Słowniczek liturgiczny Dawid Gospodarek Karol Wilczyński Bogactwo Niektórzy próbują tłumaczyć używanie plastikowych ornatów czy glinianych kielichów promocją ubóstwa. Czy nie jest jednak hipokryzją, gdy parafię bądź klasztor stać na samochody, remonty i telewizory, a nie na kult Boży? Św. Jan Maria Vianney, choć chodził w połatanej sutannie i psujących się butach, a ofiarowane przez parafian rzeczy sprzedawał dla biednych, zawsze troszczył się o to, by w jego kościele były jak najpiękniejsze i najodpowiedniejsze szaty i naczynia liturgiczne. Podobnie do kapłanów zwracał się św. Franciszek z Asyżu: Kielichy, korporały, ozdoby ołtarza i wszystko, co służy do Ofiary, niech będą kosztowne. Wszyscy szafarze świętych tajemnic [ ] powinni rozmyślać nad smutnym stanem wielu kielichów, korporałów i obrusów, które służą do Ofiary ciała i krwi naszego Pana Jezusa Chrystusa. [ ] A wszystkie te profanacje nie wywołują w nas litości, chociaż Pan poszedł w swej dobroci aż do wydania się w nasze ręce, abyśmy go trzymali i aby nasze wargi Go otrzymywały codziennie. Czy zapomnieliśmy, że któregoś dnia to my wpadniemy w Jego ręce?. Darmowe koncerty Organizowanie koncertów w kościołach obwarowane jest często ignorowanymi przepisami. Wymagana jest na przykład zgoda biskupa, muzyka powinna być adekwatna do miejsca, a wstęp na nie uwaga wolny i bezpłatny. Organizatorzy powinni również zatroszczyć się o to, by wykonawcy i uczestnicy mieli odpowiedni strój. Zob. także Muzyka. Dary Żadnych darów poza chlebem i winem nie należy składać na ołtarzu. Zob. także Własna ręka. Dzieci Popularne specjalne Msze dla dzieci czy młodzieży, gdzie robi się wszystko, żeby liturgia była dla nich atrakcyjna, są pomijając liturgiczne nadużycia po prostu niepedagogiczne. To nie liturgia ma być zaniżana do poziomu dzieci i młodych, a przeciwnie ci powinni dorastać do świadomego, czynnego i owocnego uczestniczenia Pressje 2013, teka 32/33 105
w niej. Nie można robić z ledwo czytających dzieci lektorów, gdyż nie spełniają wymogów, jakie lektorom stawia Kościół. Podobnie złym zwyczajem jest umożliwianie dzieciom wypowiadania absurdalnych często intencji podczas modlitwy wiernych albo równie żenujących odpowiedzi podczas kazania dialogowanego. Zob. także Mistagogia. Głowa W czasie Gloria wszyscy pochylają się na słowa Jezus Chrystus, a w czasie Credo - na I za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało z Maryi Dziewicy i stał się człowiekiem.zob. także Ręce. Kazanie Homilię wygłaszać może wyłącznie kapłan celebrujący lub koncelebrujący Mszę bądź diakon, w szczególnych przypadkach i ze słusznej przyczyny biskup lub prezbiter nie koncelebrujący. Nigdy nie może jej wygłaszać osoba świecka ani ktoś, kto nie jest katolikiem. Zob. także Ogłoszenia. Kierunek Chrześcijanie zawsze modlili się zwróceni w tę samą stronę co kapłan. Praktyka taka ma bogatą symbolikę. Dawniej kościoły były orientowane, czyli skierowane na wschód, stamtąd bowiem wyczekiwano powracającego Chrystusa. Joseph Ratzinger w Duchu liturgii (2002) obalał mit, jakoby pierwsi chrześcijanie celebrowali Eucharystię siedząc wokół stołu, zwróceni do siebie twarzami. Wspólny kierunek celebracji po rozłamach w chrześcijaństwie stanowił motyw łączący rzymską liturgię nie tylko ze wszystkimi wschodnimi rytami, ale i z nabożeństwami tych dziedziców Reformacji, którzy nie zrealizowali Czy zapomnieliśmy, że któregoś dnia to my wpadniemy w Jego ręce? w swoich wspólnotach postulatu Marcina Lutra, by przestawić ołtarz i odwrócić kapłana (Milcarek 2009: 65). Zmianę w Kościele rzymskokatolickim wprowadzono wraz z nowym Mszałem Pawła VI w 1969 roku. Powoływano się na II Sobór Watykański, jednak ten nie postulował wcale skomponowania nowego Mszału, ani przestawiania ołtarzy i odwracania celebransów. Co ciekawe, w dalszym ciągu żadne przepisy nie wymagają od celebransów, by sprawowali Najświętszą Ofiarę versus populum i w niektórych miejscach celebruje się Mszę tradycyjnie. Zob. także Krzyż Ratzingera. Kler Ksiądz odprawia mszę in persona Christi, uobecnia on pośród nas Zmartwychwstałego, stąd powinien stać w centrum. Jednak z powodu źle pojmowanego poczucia kreatywności i przystosowania nie brakuje nadużyć (EE: 52). Zdarza się, że kapłan podkreśla przede wszystkim własną obecność, na przykład niewłaściwym strojem czy zachowaniem. Ksiądz, ani ktokolwiek inny, nie jest twórcą liturgii i nie ma prawa niczego dodawać lub odejmować. Powiada Sobór: w odprawianiu liturgii każdy spełniający swą funkcję, czy to duchowny, czy świecki, powinien czynić tylko to i wszystko to, co należy do niego z natury rzeczy i na mocy przepisów liturgicznych (SC: 28). Zob. także Wspólnota. Klęczenie Komunię świętą zawsze można przyjmować w postawie klęczącej, chyba że jest rozdawana pod dwiema postaciami. Zob. także Ręce, Głowa. 106 Dawid Gospodarek, Karol Wilczyński
Krzyż Ratzingera Joseph Ratzinger proponował, by nawiązując do tradycji w centrum ołtarza stawiać krucyfiks, pasyjką w stronę celebransa. Krzyż miałby w ten sposób stanowić symboliczny duchowy wschód, sprawiałby, że jedynym punktem odniesienia byłby Chrystus, a przede wszystkim przypominałby, że podczas Mszy świętej realnie uobecnia się zbawcze dzieło Pana Jezusa. Papież realizował ten postulat podczas swojego pontyfikatu, stawiając w centrum ołtarza krucyfiks. Zwyczaju tego nie zmienił papież Franciszek. Zob. także Kierunek. Krzyżyk Krzyżyki przed Ewangelią na czole, ustach i piersi wykonuje się, gdy kapłan lub diakon mówi: Słowa Ewangelii według świętego N., a nie gdy my odpowiadamy: Chwała Tobie Panie. Zob. także Głowa. Łacina Wydaje się, że użycie wyłącznie języka narodowego podczas liturgii nie jest nadużyciem liturgicznym. Otwarcie na języki narodowe zapoczątkował już Pius XII. Powiadał on, że w wielu obrzędach używanie języka potocznego może okazać się bardzo pożyteczne dla ludu, choć dodawał, że tylko Stolica Apostolska ma prawo zezwalać na jego użytek (MD I: 5). Na mocy konstytucji soborowej biskupi otrzymali pozwolenie by samodzielnie wprowadzać języki narodowe w swoich diecezjach (SC: 36, 3). Motywacją do tego jest oczywiście pragnienie, aby wszystkich wiernych prowadzić do pełnego, świadomego i czynnego udziału w obrzędach liturgicznych, którego się domaga sama natura liturgii (SC: 14). Zarazem jednak często pomija się pewne wskazania konstytucji soborowej w przygotowaniu wiernych. Dotyczy to jednoczącego aspektu liturgii, jako sakramentu organizującego wspólnotę wiernych w jedno Ciało (SC: 26). Jak powiada Pius XII, posługiwanie się językiem łacińskim, którego używa wielka część Kościoła, jest widocznym i pięknym znakiem jedności, oraz skutecznym lekarstwem przeciw jakimkolwiek skażeniom autentycznej nauki (MD I: 5). Błędne przykłady tłumaczeń, mogące nawet prowadzić do rozminięcia się z katolicką doktryną, znaleźć możemy również w polskim Mszale. Na przykład w modlitwie Panie Jezu Chryste, wbrew łacińskiemu oryginałowi i wcześniejszym polskim przekładom, padają słowa: i doprowadź do pełnej jedności. Soborowa konstytucja bardzo