JAN CZEKANOWSKI (1882 1965)

JAN CZEKANOWSKI (1882 1965) Jan Czekanowski urodził się w rodzinie ziemiańskiej 6 października 1882 roku w Głuchowie pod Grójcem na Mazowszu. Ojciec Wincenty był właścicielem dóbr Głuchów i Kośmin koło Grójca. Matka Amelia von Guthke była Niemką. W czerwcu 1901 roku zdał maturę w Libawie na Łotwie. 1 września 1901 roku jako ochotnik wstąpił do wojska. Przez niedopatrzenie został przyjęty jako katolik do artylerii fortecznej w Libawie. Nie mogąc jako szeregowiec bez Najwyższego Rozporządzenia zostać przeniesionym do innego oddziału i nie mogąc jako katolik pozostawać w artylerii fortecznej, 6 grudnia 1901 roku został zwolniony z wojska jako niezdatny z powodu sforsowania serca. Po podróży do Włoch, wiosną 1902 roku został przyjęty na sekcję matematyczno-przyrodniczą Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Kantonalnego w Zurychu. Podjął tam studia antropologiczne u znakomitego antropologa Rudolfa Martina, anatomiczne u Georga Rugego oraz matematyczne u Heinricha Burghardta. Tym przedmiotom poświęcił swe pracowite życie. Czekanowski patrzył na człowieka jako na twór charakteryzujący się wielką liczbą powiązanych i skorelowanych cech. W początkach ubiegłego stulecia, kiedy Czekanowski studiował w Zurychu, wielocechowa analiza człowieka nie była wykonalna. Angielska szkoła statystyczna (Pearson, Yule, Fisher, Student) dopiero rozpoczynała swoją działalność. Czekanowski szybko docenił rolę tej nowej dyscypliny dla antropologii i nauk empirycznych. Stał się jej adeptem i pionierem. Startem naukowym Jana Czekanowskiego był drobny przyczynek statystyczny, napisany w drugim semestrze studiów uniwersyteckich. Demonstruje on zastosowanie 1

2 współczynnika korelacji Pearsona do oceny wartości różnych metod mierzenia wysokości czaszki. Zauważmy, że był to rok 1902, a Karol Pearson współczynnik korelacji wprowadził w roku 1901. Z tą pierwszą pracą Czekanowski udaje się w roku 1903 na kongres antropologów niemieckich w Wormacji, towarzysząc swojemu profesorowi Rudolfowi Martinowi. Z powodu zbyt późnego zgłoszenia nie znalazł się co prawda na liście prelegentów, jednakże wykazanie się sumienną znajomością najnowocześniejszych metod angielskiej statystyki matematycznej, podówczas jeszcze nieznanych antropologom niemieckim, robi tak wielkie wrażenie, że Feliks von Luschan, dyrektor działów afrykanistycznego i oceanistycznego Królewskiego Muzeum Ludoznawczego w Berlinie, proponuje mu asystenturę połączoną z perspektywą wysłania go do Afryki lub Oceanii. Czekanowski zgodził się na objęcie asystentury, ale dopiero po ukończeniu studiów w Zurychu. Ten tak ważny dla późniejszych losów Czekanowskiego przyczynek ukazuje się drukiem w roku 1904 w Archiv für Anthropologie. W lipcu 1906 roku kończy sekcję matematyczno-przyrodniczą ze stopniem doktora filozofii Uniwersytetu w Zurychu ( dyplom doktorski wydany z datą 1907 r.). Wstęp jego rozprawy doktorskiej opublikowanej w roku 1907 w Archiv für Anthropologie, będący zarysem metod statystycznych, wszedł z niewielkimi zmianami do klasycznego podręcznika antropologii Rudolfa Martina wydanego w roku 1914. W następnym semestrze zimowym Czekanowski uzupełnił swoje wykształcenie studiami matematycznymi na Uniwersytecie Berlińskim. Jako świeżo upieczony absolwent uniwersytetu w Zurychu, od 1 listopada 1906 roku, Jan Czekanowski uzyskał stanowisko młodszego asystenta w Królewskim Muzeum Ludoznawczym w Berlinie. Młody Czekanowski został zaproszony przez księcia Adolfa Fryderyka Meklemburskiego do wzięcia udziału w ekspedycji naukowej do Afryki Środkowej w międzyrzecze Nil Kongo. Przebywał w tej ekspedycji ponad dwa lata i zebrał ogromne, a czasem jedyne materiały z nieznanych jeszcze wówczas zupełnie terenów 2

