Warszawa, dnia 10 maja 2007 r. Rzecznik Praw Obywatelskich dr Janusz KOCHANOWSKI RP0-547813-II/O7/DK 00-090 Warszawa Tel. centr. 0-22 551 77 00 AI. Solidarności 77 Fax 0-22 827 64 53 Pan Zbigniew Ziobro Minister Sprawiedliwości Prokurator Generalny Wielce Szanowny Panie Ministrze Uprzejmie informuję, że wpływają do mnie sygnały, m.in. od przedstawicieli organizacji pozarządowych, zajmujących się pomocą ofiarom handlu ludźmi, wskazujące na potrzebę wprowadzenia definicji handlu ludźmi" do art. 253 1 Kodeksu karnego. Unia Europejska przystąpiła do Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z dnia 15 listopada 2000 r. i uzupełniających ją protokołów, co oznacza, że Polskę obowiązuje definicja handlu ludźmi, zawarta w art. 3 Protokołu o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi (tzw.protokołu z Palermo). Polska ratyfikowała również Protokół fakultatywny do Konwencji o prawach dziecka w sprawie handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii z dnia 25 maja 2000 r., zawierający m.in. definicję handlu dziećmi. Ratyfikowanie przez Polskę Protokołu fakultatywnego do Konwencji o prawach dziecka oraz Protokołu z Palermo spowodowało, że zawarte tam definicje sprzedaży dzieci i handlu ludźmi stały się automatycznie częścią polskiego prawa i mogą być bezpośrednio powoływane przez sądy. Jednak obowiązek zdefiniowania w polskim prawie handlu ludźmi wynika też z treści Decyzji Ramowej Rady Unii Europejskiej 2002/629/WSiSW z dnia 19 lipca 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi, która zobowiązuje m.in.polskę do wprowadzenia do krajowego prawa karnego definicji przestępstw odpowiadających standardom minimalnym w niej zawartym i dostosowania wysokości kar. W Polsce zwolennikami nowelizacji przepisu art. 253 1 K.k. są szczególnie organizacje pozarządowe, z którymi współpracuję na podstawie art. 17 a ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jednolity Dz. U. z 2001 r. nr 14 poz. 147), a które
świadczą pomoc ofiarom handlu ludźmi. Organizacje te wskazują na problem uznawania przez organy ścigania, że dany czyn nie może zostać potraktowany jako przestępstwo tylko z tego względu, że zapis art. 253 1 K.k. jest nieprecyzyjny. Przykładem jest jednorazowa transakcja kupna-sprzedaży jednego człowieka, która nie jest traktowana jako handel iudźmi, mimo utrwalonego w orzecznictwie poglądu doktryny (patrz: wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 24 maja 2004 r. sygn. II AKa 66/04 w Białymstoku) tylko z tego względu, że wyraz uprawianie" zawarty w art. 253 1 K.k. nie dotyczy czynu jednorazowego. Zwolennikami zmian w przedmiotowym zakresie są również wybitni przedstawiciele sądownictwa i świata nauki. Między innymi jeszcze na etapie projektowania treści zapisów Kodeksu karnego z 1997 r., art. 253 1 K.k. skrytykował zdecydowanie m.in. prof. dr hab. Lech Gardocki. Wyraził opinię, że jest on sprzeczny z zasadą jasnego i zrozumiałego formułowania przepisu karnego {nullum crimen sine legę certa) - nie opisuje bowiem zachowania się sprawcy w sposób pozwalający zorientować się obywatelowi czego zabrania. Nie wiadomo bowiem co oznacza "uprawianie handlu ludźmi". Z tego powodu, przepis ten nie może być stosowany (L. Gardocki: Organizowanie adopcji a handel dziećmi. "Palestra" 1994, nr 11, s. 45 oraz M. Filar: Glosa do uchwały z 29 XI 1995, I KZP 33/95. "Państwo i Prawo" 1996, nr 12, s. 111.) Według prof. Eleonory Zielińskiej, trudności interpretacyjne ze stosowaniem przepisów Kodeksu karnego dotyczących handlu ludźmi, występujące w naszej rodzimej praktyce sądowej, dodatkowo komplikowane przez penalizujący niewolnictwo art.8 przepisów wprowadzających Kodeks karny z 1997 r., są równie istotnym argumentem za potrzebą zdefiniowania w Kodeksie karnym pojęcia handlu ludźmi zgodnie ze standardami międzynarodowymi i Uporządkowaniem polskich przepisów dotyczących handlu ludźmi. Zdaniem wskazanej