Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych - Państwowy Monitoring Środowiska cele, zakres, organizacja, metodyki Dorota Radziwiłł Departament Monitoringu i Informacji o Środowisku Główny Inspektorat Ochrony Środowiska
1991 r. Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ) Konwencje i inne porozumienia Międzynarodowe Dyrektywy Unii Europejskiej wdrożone do ustaw Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ) odpowiedzialny urząd - Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ) co jest monitorowane w ramach PMŚ : powietrze woda, w tym Bałtyk gleby i ziemia przyroda odpady hałas promieniowanie elektromagnetyczne promieniowanie jonizujące Realizacja - WIOŚie /instytuty naukowe Program Państwowego Monitoringu Środowiska, zatwierdza Minister Środowiska
Monitoring przyrody w PMŚ Monitoring lasów (razem z DGLP) Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego czynniki/komponenty abiotyczne i biotyczne Monitoring ptaków składający się z : monitoringów grup gatunków zarówno pospolitych, jak i rzadkich monitoringów pojedynczych rzadkich gatunków Wyniki: dotyczą poszczególnych obserwowanych gatunków ptaków Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych
Podstawy prawne Monitoringu gatunków i siedlisk przyrodniczych Przyrodnicze konwencje międzynarodowe (zwłaszcza) o różnorodności biologicznej [art.7 i 8]. Dyrektywy Unii Europejskiej (zwłaszcza) Dyrektywy Siedliskowa [art.11,17 i 18] i także Ramowa Dyrektywa Wodna. wdrożone Ustawy o ochronie przyrody [art.112], o Inspekcji Ochrony Środowiska [art. 23.3. 1, art.24.1], Prawo Ochrony Środowiska [art. 25.1].
Główny cel monitoringu przyrody Uzyskanie informacji o: zmianach stanu elementów przyrody zachodzących w czasie (również na szczeblu europejskim poprzez przesłanie raportu dla KE), skuteczności podejmowanych działań ochronnych - i wykorzystanie ich do podejmowania prawidłowych decyzji dot. działań ochronnych w tym m.in.: zabiegów ochronnych, finansowania, innych działań.
Od 2006 r. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 Na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska Główny wykonawca - Instytut Ochrony Przyrody PAN przy pomocy podwykonawców, w tym specjalistów z całego kraju Finansuje Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
Wymagania wynikające z Dyrektywy Siedliskowej/ cele projektu Raport dla Komisji Europejskiej co 6 lat- na podstawie monitoringu Monitoring poziom regionu biogeograficznego/ dla wszystkich gat. (bez ptaków) i siedl. z zał. Dyrektywy siedliskowej wyst. w Polsce Właściwy stan ochrony (parametry stanu ochrony)- metodyka
Zakres obszarowy monitoringu 2006-2011 Cała Polska, głównie na specjalnych obszarach ochrony siedlisk Natura 2000 - na powierzchniach próbnych tzw. stanowiskach reprezentujących różny stan zachowania cały kraj stanowiska reprezentatywne dla regionu biogeograficznego, w części kraju w przypadku części zwierząt (względy finansowe), na wszystkich stanowiskach - gdy jest ich mało w kraju - zwłaszcza rośliny, charakter inwentaryzacji, gdy nic nie wiadomo o występowaniu gatunku. Skala obszarowa wyników stanowiska monitoringowego, obszaru Natura 2000 gdy jest wystarczająca liczba stanowisk monitoringowych głównie siedliska przyrodnicze i gatunki roślin, regionu biogeograficznego.