3 Afryki. Publikował je przez długie lata. Pierwszych pięć tomów wydano w latach 1911 1927 w Lipsku, w postaci ogromnej monografii pt. Badania w międzyrzeczu Nilu i Kongo. Pierwsza część Dziennika Wyprawy do Afryki Środkowej w języku polskim wydana została przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze w roku 1958 i nosiła tytuł W głąb lasów Aruwimi. Za wyniki uzyskane w ekspedycji afrykańskiej został udekorowany orderami Korony Belgijskiej i Gryfa Meklemburskiego. Najważniejsze wyniki osiągnął Czekanowski w dziedzinie badań nad systematyką rasową i strukturą populacji. Przewrót, którego dokonał w antroposystematyce polegał przede wszystkim na wprowadzeniu do analizy rasowej nowej metody taksonomicznej. Powstała ona w roku 1909 jako metoda diagraficzna różnic i podobieństw. Była to pierwsza metoda analizy skupień w świecie. Interesujące jest to, że diagram Czekanowskiego został najwidoczniej odkryty ponownie przez Sokala i Sneatha w roku 1963, w ponad pięćdziesiąt lat po jego wynalezieniu. W książce Principles of Numerical Taxonomy opisali oni technikę różnicowego cieniowania bez jakiejkolwiek wzmianki o Czekanowskim, mimo że metoda ta stosowana była w pracach publikowanych w czasopismach o międzynarodowej renomie. 2 marca 1910 roku Jan Czekanowski ożenił się z Elizawietą (Elżbietą) Sergijewską, córką prawosławnego proboszcza w Tule. Młodzi poznali się w Zurychu, gdzie Elżbieta studiowała medycynę i uzyskała doktorat nauk medycznych. Z tego związku zrodziły się dwie córki: Zofia i Anna. Od 1 października 1910 roku Jan Czekanowski zamianowany został kustoszem Muzeum Antropologii i Etnografii Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu. Do Petersburga przeniósł się z początkiem roku 1911, nie zarzucając pracy w Berlinie, i pozostawał na tym stanowisku do końca września 1913. Żartował, iż był to swoisty rekord łączenia dwóch etatów na geograficznie skrajnych odległościach. W Petersburgu, Jan Czekanowski napisał książkę pt. Zarys metod statystycznych w 3

4 zastosowaniu do antropologii. Została ona wydana drukiem w Warszawie w roku 1913 przez Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Był to pierwszy podręcznik statystyki matematycznej w języku polskim traktujący o współczesnych metodach opracowywania danych empirycznych i należytej interpretacji wyników. Wydrukowany zaledwie w dwa lata po pierwszym podręczniku współczesnej statystyki matematycznej, jaki pojawił się na świecie, An introduction to the theory of statistics George a Yule a, odegrał wybitną rolę w rozpowszechnianiu biometrii wśród uczonych polskich przed I wojną światową i w okresie międzywojennym. Ten na wskroś nowoczesny i precyzyjny podręcznik, obok statystyki opisowej, zawiera: wnioskowanie oparte na współczynniku korelacji, regresję wieloraką z policzonymi przykładami, a także taksonomiczną metodę diagraficzną Czekanowskiego. Autorów podejmujących pracę nad współczesnym podręcznikiem statystyki zachęcam do przestudiowania podręcznika Czekanowskiego sprzed blisko stu lat. Na podstawie zasług, bez habilitacji, pismem c.k. Ministerstwa Wyznań i Oświecenia w Wiedniu z dnia 11 sierpnia 1913 roku, z datą ważności od 1 października 1913 roku, został mianowany profesorem nadzwyczajnym antropologii i etnologii na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu we Lwowie i z początkiem roku akademickiego 1913/1914 rozpoczął wykłady, spędzając we Lwowie najdłuższy okres swego życia, do roku 1944. Obok wykładów zajął się również organizowaniem Zakładu Antropologiczno-Etnologicznego i badaniami nad antropologią krajową. W roku 1918 Komitet Narodowy Konferencji Pokojowej w Wersalu powołał go na konsultanta naukowego dla ustalenia granic odrodzonej Polski. 10 grudnia, przez Warszawę i Pragę, Czekanowski wyjechał do Paryża. Prezydentowi Wilsonowi przedstawił koncepcję poprowadzenia granicy wschodniej tak, żeby po stronie polskiej było tyle samo prawosławnych, co katolików po stronie rosyjskiej. Postanowieniem z 9 kwietnia 1920 roku Naczelnik Państwa zamianował Jana Czekanowskiego profesorem zwyczajnym etnologii i antropologii Uniwersytetu Jana 4

