PROWADZENIE STADA W OKRESIE PRODUKCJI 18

Wprowadzenie Przez wiele lat nasza grupa starała się wykazać, że zarówno nioski linii nieśnych brązowych i białych, stwarzają możliwości uzyskania wyników technicznych i ekonomicznych, które nieustannie ulegały poprawie dzięki metodom zrównoważonej selekcji. Ale bez względu na intensywność i efektywność prowadzonej selekcji, wiemy, że potencjał genetyczny, który istnieje nie może być zrealizowany bez doświadczenia i know-how osoby prowadzącej stada. Niniejsza instrukcja stanowi próbę przypomnienia specyficznych zasad dotyczących reprodukcji i produkcji jaj wylęgowych, dających hodowcy możliwość uzyskania optymalnych wyników. Prezentowane tabele, krzywe standardów zostały przedstawione w celu ułatwienia i wychwycenia punktu odniesienia podczas analizowania wyników stada, ale w żaden sposób nie mogą być interpretowane, jako gwarancja uzyskania sukcesu. Mamy nadzieję, że niniejsza instrukcja przyczyni się korzystnie w nieustannej poprawie wyników uzyskiwanych przez Państwa stada rodzicielskie kur nieśnych. Institut de Sélection Animale B.V. Villa de Körver Spoorstraat 69 P.O. Box 114 5830 AC Boxmeer / The Netherlands T +31 485 319111 F +31 485 319112 Info.isa@hendrix-genetics.com www.isapoultry.com 4

HIGIENA I UTRZYMANIE CZYSTOŚCI 7 Podstawowe zasady higieny 7 Systemy utrzymania 7 Pracownicy i odwiedzający 7 Pomieszczenie dezynfekcji 7 Mycie i dezynfekcja 8 PROWADZENIE STADA 8 OKRES ODCHOWU, OGÓLNE ZASADY 8 Sprzęt i środowisko 9 Temperatura i wilgotność 9 Program świetlny 10 Program żywienia dla zapewnienia dobrego wzrostu 10 OKRES WZROSTU OGÓLNE ZAŁOŻENIA 11 Wyposażenie hali 11 Program żywienia 11 Techniki karmienia 12 Kontrola wzrostu 12 PROWADZENIE KOGUTÓW 13 Przycinanie dziobów 13 Udział procentowy kogutów w stadzie 13 Zachowania rozrodcze 13 Korekta grzebieni 14 PROGRAM ŚWIETLNY 14 Program świetlny w budynkach o kontrolowanym środowisku 14 Program świetlny w budynkach z częściową kontrolą światła lub budynkach otwartych 15 Program świetlny w klimacie gorącym (dla szer. geogr. 20 0 północnej do 20 0 południowej) 16 Natężenie światła 17 Doświetlanie nocne 18 PROWADZENIE STADA W OKRESIE PRODUKCJI 18 Transfer 18 Udział kogutów 21 KONTROLA ZACHOWANIA 21 Korekta dziobów 21 5

Dziobanie i wynicowania 22 Zaduszenia 23 Kwoczenie 25 Jaja ściółkowe 25 ŻYWIENIE 27 OKRES ODCHOWU 27 Karmienie w okresie odchowu 27 Powyżej 24 C 29 OKRES PRODUKCJI 29 Program żywieniowy w okresie produkcji 29 Jaki poziom energii w produkcji? 31 Zapotrzebowanie na aminokwasy dla stad rodzicielskich linii nieśnych 33 Aminokwasy zalecenia dla stad rodzicielskich 35 Wapń i wielkość jego cząstek 36 Przyswajanie wapnia 37 Zalecenia dla związków mineralnych i tłuszczu 38 STRUKTURA PASZY 39 SUGEROWANY SKŁAD PREMIKSU 42 MAGAZYNOWANIE JAJ WYLĘGOWYCH 43 Wykorzystanie jaj wylęgowych 43 Zbiór jaj 44 Higiena 44 Magazynowanie jaj 45 6