Rośliny 60 gatunków + 10 nie z Dyr. Siedlisk - 2006-2011 wszystkie z DS 600 stanowisk monitoringowych- do 2010 r. roorrr porosty mszaki paprotniki rośliny kwiatowe Występujące w różnych środowiskach: suchych, podmokłych, wodnych, leśnych i nieleśnych
Zwierzęta 83 gatunki (2006-2011) /na 143 z Dyr. Siedlis. pozostają głownie bezkręgowce ok. 1 500 stanowisk monitoringowych nie licząc wspólnych (np.: dla płazów, ryb, wilka i rysia) Bezkręgowce: mięczaki, skorupiaki, owady, pijawki i inne Kręgowce: kręgouste, ryby, płazy, gady, ssaki
Siedliska przyrodnicze: 60 typów/na 80 wym. w Dyr. Siedliskowej 2006-2011 ok. 3 900 stanowisk monitoringowych - do 2011 r. leśne 14 typów (pozostały 4 typy z DS do monitoringu 2013r) nieleśne 46 typów: wydmy, skały, piargi i gołoborza, łąki, wrzosowiska, torfowiska, źródliska, zarośla, zalewy, jeziora, starorzecza i inne środowiska suche podmokłe, wodne.
Liczba wykonawców, w tym specjalistów 2006-2008 ok. 290 2009-2012 ok. 300
Monitorowane leśne siedliska przyrodnicze 2006-2011 1. 9140 Górskie jaworzyny ziołoroślowe (Aceri-Fagetum) 2. 9150 Ciepłolubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion) 3. 9160 Grąd subatlantycki (Stellario-Carpinetum) 4. *9180 Jaworzyny lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach (Tilio platyphyllis-acerion pseudoplatani) 5. 9190 Pomorski kwaśny las brzozowo-dębowy (Betulo-Quercetum) 6. *91D0 Bory i lasy bagienne 7. *91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe olszowe i jesionowe (Salicetum albofragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe) 8. 91F0 Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum) 9. *91IO Ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescentis-petraeae) 10. 91P0 Jodłowy bór świętokrzyski (Abietetum polonicum) 11. 91Q0 Górskie reliktowe laski sosnowe (Erico-Pinion) 12. 91T0 Śródlądowy bór chrobotkowy 13. 9410 Górskie bory świerkowe (Piceion abietis część - zbiorowiska górskie) 14. 9420 Górski bór limbowo-świerkowy (Pino cembrae-piceetum)
Siedliska przyrodnicze leśne planowane do monitoringu siedliska w III etapie w roku 2013 (III etap) 1. 2180 Lasy mieszane i bory na wydmach nadmorskich (Luzulo-Fagenion) 2. 9130 Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-fagenion, Galio odorati-fagenion) 3. 9170 Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) Plus 4. Olsy i łozowiska niewymienione w DS
Etapy monitoringu I etap 2006-2008 - gatunki i siedliska przyrodnicze głównie priorytetowe II etap 2008-2011 - kolejne gatunki i siedliska przyrodnicze 2 razy więcej kolejne etapy planowane od 2013 (badania terenowe) dokończenie wypracowywania metodyk dla kolejnych gatunków i siedlisk przyrodniczych początek powtarzania badań monitoringowych
Organizacja monitoringu/opracowania metodyk Instytucja koordynująca (IOP PAN), w tym m.in.: Koordynator ds. siedlisk przyrodniczych Koordynator ds. gatunków roślin Z wykorzystaniem wyników badań prowadzonych przez inne instytucje Koordynatorzy krajowi do monitoringu poszczególnych siedlisk przyrodniczych Koordynatorzy krajowi do monitoringu poszczególnych gatunków roślin Eksperci lokalni ds. siedlisk przyrodniczych wykonujący badania Eksperci lokalni ds. gatunków roślin wykonujący badania Koordynator ds. gatunków zwierząt Koordynatorzy krajowi do monitoringu poszczególnych gatunków zwierząt Eksperci lokalni ds. gatunków zwierząt wykonujący badania
Monitoring PMŚ, a zadania ochronne i plany ochrony oraz monitoring obszarów Natura 2000 Instytucja zlecająca monitoring Główny Inspektorat Ochrony Środowiska Główny Wykonawca monitoringu/ Instytucja koordynująca Instytut Ochrony Przyrody PAN Metodyka monitoringu: przewodniki strona internetowa warsztaty (RDOŚ, PN, LP) RDOŚ Zadania ochronne dla obszarów Natura 2000* Monitoring obszarów Natura 2000 potrzeba spójności wyników z monitoringiem krajowym (PMŚ) *ROZPORZĄDZENIA MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych/ planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (zał.)
