Zabezpieczenie społeczne w Polsce

Zabezpieczenie społeczne w Polsce PL Warszawa 2015

Zabezpieczenie społeczne w Polsce Warszawa 2015

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Zabezpieczenie społeczne w Polsce Opracowanie merytoryczne Anna Siporska Departament Współpracy Międzynarodowej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przy współpracy Departamentu Finansów Funduszy Departamentu Finansów Zakładu Departamentu Legislacyjno-Prawnego Departamentu Orzecznictwa Lekarskiego Departamentu Prewencji i Rehabilitacji Departamentu Realizacji Dochodów Departamentu Rent Zagranicznych Departamentu Statystyki i Prognoz Aktuarialnych Departamentu Świadczeń Emerytalno-Rentowych Departamentu Ubezpieczeń i Składek Departamentu Zasiłków Gabinetu Prezesa oraz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Ministerstwa Zdrowia Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Redakcja Monika Marczyk Korekta Agnieszka Bałszan Projekt graficzny i skład Printomato Zakład Ubezpieczeń Społecznych Warszawa 2015

Spis treści Wstęp 5 1. Organizacja polskiego systemu zabezpieczenia społecznego 6 1.1. Schemat organizacyjny 7 1.2. Działy administracji rządowej 8 2. Ramy prawne systemu zabezpieczenia społecznego 10 2.1. Ustawodawstwo krajowe 11 2.2. Międzynarodowe ramy prawne wiążące Polskę 14 3. Zakład Ubezpieczeń Społecznych informacje ogólne 18 3.1. Zadania ZUS 20 3.2. Struktura ZUS 23 3.3. Rodzaje ubezpieczeń społecznych i zasady podlegania tym ubezpieczeniom w ZUS 24 3.4. Rodzaje świadczeń realizowanych przez ZUS 26 4. Finanse ubezpieczeń społecznych 28 4.1. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych 29 4.1.1. Składki 31 4.1.2. Konta ubezpieczonych 32 4.1.3. Dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych 35 4.1.4. Wydatki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych 36 4.1.5. Dochodzenie należności od płatników składek 37 4.2. Fundusz Rezerwy Demograficznej 40 4.3. Fundusz Emerytur Pomostowych 43 5. Świadczenia z ubezpieczeń społecznych realizowane przez ZUS 44 5.1. Ogólne informacje o świadczeniach emerytalnych i rentowych z FUS 45 5.1.1. Waloryzacja emerytur i rent 47 5.1.2. Minimalne emerytury i renty 48 5.1.3. Maksymalne emerytury i renty 49 5.1.4. Łączenie emerytury lub renty z pracą 49 5.2. Emerytura 51 5.2.1. Emerytura w starym systemie emerytalnym 53 5.2.2. Emerytura w nowym systemie emerytalnym 55 5.2.3. Emerytura pomostowa 60 5.2.4. Zamiana renty z tytułu niezdolności do pracy na emeryturę 61 5.3. Renta z tytułu niezdolności do pracy 62 5.4. Renta szkoleniowa 66 5.5. Renta rodzinna 67 5.6. Rehabilitacja lecznicza w ramach prewencji rentowej 69 5.6.1. Prewencja rentowa 69 5.6.2. Prewencja wypadkowa 70 5.7. Renta socjalna 71 5.8. Świadczenie przedemerytalne 72 5.9. Wynagrodzenie chorobowe i zasiłek chorobowy 74 3

4 5.9.1. Kontrola prawidłowości orzekania o czasowej niezdolności do pracy 77 5.10. Świadczenie rehabilitacyjne 78 5.11. Zasiłek wyrównawczy 79 5.12. Zasiłek macierzyński 80 5.13. Zasiłek opiekuńczy 84 5.14. Dodatek pielęgnacyjny 86 5.15. Dodatek do renty rodzinnej dla sierot zupełnych 86 5.16. Zasiłek pogrzebowy 87 5.17. Jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy 88 5.18. Inne świadczenia i refundacje z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej 89 6. Wsparcie materialne dla rodzin, w szczególności dla rodzin z dziećmi 90 6.1. Świadczenia rodzinne 91 6.1.1. Zasiłki rodzinne i dodatki do nich 91 6.1.2. Świadczenia opiekuńcze 93 6.1.3. Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka 95 6.1.4. Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka wypłacana przez gminy 96 6.2. Świadczenia z funduszu alimentacyjnego 97 6.3. Zasiłki dla opiekunów 99 7. Pomoc społeczna 100 7.1. Zakres i kryteria przyznawania pomocy społecznej 101 7.2. Świadczenia pieniężne z pomocy społecznej 103 7.2.1. Zasiłek stały 103 7.2.2. Zasiłek okresowy 104 7.2.3. Zasiłek celowy 105 7.2.4. Pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie 106 7.2.5. Pomoc pieniężna na usamodzielnienie lub kontynuowanie nauki 107 7.3. Inne formy pomocy społecznej 108 7.3.1. Praca socjalna 108 7.3.2. Poradnictwo specjalistyczne 108 7.3.3. Interwencja kryzysowa 108 7.3.4. Pomoc w postaci schronienia, posiłku, odzieży 109 7.3.5. Sprawienie pogrzebu 109 7.3.6. Usługi opiekuńcze 109 7.3.7. Ośrodki wsparcia i domy pomocy społecznej 110 8. Świadczenia z tytułu bezrobocia 112 9. Ubezpieczenie społeczne rolników 116 9.1. Organizacja systemu 117 9.2. Funkcjonowanie systemu 119 9.3. Świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników 123 9.3.1. Świadczenia z ubezpieczenia emerytalno-rentowego 123 9.3.2. Wysokość emerytur i rent rolniczych 125 9.3.3. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego 127 10. Powszechne ubezpieczenie zdrowotne 130

Wstęp Oddajemy w Państwa ręce opracowanie Zabezpieczenie społeczne w Polsce. Jest to zaktualizowana wersja ukazującego się od kilkunastu lat naszego wydawnictwa pod tytułem Ubezpieczenia społeczne w Polsce. Informator przedstawia organizację i ramy prawne polskiego systemu zabezpieczenia społecznego oraz rolę i zadania realizowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych największą instytucję publiczną działającą na rzecz systemu zabezpieczenia społecznego w Polsce. W opracowaniu omówiono także podstawowe zasady funkcjonowania systemów, którymi ZUS bezpośrednio nie administruje, takich jak świadczenia rodzinne, świadczenia z tytułu bezrobocia, świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników oraz świadczenia z systemu ubezpieczenia zdrowotnego. Tegoroczną publikację wzbogacamy ponadto o nowy dział poświęcony pomocy społecznej. Proponujemy w ten sposób naszym Czytelnikom w kraju i za granicą pełen obraz systemu zabezpieczenia społecznego w Polsce. Informator wydajemy w języku polskim, angielskim, niemieckim i rosyjskim. Przypominamy zarazem, że publikacja ta ma charakter popularny i jako taka nie stanowi źródła prawa ani nie może być podstawą do żadnych roszczeń. Dokładniejsze informacje o ZUS i o systemie ubezpieczeń społecznych w Polsce są dostępne na naszej stronie internetowej www.zus.pl. 5