HIGIENA I UTRZYMANIE CZYSTOŚCI Podstawowe zasady higieny Konieczne jest przestrzeganie przepisów lokalnych i zaleceń dotyczących ochrony środowiska obowiązujących na danym terenie. Ferma powinna być umiejscowiona w miarę możliwości z dala od innych ferm drobiu i każdy etap produkcji powinien być traktowany, jako oddzielna jednostka, zgodnie z zasadą "wszystko pełne wszystko puste ": oznacza to, że na fermie powinna znajdować się tylko jedna grupa wiekowa i tylko z jednego źródła. Systemy utrzymania Niezależnie od typu budynku, powinien być zaprojektowany tak, aby był łatwy w czyszczeniu i dezynfekcji. Ściany i dach powinny być wykonane z materiałów odpornych na wilgoć i będących barierą dla gryzoni, wysokość hali powinna być taka, aby zapewnić prawidłową wentylację. Sprzęt używany w obiekcie powinien być zaprojektowany tak aby umożliwiał łatwy dostęp i czyszczenie, konserwację oraz spełniał kryteria bioasekuracji. W obiektach otwartych należy używać materiałów izolacyjnych łącznie z osłonami (ochrona) wody, zbiorników i rur. W takich obiektach należy instalować bariery elektryczne ( pastuchy ) i osłony/siatki na wlotach wentylacji celem ochrony przed drapieżnikami, gryzoniami i dzikim ptactwem oraz innymi wektorami chorób. W przypadku wyposażenia zasilanego prądem elektrycznym należy koniecznie używać pewnego źródła zasilania. W obiektach z kontrolowanym środowiskiem należy mieć na zabezpieczeniu agregaty prądotwórcze i systemy alarmowego powiadamiania o awarii zasilania. Magazyny materiałów, które będą wykorzystywane na fermie muszą być zabezpieczone przed gryzoniami i dzikim ptactwem. Pracownicy i odwiedzający Osoby postronne nie powinny mieć wstępu na farmę, a ewentualne wejścia powinny być ograniczone do minimum z rygorystycznymi procedurami. Dla osób lub przedmiotów z innych ferm drobiu powinien obowiązywać całkowity zakaz wstępu na teren fermy. Należy używać tylko nowych wytłaczanek na jaja, skrzynek do jaj i ściółki. Pracownicy fermowi nie mogą posiadać żadnego drobiu i ptactwa ozdobnego w domu lub kontaktować się z innym drobiem. Psy i koty powinny być utrzymywane poza terenem fermy. Każdy wchodzący na halę (pracownicy, lekarze weterynarii, konsultanci ) muszą zmienić obuwie i używać odzieży ochronnej oraz dezynfekować buty przed wejściem. Kierowcy samochodów dostawczych nigdy nie powinny mieć możliwość wchodzenia na halę. Pomieszczenie dezynfekcji Pomieszczenie do dezynfekcji powinno być usytuowane przed wejściem na halę: - Do wykończenia wnętrza należy wybierać materiały gładkie i łatwe w czyszczeniu i dezynfekcji (ściany, sufit, podłoga). Podłoga powinna być wykonana ze spadkami i odprowadzeniem do kanalizacji 7

Podczas projektowania należy przestrzegać koncepcji "stref brudnych i czystych", a fizyczna bariera powinna zapewniać wyraźny podział między obu strefami: o Obszar Brudny: powinien tam znajdować się wieszak na ubrania używane poza budynkiem fermowym i umywalki z bakteriobójczym mydłem do mycia rąk o Obszar Czysty: powinna znajdować się tam szafa na czyste ubrania (kombinezony i czepki) do użytku tylko w budynku fermowym oraz mata na buty nasączona środkiem dezynfekcyjnym. Należy zapewnić czyste buty do wyłącznego użytku w budynku. Mycie i dezynfekcja Natychmiast po uboju stada, budynek i wyposażenie powinno być dokładnie wyczyszczone i zdezynfekowane: - Po wywozie stada należy wykonać oprysk hali insektycydem - Usunąć całe wyposażenie, pozostałą w karmidłach, podajnikach i silosach paszę - Zlikwidować wszystkie gryzonie i dzikie ptactwo w obiekcie - Usunąć wszystkie odchody, ściółkę, pierze, kurz i inne organiczne pozostałości - Umyć pozostałe wyposażenie, wentylatory, przenośniki, zbiorniki, silosy, ściany i podłogę - Dezynfekcja jest skuteczna tylko, jeśli budynek został dokładnie wyczyszczony: dezynfekować całe wnętrze budynku, wszystkie powierzchnie i cały znajdujący się w nim sprzęt - Monitorować skuteczność czyszczenia podczas inspekcji obiektu oraz w oparciu o analizy bakteriologiczne - Okres odpoczynku rozpoczyna się z chwilą zakończenia opisanych wyżej czynności i trwa minimum 10 dni - Jeśli przepisy dopuszczają i obiekt może być szczelnie zamknięty należy go zagazować przed przyjęciem nowego stada - Po zagazowaniu budynku pozostawić go zamkniętym przez 24h i następnie przewietrzyć przez kolejne 24h PROWADZENIE STADA OKRES ODCHOWU, OGÓLNE ZASADY Okres odchowu jest najważniejszy w życiu stada hodowlanego: produktywność stada w dużym stopniu uzależniona jest od prawidłowego wzrostu masy ciała zgodnego z zaleceniami już od pierwszych dni życia ptaków. Głównymi celami w okresie odchowu są: - szybki wzrost masy ciała, aby osiągnąć zakładany standard w 5 tygodniu życia - wysoki wskaźnik wyrównania od samego początku odchowu - wysoka przeżywalność Okres od 1 dnia do 5 tygodnia życia jest kluczowym etapem odchowu: następuje rozwój szkieletu, podstawowych organów wewnętrznych, a także systemu odpornościowego organizmu. Każde opóźnienie we wzroście będzie skutkować zmniejszeniem masy ciała w 16 tygodniu życia oraz późniejszych wynikach produkcyjnych. Również ucierpieć może zdolność ptaków do obrony przed potencjalnymi zakażeniami oraz przyswajanie podawanych szczepień. 8

