P O L S K A A K A D E M I A N A U K I N S T Y T U T Z O O L O G I C Z N Y F R A G M E N T A F A U N I S T I C A Tom X Warszawa, 30 VI 1962 Nr 8 Regina B a ń k o w s k a P rzegląd p olsk ich gatunków z rod zaju Cnemodon E gger (Dipłera, Syrphidae) O 63op nojibckhx b h ( o b H3 pofla Cnemodon E g g er (Dipłera, Syrphidae) Review of the Polish species of the Genus Cnemodon EgGER (Dipłera, Syrphidae) [Z 23 rysunkam i w tekście] W ostatnich latach ukazało się szereg prac system atycznych dotyczących rodzaju Cnemodon E g g. W 1955 roku wyszło obszerne opracowanie D e l u c c h ie g o i P s c h o r n -W a l - c h e r a wszystkich europejskich gatunków, oparte na bogatych m ateriałach otrzym anych z hodowli oraz na analizie szeregu starych zbiorów. P raca ta zasługuje na uznanie przede w szystkim ze względu na dokładne opracowanie morfologii poszczególnych gatunków z uwzględnieniem analizy aparatów kopulacyjnych samców. A utorzy uporządkowali synonim ikę, wydzielili szereg gatunków nie należących do rodzaju Cnemodon E g g. oraz stw ierdzili, że 0. vitripenni8 (M e i g.) jest gatunkiem zbiorowym i nie należy dalej używać tej nazwy, w związku z czym opisali dwa nowe gatunki: C. pubescens D. & P.-W. i 0. dreyfusiae D. & P.-W. Część dipterologów uznała te n pogląd za słuszny, inni natom iast zakw estionowali go, uw ażając, że anulowanie nazw y C. vitripennis (M e i g.) jest sprzeczne z obow iązującym i przepisam i nom enklatorycznym i. C o l l in (1960) stwierdził, że nazw a 0. vitripennis (M e i g.) pow inna być użyta zam iast C. dreyfusiae D. & P.-W., ponieważ gatunek ten został opisany na podstaw ie okazu pochodzącego ze zbioru E g g e r a i oznaczonego przez S c h i- n e r a i E g g e r a jako C. vitripennis (M e i g.). W niniejszym opracowaniu przyjęto pogląd C o l l in a i nazwę C. dreyfusiae D. & P.-W. uznano za synonim gatunku C. vitripennis (M e i g.). A utorka stw ierdziła występowanie w Polsce czterech gatunków z rodzaju Cnemodon E g g., w tym jednego nowego dla naszej fauny. Prawdopodobnie w Polsce w ystępuje także p ią ty gatunek C. brevidens E g g., znany z A ustrii, Włoch, Danii i okolic Leningradu. Szósty gatunek europejski C. verrucula Co l l., został dotychczas w ykazany jedynie z Anglii i Holandii. Pracę wykonano w oparciu o m ateriały In sty tu tu Zoologicznego PAN w W arszawie: zbiór O. K a r l a i G. S c h r o e d e r a z Pom orza, prof, dra J. N o s k ie w i c z a ze Śląska i zbiory bieżące oraz m ateriały U niw ersytetu Jagiellońskiego w K rakow ie: zbiór J. N o w ic k ie g o.