1. Organizacja polskiego systemu zabezpieczenia społecznego Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Bezrobocie Świadczenia na rzecz rodziny wojewódzkie urzędy pracy 16 powiatowe (miejskie) urzędy pracy 341 wydziały polityki społecznej urzędów wojewódzkich 16 urzędy marszałkowskie lub regionalne ośrodki polityki społecznej 16 organy właściwe (urzędy gmin/ miast lub ośrodki pomocy społecznej albo inne jednostki organizacyjne samorządu terytorialnego) 2497 6

1.1. Schemat organizacyjny Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Ministerstwo Zdrowia Pomoc społeczna Emerytury i renty Wypadki przy pracy i choroby zawodowe Choroba i macierzyństwo Ochrona zdrowia dla pracowników i osób zrównanych dla rolników wydziały polityki społecznej urzędów wojewódzkich Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) 16 regionalne ośrodki polityki społecznej 16 oddziały 43 oddziały regionalne 16 oddziały wojewódzkie NFZ 16 powiatowe centra pomocy rodzinie 380 inspektoraty 212 placówki terenowe 256 delegatury oddziałów wojewódzkich ośrodki pomocy społecznej 2497 biura terenowe 70 7

1.2. Działy administracji rządowej Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz.U. z 2013 r. poz. 743 z późn. zm.) określa zadania i kompetencje właściwych ministrów, m.in. w sferze zabezpieczenia społecznego. Dział zabezpieczenie społeczne podlega ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego i obejmuje sprawy: ubezpieczeń społecznych i zaopatrzenia społecznego, funduszy emerytalnych, pomocy społecznej i świadczeń dla osób i gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, przeciwdziałania patologiom, rządowych programów w zakresie pomocy społecznej, w szczególności dla osób i gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, a także dla grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, świadczeń socjalnych, zatrudnienia, rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych, kombatantów i osób represjonowanych, koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, z wyjątkiem rzeczowych świadczeń leczniczych, działalności pożytku publicznego, w tym nadzoru nad prowadzeniem tej działalności przez organizacje pożytku publicznego, z wyłączeniem nadzoru nad działalnością w zakresie ratownictwa i ochrony ludności. Sprawy ochrony i wspierania rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, w szczególności rodzin z dziećmi na utrzymaniu, obejmuje dział rodzina. Podlega on ministrowi właściwemu do spraw rodziny. Wsparcie w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych dla osób i rodzin, które same nie są w stanie ich pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości, obejmuje dział pomoc społeczna. 8 Organizacja polskiego systemu zabezpieczenia społecznego

Problemy zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu mieszczą się w dziale praca, kierowanym przez ministra właściwego do spraw pracy. Ubezpieczenia społeczne rolników znajdują się w dziale rozwój wsi. Dział ten podlega ministrowi właściwemu do spraw rozwoju wsi, który w zakresie ubezpieczenia społecznego rolników współdziała z ministrem właściwym do spraw zabezpieczenia społecznego. Dział zdrowie obejmuje m.in.: sprawy opieki medycznej i zdrowia publicznego, w tym organizacji opieki zdrowotnej, nadzoru nad produktami leczniczymi i wyrobami medycznymi, lecznictwa uzdrowiskowego oraz koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w zakresie rzeczowych świadczeń leczniczych. Dział ten podlega ministrowi właściwemu do spraw zdrowia. 9

2. Ramy prawne systemu zabezpieczenia społecznego 10 Ramy prawne systemu zabezpieczenia społecznego

2.1. Ustawodawstwo krajowe Na system zabezpieczenia społecznego w Polsce składają się: system ubezpieczenia i zaopatrzenia społecznego, system ubezpieczenia zdrowotnego, świadczenia z tytułu bezrobocia oraz świadczenia rodzinne. Zadania z zakresu zabezpieczenia społecznego realizują liczne podmioty, do których należą m.in.: Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) świadczenia pieniężne oraz rzeczowe w postaci świadczeń realizowanych w ramach prewencji rentowej z ubezpieczenia społecznego, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) świadczenia pieniężne oraz rzeczowe w postaci świadczeń realizowanych w ramach prewencji rentowej z ubezpieczenia społecznego rolników, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS) świadczenia na wypadek bezrobocia, świadczenia na rzecz rodziny i świadczenia socjalne (z pomocy społecznej), Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) świadczenia rzeczowe z ubezpieczenia zdrowotnego, otwarte fundusze emerytalne (OFE) gromadzą i inwestują środki na sfinansowanie części nowej emerytury w ramach II filaru, pracownicze programy emerytalne (PPE) gromadzą i inwestują środki na sfinansowanie uzupełniającej (dobrowolnej) części nowej emerytury w ramach III filaru. Obowiązek ubezpieczenia na wypadek określonych ryzyk socjalnych oraz gwarancje świadczeń w przypadku zaistnienia danego ryzyka zapisane są w wielu aktach prawnych, poczynając od aktu prawnego najwyższego rzędu, czyli Konstytucji RP. Szczegółowe regulacje dotyczące poszczególnych obszarów zabezpieczenia społecznego określają odrębne ustawy, z których najważniejsze to: ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2015 r. poz. 121), ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 1440 z późn. zm.), 11

ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz.U. z 2014 r. poz. 1097 z późn. zm.), ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. z 2013 r. poz. 989 z późn. zm.), ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. nr 237, poz. 1656 z późn. zm.), ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2014 r. poz. 159), ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. z 2009 r. nr 167, poz. 1322 z późn. zm.), ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. z 2013 r. poz. 982 z późn. zm.), ustawa z dnia 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych (Dz.U. z 2013 r. poz. 170), ustawa z dnia 23 stycznia 2008 r. o przenoszeniu praw emerytalnych urzędników Wspólnot Europejskich (Dz.U. z 2008 r. nr 47, poz. 274). Świadczenia lecznicze udzielane są na podstawie: ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2015 r. poz. 581). Świadczenia na wypadek bezrobocia udzielane są na podstawie: ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2015 r. poz. 149). Świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników udzielane są na podstawie: ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z 2013 r. poz. 1403 z późn. zm.). Świadczenia z pomocy społecznej udzielane są na podstawie: ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2015 r. poz. 163). 12 Ramy prawne systemu zabezpieczenia społecznego