ściółka klatki Wiek (tyg.) 0-2 2-5 0-3 3-5 Wentylacja min h/kg 0,7 m 3 0,7 m 3 0,7 m 3 0,7 m 3 Obsada szt./m 2 20 12 80 45 cm 2 /ptaka 125 220 Dostęp do szt./poidełko 75 80(1) wody pisklęce szt./poidło 75 75 szt. /smoczek 10 10 10(2) 10(2) Dostęp do 50 (3) szt./tacę paszy cm karmidła 4 5 2 4 szt./karmidło 35 35 okrągłe (1) Umieścić jedno dodatkowe poidło/klatkę w 1 tyg. (2) Upewnić się, że wszystkie pisklęta mają dostęp do min 2 smoczków (3) Rozścielić arkusze papieru w klatce na okres przynajmniej 7 dni, usuwać jedną warstwę każdego dnia Sprzęt i środowisko Punkty kluczowe: - Przepłukać linie pojenia przed przyjęciem stada i upewnić się, że w systemie nie pozostał środek dezynfekcyjny w chwili przyjęcia stada. - Upewnić się, że smoczki oraz poidełka znajdują się na odpowiedniej wysokości, smoczki na poziomie oczu piskląt, poidełka na podłodze. - Ułożyć taśmy papierowe pod smoczkami, aby zwiększyć zainteresowanie piskląt oraz rozsypać niewielką ilość paszy bądź na tychże taśmach bądź na tackach. - Sprawdzić smoczki/ poidełka odwracalne, czy system pojenia pracuje prawidłowo. W przypadku systemów smoczkowych pisklęta muszą widzieć kroplę na smoczku. - Po przyjęciu stada odczekać 3 do 4 godzin z podaniem paszy, aby mieć pewność, że wszystkie pisklęta miały najpierw możliwość uzupełnienia płynów ustrojowych - Przez pierwsze 2 dni używać letniej wody o temperaturze 25º do 30 ºC - Usuwanie dodatkowych poideł powinno następować stopniowo, po upewnieniu się, że pisklęta nauczyły się korzystać z pozostałych poideł. - Wskazane jest monitorowanie spożycia wody. Dla utrzymania ściółki w dobrym stanie należy unikać niekontrolowanych wycieków z linii i uważnie regulować poidła oraz linie smoczków. - Poidła należy czyścić codziennie w okresie pierwszych dwóch tygodni od wstawienia. Od 3 tygodnia czyszczenie powinno się odbywać raz w tygodniu. Temperatura i wilgotność Aby być pewnym, że sprzęt i ściółka będą wystarczająco nagrzane w momencie przyjęcia stada, zaleca się rozpoczęcie ogrzewania hali przez min. 36h tak, aby uzyskać temperaturę ściółki od 28 do 31 C. Podłoże betonowe musi być rozgrzane do temperatury około 25-27 C. 9

Wiek Kwoki Pomieszczenie Powyższa tabela powinna być wykorzystywana, jako wskazówka, a rzeczywiste temperatury powinny być dostosowane w zależności od zachowania stada oraz rozkładu piskląt: - jeśli pisklęta zbijają się pod kwokami/nagrzewnicami temperatura jest zbyt niska - jeśli pisklęta skupiają się na obrzeżu temperatura jest zbyt wysoka Punkty kluczowe: - w pierwszym tygodniu należy stosować osłony wokół kwok/nagrzewnic, aby ograniczyć pisklętom strefę bytowania oraz ochronić przed ewentualnymi przeciągami - temperatura oraz wilgotność powinna być wyrównana na całej hali - zmiany temperatury należy dokonywać stopniowo - minimalny poziom wentylacji powinien być utrzymywany od 1 tygodnia, celem dostarczenia odpowiedniej ilości tlenu oraz usunięcia dwutlenku węgla, pary wodnej, amoniaku oraz tlenku węgla wytwarzanego podczas spalania. - pisklęta należy rozładować natychmiast po przyjeździe na fermę. Unikać odwodnienia z powodu przetrzymywania w zbyt wysokiej temperaturze. Program świetlny kurniki częściowo- i zacienione okres upałów (kurniki otwarte) długość dnia(h) natężenie długość dnia(h) natężenie 1-3 dni 22 20-40 lux 23-24 40 lux 4-7 dni 20 15-30 lux 22 40 lux 8-14 dni 19 10-20 lux 20 40 lux 15-21 dni 18 5-10 lux 19 40 lux 22-28 dni 18 5-10 lux 18 40 lux 29-35 dni 17 5-10 lux 18 40 lux W okresie pierwszych dni po wstawieniu istotne jest, aby utrzymywać stado w górnym zakresie reżimu świetlnego (22 do 23h) przy dość wysokim natężeniu światła (30-40lux) dla zapewnienia odpowiedniego spożycia wody i paszy. Następnie natężenie światła należy stopniowo zmniejszać do poziomu ok. 10lux w 15 dniu w obiektach o kontrolowanym środowisku świetlnym. Natężenie światła powinno również być uzależnione od zachowania się piskląt. Program żywienia dla zapewnienia dobrego wzrostu Wilgotność względna (dni) Temperatura na granicy kwoki Temp. 2-3 m od kwoki optimum-maximum w % 0 3 35 C 29 28 C 33 31 C 55 60 4 7 34 C 28 27 C 32 31 C 55 60 8 14 32 C 27 26 C 30 28 C 55 60 15 21 29 C 26 25 C 28 26 C 55 60 22 24 25 23 C 25 23 C 55 65 25 28 23 21 C 23 21 C 55 65 29 35 21 19 C 21 19 C 60 70 po 35 dniach 19 17 C 19 17 C 60 70 W okresie od wstawienia do 5 tyg. życia pisklęta jeszcze nie posiadają zdolności adaptacji poziomu spożycia paszy w zależności do poziomu energii. Dla zapewnienia dobrego wzrostu, zalecamy, aby podawana pasza była w formie kruszonki z odpowiednią koncentracją białka i energii na okres do 28 dnia życia w warunkach temperatur umiarkowanych lub do 35 dnia w okresie upałów (w obu sytuacjach do momentu uzyskania śr. wagi 290g). Punkty kluczowe: - sprawdzić jakość kruszonki, nie może być zbyt twarda i zbyt duża - unikać akumulacji pylistych frakcji paszy w karmidłach już od pierwszych tygodni i upewniać się, że pasza jest całkowicie wyjedzona przynajmniej raz w tygodniu - równomierne rozłożenie karmideł w odchowie ułatwi ptakom dostęp do paszy 10