5 Kazimierza we Lwowie, z ważnością od 1 stycznia 1920 roku. Po powrocie do Lwowa Jan Czekanowski rozpoczął, od 15 kwietnia 1920, ponownie wykładać na uniwersytecie. Ogromny wkład Czekanowskiego do statystyki jest niezaprzeczalny. Ten wybitny uczony jak nikt inny przyczynił się także do rozkwitu polskiej antropologii oraz spowodował jej szerokie uznanie na świecie. Profesor Czekanowski był twórcą Lwowskiej Szkoły Antropologicznej, która przez wiele lat nadawała ton wszystkim badaniom w Polsce. Stąd mówi się też o Polskiej Szkole Antropologicznej, którą wyróżniało całkowicie oryginalne ujęcie w zakresie indywidualnej taksonomii wewnątrz populacyjnej człowieka. Profesor Jan Czekanowski w latach 1923-24 był prezesem Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. W latach 1917-1926 był wiceprezesem, a w latach 1926-39 prezesem Towarzystwa Ludoznawczego. W latach 1937-39 był wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Statystycznego. W latach 1925-26 był dziekanem Wydziału Humanistycznego, a w latach 1934 1936 był rektorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Po zajęciu Lwowa przez wojska radzieckie w 1939 roku uruchomiono Uniwersytet i mimo zmian personalnych Zakład Antropologii funkcjonował. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Lwowa 30 czerwca 1941 roku Uniwersytet zamknięto i Jan Czekanowski pozbawiony został możności pracy w swoim ulubionym Zakładzie Antropologii. Ukraińskiemu doktorantowi zawdzięczał skreślenie z listy profesorów lwowskich rozstrzelanych przez Niemców 4 lipca 1941 roku. Przed dalszymi represjami chronił go Książę Adolf Fryderyk Meklemburski. Formalnie przed Arbeitsamtem zabezpieczył się objęciem administracji majątku Kośmin koło Grójca, na podstawie notarialnego pełnomocnictwa. To umożliwiło mu dojeżdżanie do Warszawy gdzie uczestniczył w tajnym nauczaniu. Warto wspomnieć, że w tym czasie właścicielem majątku Kośmin był starszy brat Jana Czekanowskiego, Stanisław. 5

6 Ze względu na bombardowania związane ze zbliżającym się frontem, 8 maja 1944 roku Jan Czekanowski wraz z rodziną, opuścił Lwów i do 14 września tegoż roku korzystał z gościnności prof. Jerzego Führicha w Broniszowie pod Ropczycami, w dzisiejszym województwie podkarpackim. Później, wykorzystując zmianę sytuacji spowodowanej przesunięciem się wojsk radzieckich na linię Wisłoki, przeniósł się do wsi Cmolas pod Kolbuszową i uczył w gimnazjum w Kolbuszowej do końca kwietnia 1945 roku. Warto zauważyć, że Szkoła Podstawowa w Cmolasie nosi imię Jana Czekanowskiego. Następnie przeniósł się do Lublina, gdzie objął wykłady antropologii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, przez który został powołany jeszcze w listopadzie 1944 roku, lecz dokąd nie mógł się aż do tego czasu przenieść z braku środków komunikacyjnych. W czasie pracy na KUL-u wyjaśnił problemy ruchu ludnościowego w Polsce od 1937 do 1946 roku, prezentując opracowanie przygotowane na potrzeby Rady Narodowej Ziem Odzyskanych, której był członkiem. Na wniosek prof. Adama Wrzoska, pismem Prezydenta Krajowej Rady Narodowej Bolesława Bieruta z dnia 28 lutego 1946 roku został mianowany profesorem zwyczajnym antropologii na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Poznańskiego. Obowiązki profesora i Katedrę Antropologii objął 1 marca 1946 roku. Kierując Katedrą w Poznaniu, wykładał nadal w KUL do 31 sierpnia 1949 roku, tj. do momentu, gdy Ministerstwo nie zgodziło się, by pracował w dwóch uniwersytetach. W roku 1960 Jan Czekanowski został, ze względu na wiek, przeniesiony na emeryturę. Jednak nadal prowadził seminarium antropologiczne dla specjalizujących się w tym kierunku magistrantów. Działalność naukowa prof. Jana Czekanowskiego była niezwykle rozległa. Pełna bibliografia prac Czekanowskiego z lat 1903-1963, licząca 279 tytułów, zawarta jest w Księdze pamiątkowej dla uczczenia 60 lat pracy naukowej Jana Czekanowskiego (Adam Wanke, red.), PWN, Wrocław 1964, 33-49. Wykształcił wielu wybitnych uczonych, doktoryzował 22 osoby,7 spośród nich się habilitowało. 6