Świadczenia rodzinne udzielane są na podstawie: ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2015 r. poz. 114). Zasiłki dla opiekunów udzielane są na podstawie: ustawy z dnia 4 kwietnia 2014 r. o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów (Dz.U. z 2014 r. poz. 567). Świadczenia z funduszu alimentacyjnego udzielane są na podstawie: ustawy z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz.U. z 2012 r. poz. 1228 z późn. zm.). Pomoc społeczna udzielana jest na podstawie: ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2015 r. poz. 163). Rehabilitacja zawodowa i społeczna oraz zatrudnianie osób niepełnosprawnych odbywa się na podstawie: ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2011 r. nr 127, poz. 721 z późn. zm.). 13

2.2. Międzynarodowe ramy prawne wiążące Polskę Artykuł 87 ust. 1 Konstytucji RP wymienia jako źródło powszechnie obowiązującego prawa m.in. ratyfikowane umowy międzynarodowe. Umowy takie stanowią więc część krajowego porządku prawnego i mają pierwszeństwo stosowania w przypadku ewentualnej kolizji z ustawami krajowymi, jeżeli zostały ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie (art. 91 ust. 1 i 2 Konstytucji RP). Od 1 maja 2004 r., z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, normą prawa krajowego stały się unijne akty prawne, a przede wszystkim traktaty, rozporządzenia i dyrektywy. Zgodnie z art. 91 ust. 3 Konstytucji RP mają one pierwszeństwo stosowania w sytuacji, gdyby okazało się, że polskie przepisy regulują daną kwestię odmiennie niż przepisy unijne. Przepisy zawarte w traktatach i rozporządzeniach stają się automatycznie częścią porządku prawnego państw członkowskich. Rozporządzenia obowiązują wprost, bez konieczności ich ratyfikacji, natomiast dyrektywy powinny być wprowadzane do krajowego porządku prawnego co do zasady w okresie od roku do trzech lat. Podstawowymi aktami prawnymi Unii Europejskiej w sferze zabezpieczenia społecznego są traktaty Unii Europejskiej oraz wydane na ich podstawie: rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego umożliwiające korzystanie ze świadczeń przysługujących w ramach systemu zabezpieczenia społecznego podczas przemieszczania się osób na obszarze państw członkowskich UE/EFTA, rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 465/2012 z dnia 22 maja 2012 r. zmieniające rozporządzenie nr 883/2014 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego oraz rozporządzenie nr 987/2009 dotyczące wykonywania rozporządzenia nr 883/2004, 14 Ramy prawne systemu zabezpieczenia społecznego

rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1231/2010 z dnia 24 listopada 2010 r. rozszerzające rozporządzenie (WE) nr 883/2004 i rozporządzenie (WE) nr 987/2009 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi rozporządzeniami jedynie ze względu na swoje obywatelstwo, dyrektywa Rady (EWG) nr 7/79 z dnia 19 grudnia 1978 r. w sprawie stopniowego wprowadzania w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zabezpieczenia społecznego, dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 24/2011 z dnia 9 marca 2011 r. w sprawie stosowania praw pacjentów w transgranicznej opiece zdrowotnej. Ponadto nadal pozostają w mocy następujące przepisy: rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego w stosunku do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72 z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego w stosunku do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, dla celów realizacji: rozporządzenia Rady (WE) nr 859/2003 z dnia 14 maja 2003 r. rozszerzającego przepisy rozporządzeń nr 1408/71 i nr 574/72 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi przepisami wyłącznie ze względu na ich obywatelstwo postanowienia tego rozporządzenia mają zastosowanie wyłącznie do obywateli państw trzecich zamieszkałych legalnie w Wielkiej Brytanii lub do obywateli państw trzecich, którzy posiadają okresy ubezpieczenia przebyte w Wielkiej Brytanii i mieszkają w innym państwie członkowskim. Rozporządzenia Unii Europejskiej z zakresu koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego zastąpiły z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej dwustronne umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym, które dotychczas łączyły Polskę z państwami członkowskimi. Obowiązują jednak nadal pewne szczególne, korzystne dla polskich obywateli regulacje między Polską a Austrią oraz między Polską a Niemcami umów dwustronnych o zabezpieczeniu społecznym: art. 33 ust. 3 umowy z dnia 7 września 1998 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Austrii o zabezpieczeniu społecznym (zaliczanie okresów ubezpieczenia ukończonych przed 27 listopada 1961 r.); stosowanie tego postanowienia ogranicza się do osób objętych tą umową, 15

umowa z dnia 9 października 1975 r. między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym zgodnie z warunkami i zakresem określonymi w art. 27 ust. 2 4 umowy z dnia 8 grudnia 1990 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu społecznym (zachowanie na podstawie umowy z 1975 r. statusu prawnego osób, które mieszkały w Niemczech lub w Polsce przed 1 stycznia 1991 r. i które nadal tam mieszkają), art. 27 ust. 5 i art. 28 ust. 2 umowy z dnia 8 grudnia 1990 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu społecznym (zachowanie uprawnień do emerytur lub rent wypłacanych na podstawie umowy z 1957 r. zawartej z byłą Niemiecką Republiką Demokratyczną, zaliczanie okresów ubezpieczenia ukończonych przez polskich pracowników na podstawie umowy z 1988 r. zawartej z byłą Niemiecką Republiką Demokratyczną). Z państwami spoza Unii Europejskiej obowiązują następujące dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym: umowa o ubezpieczeniu społecznym między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii z 16 stycznia 1958 r. (obowiązuje w odniesieniu do Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry i Serbii), umowa o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Macedonii, podpisana w Warszawie 6 kwietnia 2006 r., oraz porozumienie administracyjne w sprawie stosowania tej umowy, podpisane 27 czerwca 2007 r. (obowiązuje od 1 lipca 2007 r.), umowa o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Stanami Zjednoczonymi Ameryki, podpisana w Warszawie 2 kwietnia 2008 r., oraz porozumienie administracyjne w sprawie stosowania tej umowy, podpisane w tym samym dniu (obowiązuje od 1 marca 2009 r.), umowa o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Kanadą, podpisana w Warszawie 2 kwietnia 2008 r., oraz porozumienie administracyjne w sprawie stosowania tej umowy, podpisane w tym samym dniu (obowiązuje od 1 października 2009 r.), umowa o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Korei [Koreą Południową], podpisana w Warszawie 25 lutego 2009 r., oraz porozumienie administracyjne w sprawie stosowania tej umowy, podpisane w tym samym dniu (obowiązuje od 1 marca 2010 r.), umowa o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Australią, podpisana w Warszawie 7 października 2009 r., oraz porozumienie administracyjne w sprawie stosowania tej umowy, podpisane w tym samym dniu (obowiązuje od 1 października 2010 r.), 16 Ramy prawne systemu zabezpieczenia społecznego