116 R. Bańkow ska o Eodzaj Cnemodon E gger, 1865 Do rodzaju Cnemodon E g g. należą małe, czarne muchówki z dużą, kulistą głową. Czoło i twarz błyszcząco czarne z długim, czarnym owłosieniem. Twarz z profilu prosta, bez wzgórka twarzowego [rys. 1]. Czułki krótkie, czarne, jedynie trzeci człon przy nasadzie nieco jaśniejszy. Wić czułkowa nieowłosiona, Rys. 1 5. O. vitripennis (Me ig.): 1 głowa sam ca z profilu, 2 skrzydło. C. latitarsis E gg.: 3 krętarz tylnej nogi sam ca. C.fulvim anus (Zett.): 4 odwłok samca. C. vitripennis (Me ig.): 5 zakończenie odw łoka samicy. dość długa. Oczy u samców holoptyczne, z gęstym i długim owłosieniem. Tułów czarny, błyszczący, z długim, ciemnym owłosieniem; jedynie u niektórych gatunków na śródpleczu w ystępują i białe włoski. Skrzydła długie, przykrywające odwłok. Użyłkowanie podobne jak u przedstawicieli rodzaju Chilosia M e ig e n [rys. 2 ]. Nogi ciemne, z długim, czarnym owłosieniem. U wszystkich samców na krętarzu tylnej nogi znajdują się długie, charakterystyczne wyrostki
3 Polskie gatunki z rodzaju Cnemodon E gger 117 [rys. 3]. Odwłok czarny, u samca wysmukły, u samicy bardziej owalny, z k ró t kim, czarnym owłosieniem. Dłuższe włosy znajdują się przy nasadzie odwłoka. Aparat kopulacyjny samca jest silnie wydłużony, cały wysunięty na zewnątrz i podgięty pod spód odwłoka [rys. 4], Pokładełko u samic jest jak u pozostałych przedstawicieli rodziny Syrphidae miękkie i składające się teleskopowo [rys. 5]. Larwy rodzaju Cnemodon E g g. są drapieżne niszczą mszyce oraz inne pluskwiaki równoskrzydłe. Samica C. vitripennis (M e ig.) może znieśó 150 200 jaj w ciągu swego życia. Jaja zostają złożone pojedynczo wśród grupy mszyc. W ciągu 4 5 dni następuje wylęg młodych larw, które w tym okresie odżywiają się intensywnie, szybko rosną i przechodzą trzykrotnie linienie. Po okresie 11 12 dni larwy przestają przyjmować pokarm i następnie po 4 5 dniach zapadają w diapauzę lub przepoozwarczają się. Stadium poczwarki trwa przeciętnie od 11 do 13 dni. Na wolności rozwój przebiega nieraz dłużej, jest to uzależnione od zmian tem peratury otoczenia. U gatunku C. vitripennis (M e ig.) zaobserwowano dwa pokolenia w ciągu roku: pierwsze wiosenne, kiedy okazy dorosłe pojawiają się w końcu maja i na początku czerwca oraz drugie letnie, masowo występujące na początku sierpnia. D e l u c c h i (1957) podaje, że występuje jeszcze nasilenie lotu na początku lipca, tłumaczy to tym, że część larw wiosennego pokolenia nie przechodzi wcale diapauzy tylko przepoczwarcza się bezpośrednio. Jako pasożyty C. vitripennis (M e ig.) D e l u c c h i (1957) i E v e n h u i s (1959) stwierdzili następujące gatunki: Diplazon abdominator B k id g., D. citropectoralis S c h m ie d., I), compressus D e s v., D. xanthaspis T h o m s. (Ichneumonidae), Microterys aeruginosus D a lm. (Encyrtidae). C. latitarsis E g g e r, 1865 Długość ciała 6 8 mm. Muchówki smolistoczarne. Czułki czarne, tylko trzeci człon przy nasadzie brunatny. Oczy czarno owłosione. Tułów z długim, czarnym owłosieniem, jedynie na śródpleczu występują białe włoski. Tarczka czarno owłosiona. Stopy i golenie przednich i środkowych nóg czarno-żółte, uda całe czarne. Tylne nogi całe czarne, jedynie nasada goleni nieco jaśniejsza. Owłosienie nóg długie i czarne. Pierwszy człon przednich stóp jest silnie rozszerzony [rys. 6]. Na wewnętrznej stronie goleni środkowych nóg występuje wyraźne zgrubienie [rys. 7]. Łuski tułowiowe silnie przydymione. *Przezmianki brudnożółte. Skrzydła przydymione. Trzeci sternit odwłoka u samca z wyraźnie wystającym wzgórkiem. Owłosienie odwłoka z przewagą barwy czarnej. Na drugim sternicie jest dobrze widoczna kępka długich, czarnych włosków. A parat kopulacyjny samca z charakterystycznym dużym zębem umieszczonym przy końcu falloteki [rys. 8]. Surstyli silnie wydłużone i nieco wygięte [rys. 9]. U samic trzeci człon czułków jest jaśniejszy niż u samców. Owłosienie głowy czarno-białe. Tułów i odwłok pokryte krótkim, białawym owłosieniem. Przezmianki jasnożółte. Skrzydła jaśniejsze niż u samców.