autorki, za potrzebą wprowadzenia definicji handlu ludźmi do polskiego kodeksu karnego przemawia charakter samego Protokołu z Palermo, albowiem jego przepisy mają zastosowanie tylko do przypadków, gdy przestępstwo handlu ludźmi ma charakter międzynarodowy i zostało popełnione w ramach zorganizowanej grupy przestępczej (E.Zielińska: Zakaz handlu ludźmi w polskim prawie karnym. Handel ludźmi- zapobieganie i ściganie" pod red.zbigniewa Lasocika IPSIR UW, 2006 r.s.219). Należy również ponieść, że wprowadzenie definicji handlu ludźmi do Kodeksu karnego było zadaniem Ministerstwa Sprawiedliwości, przyjętym w Krajowym Programie Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi, do realizacji w terminie do dnia 1 maja 2004 r. W treści Krajowego Programu na lata 2005-2006 r. również wskazuje się na problem różnorodnej
interpretacji przepisu art. 253 K.k. przez sądy w całym kraju, którym według autorów programu, powinno zająć się Ministerstwo Sprawiedliwości. Mając na względzie przedstawione kwestie, dotyczące treści art. 253 1 K.k., uprzejmie proszę Pana Ministra o przekazanie informacji o efektach analizy orzeczeń sądowych w sprawach dotyczących handlu ludźmi pod kątem zgodności z definicją handlu ludźmi, zawartą w Protokole do Konwencji ONZ przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, której wykonanie zlecił Pan Minister Instytutowi Wymiaru Sprawiedliwości. Będę również zobowiązany za rozważenie możliwości wprowadzenia definicji handlu ludźmi do Kodeksu karnego, do art.253 K.k. lub do rozdziału XIV K.k., uwzględniając przy tym mogące mieć istotne znaczenie z perspektywy definicji, tezy uzasadnienia orzeczenia Sądu Najwyższego sygn. V KKN 353/00 z dnia 19 kwietnia 2002 r. (LEX na 56863). Kolejną sprawą, mającą ścisły związek z przedstawioną kwestią definicji handlu ludźmi, jest kwestia implementacji Protokołu fakultatywnego do Konwencji Praw Dziecka ONZ dot. handlu dziećmi, prostytucji i pornografii dziecięcej, zawierającego definicję handlu dziećmi. Ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikację Protokołu fakultatywnego do Konwencji Praw Dziecka ONZ dot. handlu dziećmi, prostytucji i pornografii dziecięcej została przyjęta przez Sejm w dniu 10 września 2004 roku i podpisana przez Prezydenta RP w dniu 25 października 2004 r. Ratyfikacja Protokołu miała miejsce w dniu 4 lutego 2005 r. Zgodnie z treścią Krajowego Programu Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi, za implementację wskazanego Protokołu, odpowiada Ministerstwo Sprawiedliwości i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. W ramach tego zadania, miało min. nastąpić upowszechnienie w świadomości praktyków wymiaru sprawiedliwości szczególnego podejścia do przypadków handlu dziećmi oraz realizacja polskich zobowiązań międzynarodowych. Zadaniem Ministerstwa Sprawiedliwości było również rozpoznanie stanu oraz określenie ewentualnych potrzeb w zakresie dostosowania polskiego prawa do zaleceń przedmiotowego Protokołu. W dniu 18 grudnia 2006 r. Biuro Informacji Rady Europy wraz z Ośrodkiem Studiów Handlu Ludźmi Uniwersytetu Warszawskiego i Polską Sekcją Międzynarodowej Komisji Prawników zorganizowały konferencję pt: Handel ludźmi - wyzwanie dla społeczeństwa obywatelskiego". W konferencji uczestniczyli przedstawiciele Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Policji i wielu innych instytucji, w tym podległego mi urzędu. W toku obrad podniesiono problem braku implementacji Protokołu fakultatywnego