umowa o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą, podpisana w Warszawie 18 maja 2012 r., oraz porozumienie administracyjne w sprawie stosowania tej umowy, podpisane w tym samym dniu (obowiązuje od 1 stycznia 2014 r.), umowa o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Mołdawii, podpisana w Warszawie 9 września 2013 r., oraz porozumienie administracyjne w sprawie stosowania tej umowy, podpisane w tym samym dniu (obowiązuje od 1 grudnia 2014 r.), porozumienie o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Quebekiem, podpisane 3 czerwca 2015 r., oraz porozumienie administracyjne w sprawie stosowania tego porozumienia, podpisane w tym samym dniu. Porozumienie wejdzie w życie po przeprowadzeniu procesu ratyfikacji. Polska jest ponadto związana międzynarodowymi konwencjami i zaleceniami Międzynarodowej Organizacji Pracy oraz postanowieniami Europejskiej Karty Społecznej Rady Europy. Szóstego września 2012 r. Polska ratyfikowała Konwencję ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, która weszła w życie 25 października 2012 r. 17

3. Zakład Ubezpieczeń Społecznych informacje ogólne 18 Zakład Ubezpieczeń Społecznych informacje ogólne

Zakład Ubezpieczeń Społecznych powstał w 1934 r. na podstawie rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. o zmianie ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym. Zgodnie z tym rozporządzeniem połączono pięć instytucji ubezpieczeniowych (Izbę Ubezpieczeń Społecznych, Zakład Ubezpieczenia na Wypadek Choroby, Zakład Ubezpieczenia od Wypadków, Zakład Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych, Zakład Ubezpieczenia Emerytalnego Robotników). Reforma z 1999 r. postawiła przed Zakładem Ubezpieczeń Społecznych największe w jego historii wyzwanie, nakładając nań kilkakrotnie większe zadania w stosunku do realizowanych wcześniej. Reformy systemu ubezpieczenia społecznego oraz systemu ochrony zdrowia, jakie nastąpiły 1 stycznia 1999 r., i ich strukturalny charakter, wzmocniły pozycję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jako głównego ogniwa polskiej administracji systemu zabezpieczenia społecznego. Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest państwową jednostką organizacyjną z siedzibą w Warszawie i posiada osobowość prawną. Jego zadania są określone w ustawie z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. ZUS spełnia również liczne funkcje powierzone mu na mocy innych ustaw. 19

3.1. Zadania ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych: ustala uprawnienia i wypłaca każdego miesiąca emerytury i renty, w 2014 r. wypłacił powyższe świadczenia dla ok. 7,2 mln osób w łącznej kwocie 167,4 mld zł, od 2009 r. wypłaca emerytury ze środków gromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych, a od 2014 r. pełni funkcję zakładu emerytalnego, w 2014 r. wypłacił powyższe świadczenia dla ok. 4,7 tys. osób w łącznej kwocie 5,8 mln zł, ustala uprawnienia i wypłaca zasiłki chorobowe, zasiłki macierzyńskie, zasiłki opiekuńcze, zasiłki wyrównawcze, świadczenia rehabilitacyjne, zasiłki pogrzebowe, w 2014 r. wypłacił powyższe świadczenia w łącznej kwocie 16,8 mld zł, przeprowadza badania lekarskie i wydaje orzeczenia na potrzeby ustalenia uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych, innych świadczeń wypłacanych przez ZUS oraz do celów pozaubezpieczeniowych, w 2014 r. ZUS wydał 872,1 tys. takich orzeczeń, kontroluje prawidłowość orzekania o czasowej niezdolności do pracy, w 2014 r. wydanych zostało 450,3 tys. orzeczeń w tych sprawach, nadaje lekarzom upoważnienia do wystawiania zaświadczeń lekarskich o czasowej niezdolności do pracy, a w przypadku stwierdzenia rażących uchybień przy orzekaniu o czasowej niezdolności do pracy cofa te upoważnienia, na koniec 2014 r. do wystawiania zaświadczeń lekarskich było uprawnionych 144,1 tys. lekarzy, realizuje zadania z zakresu prewencji rentowej, w tym rehabilitacji leczniczej, oraz prewencji wypadkowej, w 2014 r. rehabilitacji leczniczej poddano 77 771 osób, ustala obowiązek ubezpieczeń społecznych, wymierza i pobiera składki na te ubezpieczenia, w 2014 r. kwota zebranych składek na powyższe ubezpieczenia wyniosła 131 102,7 mln zł, z części składki na ubezpieczenie emerytalne pobiera składkę na II (kapitałowy) filar ubezpieczenia emerytalnego, z której część przekazuje do otwartych funduszy emerytalnych (OFE), a część ewidencjonuje na subkontach ubezpieczonych, jeśli ubezpieczony nie złożył oświadczenia o przekazywaniu części składki do OFE, ZUS całą składkę na ubezpieczenie emerytalne na II filar zapisuje na subkoncie ubezpieczonego, w 2014 r. ZUS przekazał do OFE składki na kwotę 8201,3 mln zł, 20 Zakład Ubezpieczeń Społecznych informacje ogólne