118 R. Bańkow ska 4 Rys. 6 9. C. latitarsis E gg.: 6 pierwszy człon przedniej stopy samca, 7 goleń środkowej nogi sam ca, 8 a p a rat kopulacyjny sam ca, 9 surstyli. Kwiecień sierpień. Rozmieszczenie geograficzne: Europa Środkowa i Południowa, Anglia. W Polsce znany z Doliny Nidy ( B a ń k o w s k a, 1961). Larwy atakują mszyce Dreyfusia piceae ( R a t z e b t j r g ). C. fulvimanus ( Z e t t e r s t e d t, 1843) Długość ciała 5 6 mm. Ubarwienie brunatnoczarne. Czułki brunatne, trzeci człon zwłaszcza w dolnej części jasnobrunatny. Owłosienie twarzy i czoła długie, czarne; oczu krótkie i brunatne. Tułów z czarnym owłosieniem, tylko na środku śródplecza z jasnym. Pierwszy człon przedniej stopy normalnie rozwinięty [rys. 10]. Goleń środkowej pary nóg z niezbyt dużym zgrubieniem [rys. 11], Ubarwienie nóg czarnobrunatne, jedynie nasada goleni i stopy w przedniej i środkowej nodze jasne. Łuski tułowiowe szarobrunatne. Prze-
5 Polskie gatunki z rodzaju Cnemodon E g g e r 119 zmianki szarożółte. Skrzydła wyraźnie przydymione. Trzeci sternit odwłoka u samca z widocznym wzgórkiem. Owłosienie drugiego sternitu krótkie i skąpe. A parat kopulacyjny samca z małym zębem przy końcu falloteki [rys. 12]. Surstyli krótkie [rys. 13]. U samic trzeci człon czułków duży i cały jasnobrunatny. Ciało czarne, metalicznie błyszczące, z krótkim, białym owłosieniem. O f Him Rys. 10-13. C. fulvim anm ( Z e t t. ) : 10 p ie r w s z y c z ło n p r z e d n i e j s t o p y s a m c a, 11 g o le ń ś r o d k o w e j n o g i s a m c a, 12 a p a r a t k o p u l a c y j n y s a m c a, 13 s u r s ty li. Nogi jasnobrunatne. Łuski tułowiowe i przezmianki jaśniejsze niż u samców. Skrzydła przezroczyste, najwyżej lekko przydymione. Maj sierpień. Rozmieszczenie geograficzne: Dania, środkowa Szwecja i okolice Leningradu. Z Polski znany z Pomorza i okolic Warszawy ( T r o j a n o w a - B a ń k o w s k a, 1959). Biologia nieznana.
120 R. B ańkow ska 6 C. pubescens D e l u c c h i & P s c h o r n - W a l c h e r, 1955 Długość ciała 5,5 7 mm. Muchówki intensywnie czarne. Czułki czarne, tylko trzeci człon jaśniejszy przy nasadzie, brunatny. Tułów cały czarno owłosiony. Nogi czarne, tylko stopy i nasada goleni przedniej pary jasnobrunatne. Pierwszy człon stopy przednich nóg z widocznym wgłębieniem. Łuski tułowiowe ciemnoszare. Przezmianki szarożółte. Skrzydła szarobrunatne. Komórki B, M i Cu całkowicie pokryte włoskami [rys. 14]. Odwłok czarny z czarno-białym Rys. 14-16. C. pubescens D. & P.-W.: 14 fragm ent skrzydła sam ca, 15 ap a rat kopulacyjny samca, 16 surstyli. owłosieniem. W aparacie kopulacyjnym samca falloteka zaopatrzona w mały ząb [rys. 15]. Surstyli krótkie i zgrubiałe [rys. 16]. Owłosienie głowy samicy czarno-białe. Trzeci człon czułków większy i jaśniej ubarwiony niż u samca. Owłosienie tułowia i odwłoka krótkie i jasne. Stopy i nasada goleni przednich i środkowych nóg jasne. Skrzydła przydymione, jaśniejsze niż u samca. Kwiecień lipiec.