wyraźnie zalecała, aby wierni umieli wspólnie odmawiać lub śpiewać stałe teksty mszalne, dla nich przeznaczone, także w języku łacińskim (SC: 54). To łacina jest bowiem oficjalnym językiem Kościoła rzymskokatolickiego oraz jego liturgii. Zob. także Dzieci. Mistagogia Msza święta nie jest narzędziem ani środkiem do osiągnięcia żadnych pomniejszych celów. Nie jest środkiem ewangelizacji, katechizacji ani informacji. Każda Msza jest dla wszystkich katolików, w każdym wieku, o różnej wiedzy. Nie można pozwolić na to, by liturgię Mszy świętej dostosowywać do zapraszanych na nią wiernych. Mszy nie można udziecinniać, infantylizować, w nadziei, że wierni ją zrozumieją, albo, co gorsza nie będą się na niej nudzili. Nie można wprowadzać wierszy nawet wybitnych poetów zamiast zatwierdzonych pieśni kościelnych, nie można czytać Małego Księcia zamiast Ewangelii, nie można zakładać kibicowskiego szalika zamiast stuły. Nie można też robić z Mszy widowiska, niezależnie od tego, czy miałoby ono mieć charakter akademii szkolnej, koncertu rockowego czy opery. Takie praktyki przysłaniają to, co we Mszy jest najważniejsze. Jeśli wierni, Słowniczek liturgiczny 107
w tym dzieci, nie rozumieją, co się dzieje na Mszy, należy im to wyjaśnić, najlepiej biorąc przykład z Ojców Kościoła, którzy nie manipulowali przy liturgii, lecz głosili wspaniałe katechezy mistagogiczne, wprowadzające w głębię najważniejszych tajemnic chrześcijaństwa. Nie można manipulować liturgią, czynić ją bardziej naszą, światową, ziemską, bo ona jak uczy ostatni sobór daje nam niejako przedsmak uczestnictwa w liturgii niebiańskiej, odprawianej w mieście świętym Jeruzalem, do którego pielgrzymujemy (SC: 8). Zob. także Dzieci. Muzyka Rzadko można spotkać kościół, w którym wprowadza się w życie postanowienia II Soboru Watykańskiego w kwestii muzyki sakralnej. Śpiew gregoriański Kościół uznaje za własny śpiew liturgii rzymskiej. Dlatego w czynnościach liturgicznych powinien on zajmować pierwsze miejsce wśród innych równorzędnych rodzajów śpiewu. Nie wyklucza się ze służby Bożej innych rodzajów muzyki kościelnej, zwłaszcza polifonii, byleby odpowiadały duchowi czynności liturgicznej. [ ] Należy troskliwie pielęgnować religijny śpiew ludowy, tak aby głosy wiernych mogły rozbrzmiewać podczas nabożeństw, a nawet w czasie czynności liturgicznych, stosownie do zasad i przepisów rubryk (SC: 116, 118). Oczywiście nie oznacza to, że można się modlić tylko w tradycyjny sposób. Można dalej tworzyć nową muzykę liturgiczną, jednak spełniać ona musi podane przez Kościół warunki, tak, by twórczość artystów sprzyjała modlitwie i przeżywaniu misteriów. W Polsce środowiska muzyczne związane z dominikanami tworzą muzykę do tradycyjnych tekstów, na przykład Paweł Bębenek (Witaj Pokarmie) czy Urszula Rogala (Bądź wesoła, Panno). O zatwierdzenie wszystkich nowych pieśni trzeba prosić Episkopat. Należy tu też odróżniać liturgię Mszy od innych modlitw, w których dowolność jest dużo większa. Zob. także Darmowe koncerty, Psalm, Rozrywka. Ogłoszenia Do liturgii Mszy świętej należy zarówno liturgia eucharystyczna (przygotowanie darów, modlitwa eucharystyczna, obrzędy Komunii Świętej), liturgia słowa (czytania, psalm, aklamacja, Ewangelia, homilia, credo, modlitwa powszechna), jak i obrzędy wstępne (pieśń bądź antyfona, wejście, pokłon i ucałowanie Mogą nas niepokoić takie zjawiska, jak Msza bluesowa ołtarza, znak krzyża, pozdrowienie i wprowadzenie do liturgii dnia, akt pokuty, kolekta) oraz zakończenia (ogłoszenia, pozdrowienia