pobiera i rozlicza składkę na ubezpieczenie zdrowotne i przekazuje ją do Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ), w 2014 r. ZUS przekazał z tego tytułu do NFZ składki w wysokości 61 mld zł, pobiera składkę na Fundusz Pracy, za 2014 r. ZUS przekazał z tego tytułu do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej 9,6 mld zł, pobiera składkę na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, za 2014 r. przekazane z tego tytułu składki wyniosły 390 mln zł, pobiera i rozlicza składkę na Fundusz Emerytur Pomostowych (FEP), w 2014 r. przekazane z tego tytułu składki do FEP wyniosły 229,3 mln zł, prowadzi rozliczenia na kontach płatników składek i ewidencjonuje składki na indywidualnych kontach i subkontach ubezpieczonych, kontroluje płatników składek w zakresie wywiązywania się przez nich z obowiązku opłaty składek i poprawności wykonania zadań ustawowo powierzonych płatnikom (np. wypłata różnego rodzaju zasiłków) oraz prowadzi przymusowe dochodzenie należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne, prowadzi indywidualne konta ubezpieczonych i subkonta w ramach kont ubezpieczonych oraz Centralny Rejestr Ubezpieczonych, prowadzi Centralny Rejestr Członków Otwartych Funduszy Emerytalnych, prowadzi system ewidencji płatników składek oraz Centralny Rejestr Płatników Składek, dysponuje środkami finansowymi Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz środkami funduszu alimentacyjnego, zarządza Funduszem Rezerwy Demograficznej, w imieniu emerytów i rencistów odprowadza do urzędów skarbowych należny podatek dochodowy od osób fizycznych (w 2014 r. z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych na kwotę 14 036,3 mln zł oraz z Funduszu Emerytur Pomostowych 23,8 mln zł) oraz odprowadza do Narodowego Funduszu Zdrowia należne od emerytów i rencistów składki na ubezpieczenie zdrowotne (w 2014 r. z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych na kwotę 14 928 mln zł oraz z Funduszu Emerytur Pomostowych 26,8 mln zł), przyznaje oraz wypłaca renty socjalne, w 2014 r. ZUS wypłacił świadczenia dla 269 tys. osób w łącznej kwocie 2267,3 mln zł, przyznaje oraz wypłaca świadczenia przedemerytalne, w 2014 r. ZUS wypłacił świadczenia dla 167,6 tys. osób w łącznej kwocie 2047,9 mln zł, współpracuje z organami administracji rządowej, z zagranicznymi instytucjami ubezpieczeniowymi oraz organizacjami międzynarodowymi, 21

pełni funkcję instytucji właściwej i instytucji łącznikowej przy realizacji międzynarodowych umów i porozumień w dziedzinie ubezpieczeń społecznych oraz zajmuje się obsługą świadczeń realizowanych na podstawie tych umów i porozumień, pełni funkcję instytucji właściwej i instytucji łącznikowej w zakresie wspólnotowej koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w obszarze realizowanym przez ZUS. Zakres zadań realizowanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych czyni zeń jedną z największych instytucji publicznych w Polsce. ZUS łączy funkcje instytucji finansowej (pobór składek, wypłata świadczeń, pobór podatków w imieniu emerytów i rencistów) z funkcjami instytucji mającej przynieść swym klientom świadczeniobiorcom i płatnikom składek poczucie bezpieczeństwa związane z wiarygodnym wypełnianiem powierzonych misji społecznych. 22 Zakład Ubezpieczeń Społecznych informacje ogólne

3.2. Struktura ZUS Działalnością Zakładu Ubezpieczeń Społecznych kieruje prezes, który stoi na czele Zarządu składającego się z 2 4 członków. Prezes ZUS powoływany jest przez Prezesa Rady Ministrów, na wniosek ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego, spośród osób wyłonionych w drodze otwartego i konkurencyjnego naboru. Prezes Rady Ministrów odwołuje prezesa ZUS na wniosek ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego. Członków Zarządu powołuje i odwołuje Rada Nadzorcza ZUS na wniosek prezesa ZUS. Rada Nadzorcza jest organem opiniodawczo-decyzyjnym. Powoływana jest przez Prezesa Rady Ministrów na pięcioletnią kadencję z klucza trójstronnego, tzn. że członkami Rady Nadzorczej zostają osoby delegowane przez partnerów dialogu społecznego działających w Trójstronnej Komisji ds. Społeczno-Gospodarczych przedstawiciele związków zawodowych, organizacji pracodawców oraz rządu1. Dodatkowo w skład Rady wchodzi przedstawiciel organizacji emerytów i rencistów. Oznacza to, że liczba członków Rady jest uzależniona od liczby funkcjonujących w danym czasie reprezentatywnych (ogólnokrajowych) organizacji pracodawców i pracowników. Obecnie Rada liczy 12 członków. Zadania ZUS realizują: centrala, 43 oddziały, 212 inspektoratów, 70 biur terenowych. 1 Czterej członkowie Rady Nadzorczej (w tym przewodniczący) powoływani są na wniosek ministra właściwego ds. zabezpieczenia społecznego (art. 75 ust. 1 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). 23

3.3. Rodzaje ubezpieczeń społecznych i zasady podlegania tym ubezpieczeniom w ZUS Polski system ubezpieczeń społecznych obejmuje: ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenia rentowe, ubezpieczenie chorobowe, ubezpieczenie wypadkowe. Ubezpieczonym jest osoba fizyczna, która podlega chociaż jednemu z ubezpieczeń społecznych. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych rozróżnia ubezpieczenia obowiązkowe oraz dobrowolne. Obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają m.in.: pracownicy, z wyłączeniem prokuratorów, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, zleceniobiorcy, osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, duchowni, posłowie i senatorowie pobierający uposażenie, osoby pobierające zasiłek dla bezrobotnych, osoby przebywające na urlopach wychowawczych lub pobierające zasiłek macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego. Osoby, które nie spełniają warunków do objęcia obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, mają prawo przystąpić do tych ubezpieczeń dobrowolnie. W 2014 r. ubezpieczonych było 14,525 mln osób. 24 Zakład Ubezpieczeń Społecznych informacje ogólne

Liczba osób ubezpieczonych w latach 1999 2014 (w tys.) 18 000 16 000 14 000 12 000 10 000 8 000 6 000 4 000 2 000 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Obowiązkowo ubezpieczeniu chorobowemu podlegają osoby objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, które są: pracownikami, z wyłączeniem prokuratorów, członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych, osobami odbywającymi służbę zastępczą. Dobrowolnie (na swój wniosek) do ubezpieczenia chorobowego mogą przystąpić osoby objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, m.in.: prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, wykonujące pracę na podstawie umowy zlecenia, umowy agencyjnej. Obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu podlegają osoby objęte ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, np. pracownicy, zleceniobiorcy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące. 25

3.4. Rodzaje świadczeń realizowanych przez ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako podstawowy wykonawca przepisów o ubezpieczeniach społecznych ustala uprawnienia i wypłaca świadczenia ubezpieczeniowe oraz inne świadczenia zlecone mu do realizacji na mocy odrębnych przepisów. W różnych sytuacjach życiowych mogą przysługiwać następujące świadczenia: 1. z tytułu choroby i macierzyństwa zasiłek chorobowy, zasiłek macierzyński, zasiłek opiekuńczy, zasiłek wyrównawczy, świadczenie rehabilitacyjne, 2. z tytułu długotrwałej niezdolności do pracy renta z tytułu niezdolności do pracy, renta szkoleniowa, 3. z tytułu starości emerytura, dodatek pielęgnacyjny do emerytury i renty, 4. z tytułu śmierci żywiciela renta rodzinna, dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej, 26 Zakład Ubezpieczeń Społecznych informacje ogólne