- wykonywać ważenia kontrolne stada o do 28 dnia życia należy ważyć szt. grupowo, minimum 100 szt. o od 4 tygodnia, należy rozpocząć indywidualne ważenia (min. 100 szt.) oraz obliczać wyrównanie stada o jeżeli stado zostało podzielone i utrzymywane jest np. w 2 grupach, należy zważyć po min. 50 szt. z każdej grupy i następnie obliczyć średnią OKRES WZROSTU OGÓLNE ZAŁOŻENIA Po prawidłowym starcie, stado powinno być prowadzone w sposób umożliwiający osiągnięcie zakładanego rozwoju ptaków, który da możliwość realizacji najwyższego potencjału w zakresie produkcji jaj i ilości piskląt towarowych. Cele w okresie odchowu to: - osiągnięcie zalecanej masy ciała w chwili uzyskania 5% nieśności - wykształcenie właściwych nawyków żywieniowych ptaków - rozwinięcie przewodu pokarmowego (wola i żołądka) - uzyskanie dobrego wyrównania stada, min. 80% Założenia te mogą zostać osiągnięte poprzez: - właściwą obsadę oraz warunki środowiskowe - długość dnia świetlnego dostosowaną do warunków odchowu - jakości przycięcia dziobów - odpowiedni program oraz techniki żywienia stada Ściółka Klatki wiek (tyg.) 6-17 6-17 Wentylacja min /h/kg 4m 2 4m 2 Obsada (1) szt./m 2 10 28 szt./m 2 (upały) 8 cm 2 /ptaka 350 Pojenie szt./poidło 100 szt./poidło(upały) 75 szt./poidło 9 9(2) Karmienie cm karmidła 8 6 szt. na karmidło 20 Wyposażenie hali (1) - jeśli koguty są odchowywane osobno, powierzchnię należy zwiększyć o 25% (2) upewnić się, że każdy ptak ma dostęp do dwóch smoczków Program żywienia Ilość zalecanych mieszanek paszowych na okres odchowu powinna być dostosowywana rzeczywistego wzrostu i rozwoju ptaków. Pasza starter zalecana od momentu wstawienia do 4 tyg. życia, może być skarmiana do 5 lub 6 tyg. tak, aby zapewnić rozwój szkieletu. Rozwój szkieletu zachodzi głównie w okresie pierwszych 8 tyg. życia. Pasza wzrostowa zalecana na okres od 4 do 10 tyg. życia może być skarmiana do 11 lub 12 tyg., jeśli zachodzi konieczność utrzymania odpowiedniego tempa wzrostu. Jako, że jednym z założeń na okres odchowu jest również rozwój przewodu pokarmowego, pasza ta zwykle bogata w energię nie powinna być podawana po 12 tyg. życia. Zbyt długie skarmianie taką paszą zwiększa ryzyko spowolnienia rozwoju przewodu pokarmowego i zdolności do pobierania odpowiedniej dawki paszy w momencie wchodzenia w nieśność. 11