do Konwencji o prawach dziecka w sprawie handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii. Wskazano, iż tym zagadnieniem zajmuje się Ministerstwo Sprawiedliwości, ale nie jest znany etap prac legislacyjnych. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji opublikowało na swoich stronach internetowych sprawozdanie z wykonania Krajowego Programu Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi z lat 2005-2006. W punkcie poświęconym Protokołowi fakultatywnemu do Konwencji Praw Dziecka ONZ dot. handlu dziećmi, prostytucji i pornografii dziecięcej, zawarta jest jedynie informacja, iż polskie prawo jest dostosowane do zaleceń Protokołu. W toku obrad Zespołu ds. Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi MSWiA w dniu 26 stycznia 2007 r., reprezentująca mnie p. Dorota Krzysztoń Główny Koordynator Programu ds.pomocy Ofiarom Przestępstw, zgłosiła wątpliwości dotyczące tego stwierdzenia, wskazując, że obowiązujący Kodeks karny m.in. nie zapewnia pełnej ochrony przed wykorzystywaniem seksualnym małoletnich między 15 a 18 rokiem życia. Ratyfikacja Protokołu w sprawie handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii oznacza konieczność poszerzenia ochrony dzieci chociażby w sferze karalności pornografii dziecięcej, dziecięcej prostytucji, przez objęcie nią małoletnich aż do ukończenia 18 roku życia, zgodnie z definicją dziecka, przyjętą w art. 1 Konwencji o prawach dziecka. Co więcej, zgodnie z wymienionym Protokołem, Polska jest zobowiązana wprowadzić karalność handlu dziećmi odpowiednimi sankcjami, uwzględniającymi ich niezwykle poważny charakter. Protokół nie uściśla, co należy rozumieć przez odpowiednie sankcje", dlatego też w mojej ocenie należy mieć na względzie treść decyzji Ramowej Rady Unii Europejskiej w sprawie zwalczania handlu ludźmi z dnia 19 lipca 2002 r., w której mowa jest o skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających sankcjach karnych, takich jak zagrożenie karą pozbawienia wolności do lat 8. Mając na względzie treść decyzji Ramowej Rady UE z dnia 19 lipca 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi, wydaje się, że kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat, przewidziana w przypadku czynu z art. 253 2. K.k. jest zbyt łagodna. W tym miejscu zaznaczam, że treść art. 253 2 K.k. penalizującego handel dziećmi jedynie w celu adopcji budzi moje wątpliwości. Zgodnie z definicją handlu dziećmi, zawartą w przedmiotowym Protokole, handel dziećmi może odbywać się w różnych celach, nie tylko w celu ich adopcji. Skoro ustawodawca zdecydował o osobnym potraktowaniu handlu dziećmi, to winien to uczynić konsekwentnie, nie zawężając handlu dziećmi do jednego tylko celu w art. 253 2 K.k., jednocześnie traktując zbiorczo pozostałe formy handlu dziećmi w art. 253 1 K.k.
Zgadzam się z poglądami praktyków, że handel dorosłymi i handel dziećmi nie są zjawiskami tożsamymi. Już sama specyficzna sytuacja prawna czy psychologiczna dziecka - ofiary handlu wskazuje na konieczność traktowania handlu dziećmi w sposób odrębny. Tym samym podział art. 253 K.k., w mojej ocenie, winien przebiegać według wieku pokrzywdzonego, a nie celu czynu. Ze względu na różnorodność form, jakie przybiera dzisiaj zjawisko handlu dziećmi (min. angażowanie dzieci do pracy przymusowej, wykorzystywanie ich organów dla zysku, seksualne wykorzystywanie) unikałbym również wskazania zamkniętej listy celów handlu dziećmi, uwagę skupiając na tym, czy dany czyn wyczerpuje znamiona handlu dziećmi w świetle definicji zawartej w Protokole. Uwagę również zwraca fakt, że dla pełnej realizacji zapisów takich dokumentów, jak Protokół fakultatywny do Konwencji Praw Dziecka ONZ dot. handlu dziećmi, prostytucji i pornografii dziecięcej, należy mieć na względzie przepisy całego polskiego ustawodawstwa, a nie tylko Kodeksu Karnego, Kodeksu postępowania karnego i Kodeksu karnego wykonawczego. Zważywszy zatem na rangę problemu podniesionego przez organizatorów i uczestników konferencji pt: Handel ludźmi- wyzwanie dla społeczeństwa obywatelskiego" oraz wskazane wątpliwości dotyczące stanu dostosowania polskiego prawa do zaleceń Protokołu, uprzejmie proszę Pana Ministra o rozważenie podjęcia działań w tej sprawie i poinformowanie mnie o zajętym stanowisku w tej kwestii. Łączę wyrazy szacunku /-/ Janusz Kochanowski