5. z tytułu wypadku przy pracy i choroby zawodowej jednorazowe odszkodowanie, świadczenie z tytułu choroby, długotrwałej niezdolności do pracy i śmierci żywiciela, świadczenie zdrowotne z zakresu stomatologii i szczepień ochronnych, zwrot kosztów poniesionych na zakup przedmiotów ortopedycznych, pokrycie kosztów badań niezbędnych do ustalenia zawartości alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych w organizmie, 6. inne zasiłek pogrzebowy, renta socjalna, świadczenie przedemerytalne, rehabilitacja lecznicza w ramach prewencji rentowej ZUS. 27

4. Finanse ubezpieczeń społecznych 28 Finanse ubezpieczeń społecznych

Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest dysponentem Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Funduszu Emerytur Pomostowych oraz dysponuje środkami finansowymi Funduszu Rezerwy Demograficznej. Odrębnie finansowane są świadczenia rodzinne, zdrowotne, świadczenia na wypadek bezrobocia oraz świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników. 4.1. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych Fundusz Ubezpieczeń Społecznych jest państwowym funduszem celowym. Został utworzony 1 stycznia 1999 r. na mocy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Dysponentem Funduszu jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Na przychody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS) składają się m.in.: składki na ubezpieczenia społeczne niepodlegające przekazaniu na rzecz otwartych funduszy emerytalnych, środki rekompensujące kwoty składek przekazanych na rzecz otwartych funduszy emerytalnych, wpłaty z budżetu państwa oraz z innych instytucji, przekazane na świadczenia, których wypłatę zlecono ZUS, z wyjątkiem świadczeń finansowanych z odrębnych rozdziałów budżetowych oraz wpłat z instytucji zagranicznych, środki z oprocentowania rachunku bankowego FUS, dotacje z budżetu państwa, środki z Funduszu Rezerwy Demograficznej, od 1 listopada 2014 r. wpłaty z otwartych funduszy emerytalnych w związku z ukończeniem przez ubezpieczonego wieku niższego o 10 lat od wieku emerytalnego. W granicach określonych w ustawie budżetowej FUS może otrzymywać z budżetu państwa dotacje i nieoprocentowane pożyczki. Dotacje i pożyczki mogą być przeznaczone wyłącznie na uzupełnienie środków na wypłaty świadczeń gwarantowanych 29

przez państwo, jeżeli przychody przekazywane na rachunek bankowy FUS oraz środki zgromadzone w funduszu rezerwowym nie zapewniają pełnej i terminowej wypłaty świadczeń finansowanych z FUS. Za zgodą ministra właściwego do spraw finansów publicznych FUS może zaciągać kredyty. W ramach FUS wyodrębnia się fundusze: emerytalny, z którego finansowane są emerytury na podstawie składek zewidencjonowanych na głównym koncie w ZUS, emerytury kapitałowe na podstawie składek zewidencjonowanych na subkoncie w ZUS, rentowy, z którego finansowane są: renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowe, renty rodzinne, dodatki do rent rodzinnych dla sierot zupełnych, dodatki pielęgnacyjne, emerytury przyznane z urzędu zamiast rent z tytułu niezdolności do pracy, zasiłki pogrzebowe, prewencja rentowa, świadczenia zlecone ZUS do wypłaty podlegające finansowaniu z budżetu państwa, chorobowy, z którego finansowane są zasiłki chorobowe, macierzyńskie, opiekuńcze, wyrównawcze oraz świadczenia rehabilitacyjne, wypadkowy, z którego finansowane są renty wypadkowe i dodatki do rent, jednorazowe odszkodowania, zasiłki chorobowe z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową. 30 Finanse ubezpieczeń społecznych

4.1.1. Składki Wysokość składek na ubezpieczenia społeczne w 2015 r. Rodzaj ubezpieczenia Składki ogółem w % Płatnik (%) Ubezpieczony (%) emerytalne 19,52 9,76 9,76 rentowe 8,00 6,50 1,50 chorobowe 2,45 2,45 wypadkowe 0,40 3,60 a 0,40 3,60 1,80 b 1,80 a Składka dla grup działalności, zróżnicowana, obowiązuje od 1 kwietnia 2015 r. W przypadku płatników, którym wysokość stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe ustala ZUS, stopa określona dla ich grupy działalności jest dodatkowo przemnażana przez wskaźnik korygujący w wysokości od 0,5 do 1,5. b Składka dla płatników zgłaszających do ubezpieczenia wypadkowego przeciętnie miesięcznie nie więcej niż dziewięciu ubezpieczonych oraz dla płatników niepodlegających wpisowi do rejestru REGON składka obowiązuje od 1 kwietnia 2015 r. Stopy procentowe składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe są jednakowe dla wszystkich ubezpieczonych. Zasady finansowania składek są zróżnicowane w zależności od tytułu do ubezpieczeń. Składki na ubezpieczenie emerytalne (19,52%) finansują ubezpieczony i płatnik składek z własnych środków w równych częściach po 9,76% podstawy wymiaru. Jeżeli ubezpieczony jest członkiem otwartego funduszu emerytalnego i złożył w okresie od 1 kwietnia do 31 lipca 2014 r. oświadczenie o przekazywaniu składek do OFE, część składki na jego ubezpieczenie emerytalne odprowadzana jest przez ZUS do wybranego przez ubezpieczonego otwartego funduszu emerytalnego. Jeżeli natomiast ubezpieczony nie złożył takiego oświadczenia, od 1 lipca 2014 r. składka w wysokości 7,30% jest ewidencjonowana w całości na subkoncie w ZUS. Podział składki emerytalnej (19,52%) pomiędzy FUS a OFE Okres ubezpieczenia FUS FUS subkonto OFE od 1 do 31 stycznia 2014 r. 12,22 4,20 3,10 od 1 lutego do 30 czerwca 2014 r. od 1 lipca 2014 r. 12,22 4,38 2,92 12,22 4,38 2,92 jeśli złożono oświadczenie o przekazywaniu składek do OFE 12,22 7,30 --- jeśli nie złożono oświadczenia o przekazywaniu składek do OFE 31