Podawanie paszy rozwojowej do 16 tyg. życia będzie korzystne ze względu na stymulację wzrostu wola, ponieważ pasza ta jest uboższa energetycznie od paszy wzrostowej i nieznacznie od paszy przednieśnej i nieśnej. W celu zapewnienia wzrostu kości długich, które uczestniczą w tworzeniu rezerw wapnia na okres nieśności, zalecamy, aby stosować paszę przednieśną przez okres 2 tygodni przed uzyskaniem 2% nieśności. Szczegóły dotyczące każdej z poszczególnych mieszanek paszowych przedstawione są w kolejnym rozdziale. Techniki karmienia Techniki karmienia wykorzystywane w okresie od 5 do 16 tyg. zostały zaproponowane, aby: - unikać akumulacji drobnych frakcji paszy w karmidłach - poprawić rozwój wola poprzez stymulację krótkiego czasu wyjadania dawki paszowej Ptaki z natury swojej są ziarnojadami. Zawsze zaczynają wyjadanie dawki od wybierania grubszych frakcji i pozostawiania najdrobniejszych. Akumulacja drobnych frakcji z czasem prowadzi do obniżenia ogólnego spożycia. Dlatego, też kluczowym jest, aby doprowadzać do całkowitego wyjadania paszy. Zasada ta dotyczy zarówno kurek w odchowie jak i dojrzałych niosek. Wole jest organem magazynującym. Wole pozwala ptakom na wyjadanie dawki i zabezpieczanie potrzeb energetycznych na okres nocny. Wzrost wyjadanej dawki w momencie wchodzenia w nieśność zależny jest od stopnia rozwoju wola oraz nawyków żywieniowych nabytych w odchowie. Krótki czas wyjadania paszy w okresie odchowu sprzyja rozwojowi wola. Tempo wyjadania dawki paszowej uzależnione jest od pory karmienia oraz fizycznej struktury mieszanki paszowej. Ptaki maja naturalny odruch zwiększonego wyjadania paszy w porze porannej i wieczorem. Z tego też powodu należy doprowadzać do wyjadania paszy z karmideł w połowie dnia świetlnego. Aby zachęcać ptaki do szybkiego pobierania dawki paszowej zalecamy, aby podawanie paszy kończyć na ok. 2-3h przed zgaszeniem światła. Dokładny czas wprowadzenia tego karmienia należy dostosować w taki sposób, aby połowa tej dawki była wyjadana po zapaleniu światła na drugi dzień. Po zapaleniu światła, kiedy przewód pokarmowy jest pusty, będzie to prowokować ptaki do wyjadania najdrobniejszych frakcji pozostawionych w karmidłach. W zależności od posiadanego sprzętu, technika ta może być wprowadzona po ukończeniu 4 tyg. życia, a przed ukończeniem 8 tyg. Długość okresu pustych karmideł powinna być stopniowo wydłużana, tak, aby uzyskać min. 2-3h w wieku 10-12 tyg. Tym niemniej jest możliwe w zależności od systemu karmienia stosowanie układu jednego zasypu paszy czy to rano, czy też wieczorem lub dwóch zasypów ułożonych w niedużych odstępach między sobą. Rozwój żołądka może być stymulowany poprzez skarmianie paszy o właściwej strukturze fizycznej oraz stosowanie żwirku: - między 3 a 10 tyg. życia podawać 3g /szt. (wielkość frakcji 2-3 mm) - od 10 tyg. życia, 4-5g /szt. (wielkość frakcji 3-5 mm) Od 10 tyg. życia możliwe jest także podawanie połowy dziennej dawki wapnia w postaci grysu wapiennego (wielkość cząstek od 2 do 4 mm) Kontrola wzrostu Cotygodniowa kontrola wzrostu jest konieczna dla oceny postępów rozwoju stada, czym wcześniej będziemy taką wiedzę posiadali, tym szybciej możemy wprowadzać ewentualne korekty. Późniejsze próby korygowania niedowagi nie są już skuteczne i nie poprawiają ogólnej konstytucji oraz wielkości szkieletu. W dodatku regularna kontrola wzrostu jest podstawą właściwego wyliczania skarmianej paszy, a dzienne zapotrzebowanie ulega wahaniom w zależności od poziomu energii w mieszance, temperatury panującej w obiekcie oraz aktualnego statusu zdrowotnego stada. 12