Monitoring, a służby ochrony przyrody i pracownicy Lasów Państwowych MŚ Instytucja zlecająca monitoring Główny Inspektorat Ochrony Środowiska powiadamia o prowadzeniu bieżącego etapu monitoringu przekazuje co roku główne wyniki monitoringu PN GDOŚ RDOŚ DGLP Urz. Morskie Główny Wykonawca monitoringu Instytucja koordynująca Instytut Ochrony Przyrody PAN informuje o prowadzeniu w danym roku monitoringu na terenie RDOŚ/PN/RDLP PN RDOŚ RDLP
Metodyki/ otrzymywane dane (w tym i ich ocena: FV,U1,U2, XX) Gatunki Siedliska przyrodnicze Stan ochrony Parametry stanu ochrony: Populacja Siedlisko gatunku Perspektywy ochrony Zasięg (tylko na poziomie regionu biogeograficznego) Wybrane dla danego gatunku wskaźniki parametrów informujące o pogorszeniu jego stanu ochrony Zagrożenia i oddziaływania Wskazania ochronne Skuteczność działań ochronnych Stan ochrony Parametry stanu ochrony: Powierzchnia Specyficzna struktura i funkcje Perspektywy ochrony Zasięg (tylko na poziomie regionu biogeograficznego) Wybrane dla danego siedliska wskaźniki parametrów informujące o pogorszeniu jego stanu ochrony Zagrożenia i oddziaływania Wskazania ochronne Skuteczność działań ochronnych
Główne wskaźniki - dla siedlisk leśnych Gatunki charakterystyczne Struktura pionowa i przestrzenna roślinności Wiek drzewostanu (obecność starodrzewu) Naturalne odnowienie drzewostanu Gatunki obce (ekologiczne, geograficzne)/inwazyjne (w runie, podszycie, drzewostanie)/ekspansyw ne rodzime Martwe drewno Zniszczenia runa i gleby związane z pozyskaniem drewna, Inne zniekształcenia Na podstawie zdjęć fitosocjologicznych Stan kluczowych dla różnorodności biologicznej gatunków lokalnie typowych dla siedliska( fakult.)
Gatunki charakterystyczne Gatunki Wskaźniki - 91DO bory bagienne Gatunki dominujące Inwazyjne gatunki obce w runie Gatunki obce geograficznie w drzewostanie Gatunki obce ekologicznie w drzewostanie Rodzime gatunki ekspansywne roślin zielnych Uwodnienie Wiek drzewostanu (obecność starodrzewu) Martwe drewno leżące lub stojące w drzewostanie Stan ochrony Parametry stanu ochrony: Populacja Siedlisko gatunku Perspektywy ochrony Zasięg (tylko na poziomie regionu biogeograficznego) Wybrane dla danego gatunku wskaźniki parametrów informujące o pogorszeniu jego stanu ochrony Siedliska przyrodnicze Naturalne odnowienie drzewostanu Występowanie mchów torfowców (kard. tylko w So borach Stan ochrony Parametry stanu bagiennych) ochrony: Powierzchnia Występowanie Specyficzna struktura i funkcje Perspektywy ochrony charakterystycznych krzewinek Zasięg (tylko na poziomie regionu biogeograficznego) Pionowa struktura roślinności Wybrane dla danego Zniszczenia siedliska runa i gleby wskaźniki parametrów związane z pozyskaniem informujące o drewna pogorszeniu jego stanu ochrony Inne zniekształcenia Stan kluczowych dla różnorodności biologicznej gatunków lokalnie typowych dla siedliska (wsk. fakult.)