Składki na ubezpieczenie emerytalne podlegają waloryzacji, która polega na pomnożeniu zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego składek na ubezpieczenie emerytalne przez wskaźnik waloryzacji. Waloryzacji podlega kwota składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego na dzień 31 stycznia roku, za który jest przeprowadzana waloryzacja, powiększona o kwoty z tytułu przeprowadzonych waloryzacji. Waloryzację składek przeprowadza się co roku, od 1 czerwca danego roku. Składki na ubezpieczenia rentowe (8%) finansuje ubezpieczony z własnych środków w wysokości 1,5% podstawy wymiaru, a płatnik składek w wysokości 6,5% podstawy wymiaru. Składki na ubezpieczenie chorobowe (2,45%) w całości finansuje sam ubezpieczony. Składki na ubezpieczenie wypadkowe są finansowane w całości ze środków płatnika składek. 4.1.2. Konta ubezpieczonych Zakład Ubezpieczeń Społecznych prowadzi konta wszystkich osób zgłoszonych do ubezpieczeń społecznych, które zakładane są na podstawie pierwszego dokumentu zgłoszeniowego za danego ubezpieczonego przekazanego przez płatnika składek. Od 2011 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych w ramach konta ubezpieczonego dodatkowo prowadzi subkonto, na którym ewidencjonuje się składki na II filar ubezpieczenia emerytalnego pochodzące z części zmniejszonej składki do OFE. Subkonto prowadzone jest dla ubezpieczonego, który jest członkiem OFE lub który nie jest członkiem OFE, ale ma obowiązek przystąpienia do OFE. W okresie od 1 kwietnia do 31 lipca 2014 r. ubezpieczony członek OFE mógł złożyć oświadczenie o przekazywaniu składki do OFE. Począwszy od składki należnej za lipiec 2014 r., podział składki emerytalnej na II filar uzależniony jest od złożenia oświadczenia o przekazywaniu części składki do otwartego funduszu emerytalnego. W przypadku niezłożenia oświadczenia składka emerytalna na II filar w całości ewidencjonowana jest na subkoncie ubezpieczonego. Na koncie ubezpieczonego zapisuje się m.in. następujące informacje: dane identyfikacyjne ubezpieczonego, czyli imię i nazwisko, data urodzenia, PESEL, dane ewidencyjne, czyli drugie imię, nazwisko rodowe, obywatelstwo, dane adresowe, czyli adres zamieszkania, adres do korespondencji, o wysokości należnych i wpłaconych składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe, wypadkowe i zdrowotne oraz o wysokości należnej i odprowadzonej składki do otwartego funduszu emerytalnego, 32 Finanse ubezpieczeń społecznych

o zwaloryzowanej wysokości składek na ubezpieczenie emerytalne, z wyłączeniem składek zapisanych na subkoncie oraz przekazanych do otwartych funduszy emerytalnych, o kapitale początkowym oraz zwaloryzowanym kapitale początkowym, o członkostwie w otwartym funduszu emerytalnym, o członkostwie w Narodowym Funduszu Zdrowia, o faktach pozaubezpieczeniowych mających wpływ na prawo do świadczeń z ubezpieczeń społecznych i na ich wysokość, niezbędne do przyznania i wypłaty świadczeń z ubezpieczeń społecznych, a także świadczeń finansowanych z budżetu państwa oraz informacje o dokonanych wypłatach, o okresach pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, przekazanych w zgłoszeniu danych o pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, o których mowa w ustawie z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, o małżeńskich stosunkach majątkowych oraz o osobach fizycznych, na rzecz których ma nastąpić wypłata środków zewidencjonowanych na subkoncie osób niebędących członkami OFE2 w razie ich śmierci, o kwocie środków zewidencjonowanych na subkoncie na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc ustalenia prawa do emerytury, o osobach uposażonych przez emeryta do wypłaty gwarantowanej, jeżeli jego śmierć nastąpiła w okresie trzech lat od miesiąca, w którym po raz pierwszy wypłacono emeryturę, o oświadczeniu o przekazywaniu do otwartego funduszu emerytalnego składki na ubezpieczenie emerytalne. Na subkoncie zapisuje się m.in. informacje: o wysokości należnych i wpłaconych składek na ubezpieczenie emerytalne, o zwaloryzowanej wysokości wpłaconych składek na ubezpieczenie emerytalne, o wartości środków odpowiadających wartości 51,5% umorzonych i przekazanych przez OFE 3 lutego 2014 r. jednostek rozrachunkowych zapisanych na rachunku każdego członka OFE, 2 W razie śmierci ubezpieczonego, który jest członkiem OFE, wypłata środków zgromadzonych na subkoncie następuje zgodnie z jego dyspozycją złożoną w OFE. 33

o kwocie środków odpowiadających wartości umorzonych i przekazanych przez OFE jednostek rozrachunkowych zgromadzonych na rachunku członka OFE, w związku z ukończeniem przez ubezpieczonego wieku niższego o 10 lat od wieku emerytalnego. Od 1 listopada 2014 r. środki zgromadzone na koncie członka OFE na 10 lat przed osiągnięciem przez niego ustawowego wieku emerytalnego będą, w ramach tzw. suwaka bezpieczeństwa, stopniowo przekazywane każdego miesiąca do ZUS i zapisywane na subkoncie. Wprowadzenie suwaka bezpieczeństwa ma chronić przed tzw. ryzykiem złej daty, czyli załamaniem kursów rynkowych w roku przejścia na emeryturę, co przełożyłoby się na obniżenie kapitału emerytalnego, a w konsekwencji na niższe świadczenie emerytalne. W chwili przejścia ubezpieczonego na emeryturę wszystkie środki będą w ZUS, który będzie wypłacał dożywotnią emeryturę. Od miesiąca, w którym uruchomiony zostanie suwak bezpieczeństwa, nie będą już odprowadzane składki do OFE. Do 31 sierpnia każdego roku ZUS zobowiązany jest przesłać ubezpieczonemu urodzonemu po 31 grudnia 1948 r. Informację o stanie konta ubezpieczonego w ZUS, według stanu na dzień 31 grudnia poprzedniego roku. Wyjątkowo w 2013 r. ZUS przekazywał informacje za okres dwuletni (2011 i 2012). Również informacje przekazywane w 2015 r. obejmują dwa lata 2013 i 2014. W Informacji ZUS podaje wysokość: zwaloryzowanego kapitału początkowego, o ile został on obliczony ubezpieczonemu, zwaloryzowanych składek na ubezpieczenie emerytalne, z wyłączeniem składek na otwarte fundusze emerytalne i subkonto, składek na ubezpieczenie emerytalne w wysokości nominalnej (czyli bez waloryzacji) w podziale na miesiące, z wyłączeniem składek na OFE i subkonto, składek zewidencjonowanych na subkoncie: należnych (czyli tych, które wynikają z dokumentów rozliczeniowych przekazanych do ZUS przez płatników składek) i wpłaconych, zwaloryzowanych składek i odsetek za zwłokę ogółem zewidencjonowanych na subkoncie, składek na OFE: należnych (czyli wynikających z dokumentów rozliczeniowych przekazanych do ZUS przez płatników składek) i odprowadzonych (czyli faktycznie przekazanych do OFE), 34 Finanse ubezpieczeń społecznych