7 Polskie gatunki z rodzaju Cnemodon E ggek 121 Rozmieszczenie geograficzne: Europa. Z Polski dotychczas nie był podawany. Pow. Ząbkowice Śląskie: Muszkowice, 2 Y 1949, 2 2$$; Wrocław, 2 V 1948, 1 $, leg. J. N o s k ie w i c z ; Warszawa-Ursynów, 15 V 1960, 1 <J, leg. R. B a ń k o w s k a. Biologia nieznana. C. vitripennis ( M e ig e n, 1822) Syn.: C. dreyfusiae D. & P.-W., 1955 Długość ciała 6 7 mm. Ubarwienie brunatnoczarne. Owłosienie głowy czarne, długie. Czułki czarne lub czarnobrunatne, trzeci człon jaśniejszy przy Rys. 17-19. C. vitripennis (Meig.): 17 fragm ent skrzydła sam ca, 18 a p a ra t kopulacyjny sam ca, 19 surstyli. nasadzie. Owłosienie tułowia mieszane czarne i białe. Nogi czarnobrunatne, jedynie stopy, nasada i zakończenie goleni przednich i środkowych nóg jasne. Pierwszy człon przednich nóg z wyraźnym owalnym wgłębieniem. Łuski tu ło wiowe szarobrunatne. Przezmianki brudnożółte. Skrzydła przydymione. K o mórki R, M i Cu są tylko częściowo pokryte włoskami [rys. 17]. W aparacie
122 R. Bańkow ska 8 kopulacyjnym samca na końcu falloteki występuje mały ząbek [rys. 18]. Surstyli wydłużone i wyraźnie zagięte [rys. 19]. U samic owłosienie tyłu głowy białe, czoła czarnobrunatne, twarzy białe. Czułki brunatne, trzeci człon duży i od spodu jasny. Owłosienie tułowia i odwłoka dość długie, jasne. Nogi jaśniejsze niż u samca, z jasnym owłosieniem. Łuski tułowiowe białe. Przezmianki cytrynowożółte. Skrzydła lekko przydymione. Zakończenie odwłoka jak na rysunku 5. 20 23 Rys. 20 23. O. vitripennis (M eig.): 20 pierwszy człon przedniej stopy sam ca. O. brevidens E gg.: 21 pierw szy człon przedniej stop y sam ca, 22 ap a rat kopulacyjny samca, 23 surstyli. Kwiecień sierpień. Kozmieszczenie geograficzne: cała Europa, Syberia i Sachalin. Z Polski wykazany z Pomorza ( K a r l, 1935; T r o j a n o w a - B a ń k o w s k a, 1959), środkowej Polski ( T r o j a n o w a - B a ń k o w s k a, 1959) i okolic Krakowa ( B o b e k, 1893; N o w ic k i, 1873)?. Pozycji podanych przez B o b k a i N o w ic k ie g o nie udało się sprawdzić z powodu braku okazów w zbiorach. Larwy odżywiają się mszycami z gatunku Dreyfusia piceae ( B a t z.). Opis jaja, larwy i poczwarki oraz wyczerpujące dane z biologii i fenologii podają D e l u c c h i, P s c h o r n - W a l c h e r i Z w ó l f e r (1957).