kapłańskie, błogosławieństwo, rozesłanie i zejście). Pominięcie któregokolwiek z tych elementów, bądź wykorzystanie ich niezgodnie z przeznaczeniem, na przykład polityczna homilia czy rozwlekanie ogłoszeń, jest nadużyciem. Zrozumienie ważności i nieodzowności każdej części mszy świętej służy temu, aby wszystkich wiernych prowadzić do pełnego, świadomego i czynnego udziału w obrzędach liturgicznych (SC: 14). Zob. także Kazanie. Psalm Psalm jest proklamacją Słowa Bożego. Nie można go śpiewać na głosy, musi wykonywać go jedna osoba, najlepiej z ambony. Najgorzej, jeśli wykonuje go organista na siedząco i z chóru. Ręce Modlitwę Ojcze nasz z rozłożonymi rękami mogą odmawiać wyłącznie kapłani. Zob. także Głowa. 108 Dawid Gospodarek, Karol Wilczyński
Rozrywka Zdecydowanie godne potępienia jest wykorzystywanie podczas liturgii Mszy świętej wszelkiej muzyki rozrywkowej. Tak na ten temat napisał ks. prof. Andrzej Filaber z Komisji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów Episkopatu Polski: Mogą nas niepokoić takie zjawiska, jak Msza «bluesowa». Nie wiem, co to dokładnie znaczy, ale wskazania Kościoła jasno mówią, że w liturgii nigdy nie może być wykonywana jakakolwiek muzyka o charakterze rozrywkowym i nie ma od tego żadnej dyspensy. Mówimy bowiem o celebrowaniu liturgii, a Eucharystia nigdy nie może być traktowana instrumentalnie. Zob. także Muzyka i Koncerty. Szafarz Zwyczajnymi szafarzami Komunii świętej są kapłani i diakoni. Nadzwyczajni szafarze to świeccy (zdarzają się też osoby konsekrowane), którzy w razie konieczności mogą rozdawać Komunię. Problem polega na tym, że w polskich warunkach taka konieczność zdarza się bardzo rzadko. Koniecznością dokumenty kościelne nazywają bowiem sytuację, kiedy nie ma w parafii odpowiedniej ilości zwyczajnych szafarzy, a liczba wiernych jest tak wielka, że Msza by się znacznie przedłużała. Nawet jeśli uznamy, że występuje konieczność powołania nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej, należy pamiętać, że muszą to być osoby odpowiednio do tej posługi przygotowane. Inną kwestią jest posługa poza Mszą, na przykład zanoszenie Ciała Pana Jezusa chorym, gdy różne obowiązki kapłanów mogą przyczyniać się do zaniedbania chorych. Własna ręka Konstytucja o Liturgii Świętej jasno przypomina, że kapłanom nie wolno na własną rękę niczego dodawać, ujmować, lub zmieniać w liturgii (SC: 22). Przejawem bezprawnej twórczości celebransów jest zmienianie tekstów mszalnych. Rytuał Mszy świętej przewiduje konkretne gesty i sposoby ich wykonywania, których kapłani powinni się trzymać. Przepisy jasno też określają, co celebrans powinien mieć na sobie, jakie to ma mieć kolory, a nawet z czego powinno być wykonane. Kapłan nie może odprawiać Mszy bez alby, nawet jeśli jest za zimno, za ciepło, lub gdy nosi białą sutannę czy habit. Wspólnota Choć właściwie sprawowana liturgia buduje także ziemską wspólnotę wiernych, to ograniczenie jej tylko do tworzenia komunii między ludźmi jest jednym z najpoważniejszych nadużyć. Msza jest przede wszystkim ofiarą. Czasami spotyka się bardzo ograniczone rozumienie tajemnicy Eucharystii. Ogołocona z jej wymiaru ofiarniczego, jest przeżywana w sposób nie wykraczający poza sens i znaczenie zwykłego braterskiego spotkania (EE: 10). Takie rozumienie liturgii było dla Jana Pawła II źródłem ogromnego bólu (tamże). Co dalej? Polecamy teksty źródłowe: encykliki Mediator Dei i Ecclesia de Eucharistia, konstytucję Sacrosanctum concilium oraz Ogólny wstęp do Mszału Rzymskiego. 109