hipotetycznej emerytury ubezpieczonemu, który do 31 grudnia poprzedniego roku ukończył co najmniej 35 lat, podawana jest w dwóch wariantach, pierwszy według stanu konta na 31 grudnia roku, którego dotyczy Informacja, drugi dodatkowo z uwzględnieniem hipotetycznej kwoty składek. Ubezpieczonemu, któremu do osiągnięcia wieku emerytalnego brakuje nie więcej niż pięć lat, podawane są dodatkowo wysokości hipotetycznej emerytury, jaką otrzymałby, gdyby przeszedł na emeryturę o rok, dwa, trzy, cztery i pięć lat później. Ubezpieczony, który przekroczył wiek emerytalny i nie wystąpił o ustalenie emerytury, dostaje informację o wysokości hipotetycznej emerytury, jaką uzyskałby w swoim obecnym wieku. Dodatkowo podane są wysokości hipotetycznej emerytury, jakie otrzymywałby, gdyby przeszedł na emeryturę o rok, dwa, trzy, cztery i pięć lat później. Celem przekazywania ubezpieczonym Informacji jest: powiadomienie o stanie ich kont w ZUS, umożliwienie ubezpieczonym monitorowania stanu swojego konta, czyli sprawdzenia prawidłowości zapisów na kontach i w razie stwierdzenia nieprawidłowości podjęcia interwencji w sprawie skorygowania błędnych danych, odpowiednio: u płatnika składek, w ZUS, w OFE lub w instytucji obsługującej wpłaty. Ubezpieczony może również sprawdzić powyższe informacje za pomocą Platformy Usług Elektronicznych ZUS (PUE), która udostępnia online dane zapisane na kontach ubezpieczonych w ZUS. 4.1.3. Dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych Dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w latach 2013 2014 (w mln zł) 2013 2014 Dochody ogółem 173 529,2 183 559,3 100,0% wpływ składek 122 942,0 131 102,7 71,4% dotacja budżetowa ogółem 37 113,9 30 362,8 16,5% refundacja z tytułu przekazanych składek do OFE 10 728,5 8 269,1 4,5% środki z Funduszu Rezerwy Demograficznej 2 500,0 2 500,0 1,4% pozostałe dochody 244,8 11 324,7 6,2% W 2014 r. dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wyniosły 183 559,3 mln zł. 35

Składki są podstawową pozycją dochodów FUS. Stanowiły one 71,4% wszystkich dochodów Funduszu i wyniosły ogółem 131 102,7 mln zł. Dotacja z budżetu państwa jest drugim co do wielkości źródłem dochodu FUS i wyniosła 30 362,8 mln zł, czyli 16,5% dochodów Funduszu. Wpływy z tytułu refundacji przekazanych składek do OFE wyniosły 8269,1 mln zł, tj. 4,5% dochodów Funduszu. Wpływy środków z Funduszu Rezerwy Demograficznej wyniosły 2500 mln zł, tj. 1,4% dochodów Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Pozostałe dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wyniosły 11 324,7mln zł, tj. 6,2% dochodów Funduszu. 4.1.4. Wydatki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych Wydatki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w latach 2013 2014 według rodzajów (w mln zł) Wydatki ogółem, z tego: Świadczenia pieniężne, w tym: 2013 2014 183 785,8 191 710,3 100,0% 180 171,6 188 090,1 98,1% emerytury i renty 163 892,8 168 811,7 88,1% zasiłki chorobowe 8 499,2 8 820,6 4,6% zasiłki opiekuńcze 635,3 611,3 0,3% zasiłki macierzyńskie 4 308,5 6 735,9 3,5% zasiłki wyrównawcze 0,4 0,7 0,0% świadczenia rehabilitacyjne 1 234,3 1 279,4 0,7% jednorazowe odszkodowania powypadkowe 313,1 313,1 0,2% zasiłki pogrzebowe 1 267,9 1 231,8 0,7% Świadczenia rzeczowe, w tym: 180,7 186,6 0,1% prewencja rentowa 177,1 178,1 0,1% prewencja wypadkowa 3,6 8,5 0,0% odpis na działalność ZUS 3 430,0 3 430,0 1,8% pozostałe wydatki 3,5 3,6 0,0% 36 Finanse ubezpieczeń społecznych

Wydatki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w 2014 r. ogółem wyniosły 191 710,3 mln zł, w tym: wydatki na świadczenia pieniężne wyniosły 188 090,1 mln zł, co stanowiło 98,1% wydatków FUS, największą ich częścią są wydatki na emerytury i renty, które wyniosły 168 811,7 mln zł, co stanowiło 88,1% wydatków FUS, wydatki na prewencję rentową oraz wypadkową wyniosły 186,6 mln zł, co stanowiło 0,1% wydatków FUS, wydatki z tytułu odpisu na działalność ZUS wyniosły 3430 mln zł i stanowiły 1,8% wydatków FUS. Wypłaty świadczeń pieniężnych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w 2014 r. według rodzajów funduszy w mln zł w % Ogółem w tym: 188 090,1 100,0 fundusz emerytalny 121 257,6 64,5 fundusz rentowy 44 831,9 23,8 fundusz chorobowy 16 816,6 8,9 fundusz wypadkowy 5 184,0 2,8 4.1.5. Dochodzenie należności od płatników składek Zadaniem ZUS jest dochodzenie należności z tytułu nieopłaconych składek. Zadanie to jest realizowane przez Zakład zarówno na drodze egzekucyjnej (przymusowe dochodzenie należności), jak również poprzez stosowanie przewidzianych prawem bezegzekucyjnych (umownych) form egzekwowania zaległych należności. Łączny stan zadłużenia z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenia społeczne na 31 grudnia 2014 r. wyniósł 21 623,7 mln zł, z tego: za okres do 31 grudnia 1998 r. 702,2 mln zł, za okres od 1 stycznia 1999 r. 20 921,5 mln zł. Na koniec 2014 r. egzekucją objęte były należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne w łącznej kwocie 10 011,4 mln zł. W wyniku czynności egzekucyjnych 37