9 Polskie gatunki z rodzaju Cnemodon E g g e r 123 Klucz do oznaczania gatunków 1. Trzeci sternit odwłoka z widocznym wzgórkiem pośrodku [rys. 4].. 2. Trzeci sternit odwłoka bez wzgórka p o śro d k u... 3 2. Pierwszy człon przednich stóp silnie zgrubiały [rys. 6]. Goleń środkowej pary nóg z dobrze rozwiniętym wzgórkiem [rys. 7]. Falloteka przy końcu z wyraźnym zębem [rys. 8]. Drugi sternit odwłoka z długimi włoskami...c. latitarsis Egg.. Pierwszy człon przednich stóp normalnie rozwinięty [rys. 10]. Goleń środkowej pary nóg z małym wzgórkiem [rys. 11]. Falloteka przy końcu z małym zębem [rys. 12]. Drugi sternit odwłoka z krótkimi i skąpymi włoskami...g. fulvimanus (Z ett.) 3. Pierwszy człon przednich stóp z wyraźnym wgłębieniem [rys. 20]... 4. Pierwszy człon przednich stóp z wyraźnym wzgórkiem [rys. 21]. Twarz z białym owłosieniem. Falloteka bez zęba [rys. 22]. Surstyli na stronie wewnętrznej silnie wycięte [rys. 2 3 ]...G. brevidens Egg. 4. Komórki skrzydła B, M i Gu na całej powierzchni pokryte wioskami [rys. 14]. Tułów cały czarno owłosiony. Surstyli krótkie i zgrubiałe [rys. 16]... G. pubeseens D. & P.-W.. Komórki skrzydła B, M i Gu tylko częściowo pokryte włoskami [rys. 17]. Tułów z czarnym i białym owłosieniem. Surstyli przy nasadzie szerokie, na końcu zwężone [rys. 19].... G. vitripennis (Meig.) PIŚM IEN N ICTW O B a ń k o w s k a II. 1961. Studia nad m uchówkami z rodziny Syrphidae (Diptera) Doliny Nidy. Pragm. faun., W arszawa, 8: 153 201. B o b e k K. 1893. Przyczynek do fauny muchówek Krakowskiego okręgu. Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 28: 8 28. Collin J. E. 1960. A fou rth species of Cnemodon (Diptera, Syrphidae) in B ritain. E n tom o logist, London, 93: 144 145. D e l u c c h i V., P s c h o r n - W a l c h e r H. 1955. Les especes du genre Cnemodon E g g e r (D iptera, Syrphidae) pródatrices de Dreyfusia (Adelges) piceae R a t z e b u r g (Hemiptera, Adelgidae). Z. angew. E n t., Berlin, 37: 492 506. D e l u c c h i V., P s c h o r n -W a l c h e r H., Z w ó l f e r H. 1957. Cnemodon-A rten (Syrpidae) ais R auber von Dreyfusia piceae R a t z. (Adelgidae). Z. angew. E n t., Berlin, 41: 246 259. E v e n h u i s H. 1959. Cnemodon vitripennis (M e i g.) ais roofvijand van de appelbloedluis, Eriosoma lanigerum ( H a u s m.) (Dipt.; Hemipt.). E nt. Ber. nederl. Yer., Am sterdam -Zuid, 19: 238-240. K a r l O. 1935. Die Fliegenfauna Pom m erns. Diptera, Brachycera. S tettin, ent. Zt.g., S tettin, 96: 106-159. N o w ic k i M. 1873. B eitrage zur K enntnis der D ipterenfauna Galiziens. K rakau, 35 pp. S t a c k e l b e r g A. 1958. M ateriały po faunie dvukrylych Leningradskoj oblasti I II. Dip. tera Acalyptrata, c. 1. T rudy zool. Inst. Akad. N auk SSSR, Moskva Leningrad, 24: 103-246. T r o j a n o w a -B a ń k o w s k a R. 1959. Nowe dla Polski lub mniej znane gatunki z rodziny Syrphidae (Diptera). Fragm. faun., W arszawa, 8: 137 157.
124 R. Bańkow ska 10 PE3IOME HacToam aa paoota cogepnnit (jmyhhcthheckiie gahhbie oraocam iieca k aaftgemibim b riojihuie aetbipem BiigaM poga Cnemodon E g g. a HMeano: G. latitarsis E g g., G. fulvimanus ( Z e t t. ), G. pubeseens D. & P.-W., G. vitripennis (M e ig.), H3 KOTopbix Bug G. pubescens D. & P.-W. abjiaetca hobhm g a a n ojib iim. A btop onacbibaet KonyjianaonHbie annapatbi camgob. SUMMARY The paper contains fannistie data concerning the occurence in Poland of four species of the genus Gnemodon E g g. They are: G. latitarsis E g g., G. fu l vimanus ( Z e t t. ), C. pubescens D. & P.-W., G. vitripennis (M e ig.), of which G. pubescens D. & P.-W. is new for the Polish fauna. The author describes the structure of male genitalia. R edaktor p racy dr S. M. Klim aszew ski Państw ow e W ydaw nictw o N aukow e W arszaw a 1962 N akład 1550+100 egz. Ark. wyd. 1, druk. /.. Papier iiustr. k i. I I I. 80 g, B I. Cena zł 6,- N r zam. 560/62 B-7 W rocławska D rukarnia Naukowa