Metody kontroli masy ciała: - pora ważenia, najkorzystniej jest, aby ważenie odbywało się w godzinach popołudniowych - sugerujemy indywidualną kontrolę masy ciała oraz korzystanie z kart ważenia, które już na pierwszy rzut oka dają możliwość oceny stopnia wyrównania stada - próba licząca min. 100 ptaków daje dopiero możliwość względnie obiektywnej oceny średniej wagi oraz wyrównania stada. Jednakże, jeśli stado jest podzielone np. na 2 grupy, konieczne jest zważenie po 50 szt. z każdej i obliczenie wspólnej średniej oraz wyrównania - w przypadku odchowu w klatkach, aby ustalić próbę kontrolną należy wybrać losowo 5-6 klatek z różnych części hali i ważyć wszystkie osobniki znajdujące się w danej klatce, Ocena jakości stada jest możliwa przede wszystkim na podstawie jego wyrównania. Grupa jest wyrównana, jeśli przynajmniej 80% wag kontrolnych mieści się w przedziale ± 10 % od średniej uzyskanej w danym ważeniu. Jeśli wyrównanie pozostaje na niższym poziome od planowanego, konieczne jest zidentyfikowanie przyczyn i sprawdzenie: - dostępu do paszy i rozmieszczenia karmideł - szybkości zadawania paszy - jakości korekty dziobów, jeśli takowa była wykonana - poprawności wykonanych szczepień - kondycji zdrowotnej stada, inwazji pasożytów, etc. PROWADZENIE KOGUTÓW Zalecamy, aby koguty i kury były odchowywane razem, co daje zadowalające wyniki z punktu widzenia przeżywalności i przyszłej produkcji oraz obniża stres związany z napięciami wewnątrz grupy, który zazwyczaj występuje wówczas, gdy koguty wprowadza się do stada w późniejszym wieku. Tym niemniej istnieje możliwość utrzymywania kogutków oddzielnie w pierwszych tygodniach życia i następnie równomierne wprowadzenie do stada przed 4 tygodniem życia. Jeśli kogutki są odchowywane oddzielnie aż do końca okresu chowu, powinny być stopniowo wprowadzane do stada dla zminimalizowania potencjalnych problemów wynikających z agresywności (patrz "Zachowania rozrodcze") Zalecamy, aby również kogutki ważyć regularnie. Przycinanie dziobów Umiarkowane przycięcie dziobów u kogutów pomoże zmniejszyć ryzyko dziobania oraz uszkodzeń kurek. Jakość przycięcia dziobów powinna być sprawdzona w momencie transferu stada. Udział procentowy kogutów w stadzie Zalecane jest, aby odchów rozpoczynać z 10%, maksymalnie 12% udziałem kogutów, bez prowadzenia jakiejś specjalnej selekcji do momentu zestawienia stada. W chwili transferu stada liczebność kogutów powinna zostać zredukowana do max. 10%, a sztuki niedojrzałe, nieprawidłowo rozwinięte, znacznie odbiegające masą od średniej zarówno w dół jak i ponad zakładaną normę powinny być usunięte ze stada. Ze stada należy usunąć również sztuki z wadliwymi nogami (potencjalne infekcje) oraz te z nadmiernie przyciętymi dziobami. Błędy seksowania (bracia kurek oraz siostry kogutów) muszą być bezwzględnie usunięte ze stada przed rozpoczęciem produkcji. Zachowania rozrodcze Często pod koniec odchowu koguty, które uzyskały dojrzałość wcześniej mogą zdominować kurki i zbijać je w kręgi, co spowoduje ograniczenie spożycia paszy, a następnie pogorszenie wyrównania. Jeśli uwidoczni się taka sytuacja, zalecamy, aby ok. 30% kogutów wybrać czasowo ze stada i przetrzymać w osobnym boksie. Jeśli sytuacja nadal będzie się utrzymywać, należy oddzielić większą liczbę kogutów. Ponowne wprowadzanie kogutów powinno następować stopniowo po kilka na dzień równomiernie na całej hali, po zakończonym dniu świetlnym. 13

W okresie odchowu, jeśli koguty będą wykazywały zbyt dużą agresję, można wydzielić dla nich osobny przedział. Korekta grzebieni O ile nie zostanie przekazana nam z wyprzedzeniem informacja, wszystkie dostarczone kogutki będą miały skorygowany grzebień, aby uniknąć w przyszłości potencjalnych uszkodzeń z powodu dziobania. W przypadku kogutków w liniach białych niosek, wszystkie prawidłowe koguty będą zawsze miały przycięte grzebienia dla łatwiejszej ich identyfikacji i odróżnienia od błędów seksowania, które bezwzględnie należy usunąć ze stada przed rozpoczęciem nieśności stada. W przypadku stad dostarczanych w rejony o gorącym klimacie, kogutki brązowych linii nieśnych powinny mieć pozostawione grzebienie bez korekty, ponieważ ułatwia on utrzymanie prawidłowej temperatury ciała w okresie upałów. W tych stadach kurki powinny mieć przycięte dzioby tak, aby zminimalizować potencjalne uszkodzenie grzebienia z powodu dziobania go przez inne kurki. Grzebień ptaków jest bardzo wrażliwym organem. PROGRAM ŚWIETLNY Pisklęta są wrażliwe na zmiany w ilości docierającego światła, a to wpływa na wiek, w którym osiągną dojrzałość płciową. Dodatkowo spożycie paszy w ogromnym stopniu jest uzależnione od długości dnia świetlnego. Dlatego programy świetlne mają do spełnienia różne cele: - w odchowie o poprawę rozwoju i stymulację spożycia paszy oraz wzrostu o kontrolę dojrzałości płciowej - w produkcji o poprawę wzrostu w okresie wejścia w nieśność o przeciwdziałanie niekorzystnemu wpływowi efektu skracania się naturalnego dnia świetlnego o kontrolowanie przeżywalności poprzez dopasowanie natężenia światła Dodatkowo w stadach hodowlanych ważne jest aby uzyskać: - szybki wzrost wielkości jaj tak, aby jak najszybciej uzyskać maksymalną liczbę jaj wylęgowych o wadze ponad 52g, z których można wyląc dobrej jakości i żywotności pisklęta - jaja o prawidłowej skorupie przez maksymalnie długi okres produkcji, co w efekcie zmaksymalizuje liczbę uzyskanych jaj wylęgowych Aby móc zrealizować te założenia zalecamy, aby unikać zbyt wczesnego wchodzenia stad w nieśność. Zalecamy też stosowanie programu świetlnego opartego na stopniowym skracaniu dnia świetlnego i unikanie stymulacji świetlnej przed uzyskaniem 5% nieśności dziennej. Program świetlny w budynkach o kontrolowanym środowisku Budynki uważa się za kontrolowane, jeżeli światło docierające z zewnątrz przez wszystkie otwory daję natężenie poniżej 0,5lux, Podstawową zaletą takich obiektów jest możliwość pełnej kontroli natężenia światła i długości dnia świetlnego. Prezentowany poniżej program powinien być traktowany, jako wskazówka i powinien być adoptowany do lokalnych warunków na fermie oraz w oparciu o wcześniej uzyskiwane wyniki. 14

