyków. Niektórzy bibliści łączą ofiarę Jeszuy zarówno z Jom Kipur, jak i z Paschą, gdyż to właśnie On jest naszym Barankiem Paschalnym, którego krew została wylana. W Ewangelii Jana czytamy, że tak jak baranek został zabity, tak On został zabity (Ew. Jana 19). Dlatego musimy oczyścić się ze starego kwasu nieprawości, zamieniając go na niekwaszony, przaśny chleb szczerości i prawdy (I Koryntian 20