Wskaźniki - 91EO lasy łęgowe Wb,Tp,Ol i Js Gatunki charakterystyczne Gatunki dominujące Gatunki obce geograficznie w drzewostanie Inwazyjne gatunki obce w podszycie i runie Ekspansywne gatunki rodzime (apofity) w runie Naturalność koryta rzecznego (j. wyst. łęgu jest zw. z ciekami) Reżim wodny, w tym rytm zalewów Martwe drewno leżące lub stojące w drzewostanie Martwe drewno Wiek drzewostanu Pionowa struktura przestrzenna roślinności Naturalne odnowienie drzewostanu Zniszczenia runa i gleby związane z pozyskiwaniem drewna Inne zniekształcenia Stan kluczowych dla różnorodności gatunków lokalnie typowych dla siedliska (wsk fakult)
Ocena stanu ochrony łęgów wierzbowych, topolowych, olszowych i jesionowych (kod 91EO) na 221 stanowiskach monitorowanych w okresie 2006 2008, na tle specjalnych obszarów ochrony siedlisk NATURA 2000
Wskaźniki - 9160 grąd subatlantycki Charakterystyczna kombinacja florystyczna runa Gatunki dominujące w poszczególnych warstwach fitocenozy Udział graba Udział gatunków wczesno sukcesyjnych w drzewostanie Gatunki obce ekologicznie w drzewostanie Gatunki obce geograficznie w drzewostanie Inwazyjne gatunki obce w podszycie i w runie w runie Ekspansywne gatunki rodzime (apofity) w runie Martwe drewno Wiek drzewostanu (obecność starodrzewu) Struktura pionowa i przestrzenna roślinności Naturalne odnowienie drzewostanu Zniszczenia runa i gleby związane z pozyskiwaniem drewna Inne zniekształcenia Stan kluczowych dla różnorodności gatunków lokalnie typowych dla siedliska (wsk fakult)
Wskaźniki - 9190 pomorski kwaśny las brz-db Charakterystyczna kombinacja florystyczna runa Gatunki dominujące w poszczególnych warstwach fitocenozy Udział dębu w drzewostanie Udział sosny drzewostanie Gatunki obce ekologicznie w drzewostanie Gatunki obce geograficznie w drzewostanie Inwazyjne gatunki obce w podszycie i w runie Martwe drewno Naturalne odnowienie dębu Wiek drzewostanu (obecność starodrzewu) Pionowa struktura roślinności Naturalne odnowienie drzewostanu Zniszczenia runa i gleby związane z pozyskiwaniem drewna Inne zniekształcenia Stan kluczowych dla różnorodności gatunków lokalnie typowych dla siedliska (wsk fakult)
Wyniki projektu cd. przewodników i BMP- w listopadzie 2012r PDF przewodników i biuletynów: http://www.gios.gov.pl/artykuly/159/publikacje-dot-monitoringu-przyrody
Baza danych (dostęp - e-mail do DMiIoŚ w GIOŚ)
Baza danych dane syntetyczne: liczba stanowisk lub obszarów /ocena
Baza danych dane syntetyczne Oceny: 1) stanu ochrony, parametrów stanu ochrony, wskaźników parametrów stanu ochrony. 2) Na poziomie: stanowiska monitoringowego, obszaru. lokalizacja ocen
Baza danych wybór raportów z poszczególnych: stanowisk lub obszarów
Baza danych lokalizacja stanowisk monitoringowych
Baza danych - wyniki badań
Baza danych raport z badań - parametry
Baza danych raport z badań - wskaźniki
Baza danych raport z badańpropozycje działań ochronnych
oraz projekt raportu dla Komisji Europejskiej (raport wysyła Minister Środowiska)
Projekt raportu dla Komisji Europejskiej (cd.)
Strona internetowa http://www.gios.gov.pl/siedliska/
Strona internetowa wyniki badań
Strona internetowa lokalizacja
Ocena stanu ochrony gatunków i siedlisk przyrodniczych występujących w Polsce na podstawie wiedzy eksperckiej (Raport dla KE) i wyników monitoringu w latach 2006-2007 ( Raport o stanie środowiska w Polsce 2008, IOŚ, Warszawa 2010)
Dziękuję za uwagę Dziękuję za uwagę Dorota Radziwiłł Główny Inspektorat Ochrony Środowiska Departament Monitoringu i Informacji o Środowisku D.Radziwill@gios.gov.pl