Wiek Długość dnia (h) Natężenie (lux) 1 3 dni 22 h 20-40 4-7 dni 20 h 20-30 8 14 dni 19 h 20 15-28 dni 18 h 10 29-35 dni 17 h 5-10 36-42 dni 16 h 5-10 43-49 dni 15 h 5-10 50 56 dni 14 h 30 5-10 57-63 dni 14 h 5-10 64-70 dni 13 h 30 5-10 71-77 dni 13 h 5-10 78-84 dni 12 h 30 5-10 85 do 5 % nieśności 12 h 5-10 od 5 do 20 % nieśności 13 h* 5-10 od 20 do 35 % nieśności 14 h* 5-10 od 35 do 50 % nieśności 15 h* (1) 5-10 od 50 do 65 % nieśności 16 h* 5-10 powyżej 65 % nieśności 16 h* (2) 5-10 (*) począwszy od 5% nieśności, jeśli jest to konieczne można wprowadzić dodatkowo min. 1h 30 światła w nocy (1) dla stad rodzicielski białych linii nieśnych: długość dnia większa niż 15h nie jest konieczna (2) dla stad rodzicielski brązowych linii nieśnych: wymagany jest 16-godzinnydzień świetlny dla ograniczenia liczby jaj ściółkowych Program świetlny w budynkach z częściową kontrolą światła lub budynkach otwartych Pełna kontrola dojrzałości płciowej jest trudne do osiągnięcia w tego rodzaju budynkach, ponieważ sezonowe zmiany długość dnia wpływają na rozwój dojrzałości płciowej. Należy uwzględnić jak dojrzałość została osiągnięta w stadach wcześniej odchowywanych w tych obiektach w podobnym okresie roku. W przypadku hal gdzie ilość światła wchodząca do budynku z zewnątrz przekracza 0,5 luksów należy uznać je za częściowo zaciemnione, a zastosowany program świetlny powinien odpowiadać temu, jaki byłyby stosowany dla budynków otwartych z naturalnym oświetleniem Dla zapewnienia skutecznej stymulacji świetlnej oraz aby uniknąć zbyt wczesnej dojrzałości płciowej, schemat programu świetlnego powinien uwzględniać długość naturalnego dnia, jaka będzie występować w momencie uzyskania przez stado wieku 140 dni. Całkowita minimalna długość dnia nigdy nie może być krótsza niż długość najdłuższego dnia naturalnego w okresie od 8 tygodni życia do chwili rozpoczęcia stymulacji świetlnej, aby uniknąć jakiegokolwiek wydłużenia dnia świetlnego przed 20 tygodniem życia. 15

Wiek Długość dnia naturalnego w 20 tygodniu Natężenie 12 h 13 h 14 h 15 h * (lux) 1 3 dzień 22h 22h 22h 22h 20 40 4-7 dzień 20h 20h 20h 20h 20 30 8 14 dzień 19h 19h 19h 19h 20 15 28 dzień 18h 18h 18h 18h 10 29 35 dzień 17h 17h 17h 17h 10 36 42 dzień 16h 30 16h 30 16h 30 16h 30 10 43 49 dzień 16h 16h 30 16h 30 16h 30 10 50 56 dzień 15h 30 16h 16h 16h 10 57 63 dzień 15h 15h 30 16h 16h 10 64 70 dzień 14h 30 15h 15h 30 15h 30 10 71 77 dzień 14h 14h 30 15h 15h 30 10 78 84 dzień 13h 14h 14h 30 15h 10 85 91 dzień 12h 30 13h 30 14h 14h 30 10 od 92 dnia do 5% 12 h 30 13 h 13h 30 14h 10 nieśności 5 do 20% nieśności 13h 30* 14h* 14h 30* 15h* 10 20 do 35 % nieśności 14h 30* 15h* 15h 30* 15h 30* 10 35 do 50 % nieśności 15h 30* 15h 30* 16h* 16h* 10 50 do 65 % nieśności 16h* 16h* 16h 30* 16h 30* 10 od 65 % nieśności 16h* 16h 30* od 5% nieśności korzystne może być zastosowanie nocnego doświetlania w ilości 1h30 W przypadku stymulacji świetlnej należy zwrócić szczególną uwagę na: - skuteczna stymulacja świetlna jest zawsze utrudniona w okresie, gdy długość dnia naturalnego jest zbliżona do najdłuższego dnia w roku - stymulacja jest skuteczniejsza, gdy wydłużenia dnia świetlnego następuje poprzez wcześniejsze zapalenia światła rano, aniżeli wydłużanie w godzinach wieczornych Transfer stada z odchowalni częściowo zaciemnionej do hali produkcyjnej otwartej może powodować przyspieszanie dojrzewania stada. W takich sytuacjach występuje zagrożenie, że ptaki w momencie rozpoczęcia stymulacji świetlanej nie będą miały prawidłowej masy ciała. Dlatego w takich przypadkach, aby stymulacja była skuteczna, a ryzyko niedowagi mniejsze, zalecamy, aby natężenie światła w odchowie wynosiło min. 40 lux. Transfer stadia z odchowalni otwartych lub częściowo zaciemnionych do obiektów produkcyjnych o kontrolowanym środowisku zwykle powoduje spowolnienie procesu dojrzewania, co objawia się opóźnieniem momentu rozpoczęcia nieśności. W takich warunkach konieczne jest utrzymanie długości dnia i natężenia światła porównywalnego do tego, jakie stado miało tuż przed transferem i dopiero stopniowo dostosowywać do zaplanowanej w produkcji. Program świetlny w klimacie gorącym (dla szer. geogr. 20 0 północnej do 20 0 południowej) W krajach tropikalnych, upał powoduje spadek apetytu. Dlatego zalecamy, aby stosować w okresie odchowu program, w którym skracanie dnia następuje wolniej, co ma pomóc w: - zwiększeniu spożycia paszy, a w konsekwencji poprawić wzrost - uniknięciu negatywnego efektu upału poprzez umożliwienie ptakom wyjadania paszy w chłodniejszych porach dnia, głównie w porze porannej 16