7 Polska uznała jego zasługi. Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności a następnie członkiem rzeczywistym PAN. Pełnił funkcję przewodniczącego Komitetu Antropologii PAN. Dwa uniwersytety wrocławski w roku 1959 i poznański w roku 1962 obdarzyły go najwyższym tytułem, jakim dysponowały, tj. doktoratem honoris causa. Władze państwowe odznaczyły go Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski i Orderem Sztandaru Pracy I Klasy. Był członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Antropologicznego, a także członkiem honorowym Towarzystw Antropologicznych w Brnie Morawskim i Zurychu oraz członkiem korespondentem Paryskiego Towarzystwa Antropologicznego i Królewskiego Instytutu Antropologicznego Wielkiej Brytanii i Irlandii. Był członkiem założycielem i przewodniczącym Rady Naukowej Polskiego Towarzystwa Biometrycznego, od momentu powstania PTB w roku 1961 do swojej śmierci. Zmarł 20 lipca 1965 roku w Szczecinie. Pochowany jest na warszawskich Powązkach. Na skutek starań środowiska antropologów poznańskich jedna z ulic naszego miasta nosi imię Jana Czekanowskiego. Tak piszą o nim Tadeusz Bielicki, Tadeusz Krupiński i Jan Strzałko, autorzy artykułu zatytułowanego: Historia antropologii w Polsce zamieszczonego w Przeglądzie Antropologicznym 1987, 53(1-2), s.3-28: Czekanowski był uczonym w dawnym, wielkim, profesorskim stylu; mędrcem uwielbianym przez niektórych, podziwianym przez wielu i niecierpianym przez kilku. Ten wysoki, okazale zbudowany mężczyzna o przenikliwym spojrzeniu bladoniebieskich oczu, z nieodłącznym papierosem przyklejonym do kącika ust, bywał zwodniczo uprzejmy i miękki w obejściu, ale jednocześnie cięty w języku i zjadliwy w polemikach i dyskusjach. Był poliglotą, władającym oprócz ojczystej polszczyzny, nieskazitelnym niemieckim, francuskim i rosyjskim, umiejącym też swobodnie konwersować po angielsku, włosku i czesku. Z pochodzenia ziemianin, typ światowca, był spoufalony z tuzinem europejskich księżnych i książąt i, jak głosi legenda, nawet z 7

8 jedną koronowaną głową. W towarzystwie był czarujący, a na starość lubił delektować słuchaczy pikantnymi anegdotami, np. o przyjęciach wydawanych w prywatnych basenach kąpielowych w Zurychu w początku stulecia, albo o hulankach oficerów kawalerii rosyjskiej stacjonującej w Kaliszu, ówczesnym mieście granicznym carskiego imperium. Był erudytą, który w swoim czasie, mógł dyskutować autorytatywnie o problemach antropologii, genetyki, językoznawstwa słowiańskiego, etnografii słowiańskiej i afrykańskiej i statystyce matematycznej. Niech Ten Wspaniały Uczony i Wielki Polak będzie dla nas wszystkich wzorem do naśladowania, a szczególnie dla naszej młodzieży, bowiem: Verba docent, exempla trahunt ( Słowa pouczają a przykłady pociągają). Źródła: Archiwum Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Chodzidło T., Wspomnienie pośmiertne. Śp. prof. Jan Czekanowski(1882 1965). Zeszyty Naukowe KUL 1966, 9(3), s. 91-94. Ćwirko-Godycki M., Profesor Jan Czekanowski. Przegląd Antropologiczny 1965, XXXI(2), s. 211-233. Gajek J., Jan Czekanowski. Sylwetka uczonego. Nauka Polska 1958, 6(2), s. 118-127. Krzyśko M., Jan Czekanowski anthropologist and statistician, Acta Universitatis Lodziensis. FoliaOeconomica228(2009),21-32. Krzyśko M., Jan Czekanowski-antropolog i statystyk, Kwartalnik Statystyczny XII(4), 2010, 31-37. Krzyśko M., Czekanowski Jan (1882-1965), w: Krzyśko M. i inni (red.), Statystycy polscy, Główny Urząd Statystyczny i Polskie Towarzystwo Statystyczne, Warszawa 2012, 74-82. Krzyśko M., Jan Czekanowski (1882-1965), Statistics in Transition-new series 13(1), 2012, 61-68. Malinowski A., Życie i działalność Jana Czekanowskiego, w: J. Piontek i in. (red.), Teoria i empiria w polskiej szkole antropologicznej. W 100-lecie urodzin Jana Czekanowskiego. Poznań 1985, 71-77. Oderfeld J., Historia życia cz. II Petroniusz i Ursus. <http://www.absolwenci.sieniu.czest.pl/index.php?show=art&which=1468>. 8

9 Perkal J., Jan Czekanowski(1882 1965). Listy Biometryczne 1965, 9-11, s. III-IV. Szeląg Z., Grójeckie we wspomnieniach. Seria IV, Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza, Oddział w Grójcu, 2004. Wanke A., Sześćdziesiąt lat pracy naukowej Jana Czekanowskiego. Materiały i Prace Antropologiczne 1964, 70, s. 7-27. Wokroj F., 50-lecie promocji doktorskiej prof. dra Jana Czekanowskiego, 1906 1956. Życie Szkoły Wyższej 1957, 7/8, s. 93-96. Mirosław Krzyśko 9