wiek Długość dnia świetlnego Budynki jasne Natężenie (lux) Budynki ciemne 1 3 dzień 24 h 30-40 20-40 4-7 dzień 22 h 30-40 20-30 8-14 dzień 20 h 30-40 20 15-21 dzień 19 h 30-40 10 22-35 dzień 18 h 30-40 5-10 36-49 dzień 17 h 30-40 5-10 50-63 dzień 16 h 30-40 5-10 64-77 dzień 15 h r 30-40 5-10 78-91 dzień 14 h 30-40 5-10 92 dzień do 5% nieśności Dzień naturalny lub 12h 30 min 30-40 5-10 5% nieśności 14 h + 1h30* 30-40 5-10 30% nieśności 15 h + 1h 30* 30-40 5-10 60 nieśności 16 h +1h 30* 30-40 5-10 po 60% nieśności 16h + 1h 30* 30-40 5-10 Natężenie światła Natężenie światła jest ważne podczas pierwszych dni okresu chowu dla pobudzenia aktywności piskląt i łatwiejszemu poznaniu otoczenia oraz szybkiego odnalezienia wody i paszy. Następnie intensywność oświetlenia można stopniowo zmniejszać do poziomu, który w praktyce będzie zależny od: - ilości światła niezbędnego do przeprowadzania inspekcji stada - stopnia zaciemnienia budynku (ilości światła wpadającego) - intensywności jak będzie stosowana w okresie nieśności Istnieje silna zależność pomiędzy intensywnością oświetlenia, aktywnością, zachowaniem związanym z dziobaniem i stopniem utraty opierzenia. Wysokie natężenie powoduje wzrost nerwowości ptaków i może doprowadzić do zwiększonej śmiertelności z powodów zakażeń powstałych w wyniku dziobania okolic odbytu. Ryzyko to jest wyższe, kiedy stado utrzymywane jest w warunkach zawyżonej obsady. Stosowanie przyciemnionego światła podczas produkcji jest pomocne w uzyskaniu wyższego wskaźnika przeżywalności. Natężenie światła wymagane w produkcji jest stosunkowo niskie i nie jest konieczne duże zwiększenie dla uzyskania efektywnej stymulacji. Jednakże światło należy dodawać rano, a nie wieczorem dla uzyskania właściwego efektu stymulacji: w warunkach niskiego natężenia światła, wydłużanie wieczorem nie jest efektywnym sposobem stymulacji. Wydłużanie dnia rano, podczas chłodniejszego okresu dnia, daje również pozytywny efekt stymulacji spożycia paszy w początkowym okresie nieśności. W budynkach częściowo zaciemnionych, natężenie sztucznego oświetlenia powinno być ok. 10- krotnie wyższe od natężenia światła docierającego zewnątrz, aby zniwelować jego efekt 17

Doświetlanie nocne Doświetlanie nocne (1 h 30 min w środku nocy i karmienie w tym czasie) jest często używane do poprawy spożycia paszy i wzrostu w początkowym okresie produkcji. W razie potrzeby może ono być wprowadzane od transferu i następnie zostać stopniowo wycofywane po osiągnięciu przez kurki prawidłowej masy ciała. Nocne doświetlanie jest również przydatne w okresie upałów dla zmniejszenia negatywnego wpływu wysokich temperaturach poprzez umożliwienie ptakom wyjadania paszy w godzinach nocnych, gdy jest niższa temperatura. Oprócz tego nocne doświetlanie pomaga w utrzymaniu lepszej jakości skorupy jaj poprzez umożliwienie ptakom przyswajanie wapnia w końcowym okresie fazy formowania skorupy. Ma ono korzystny wpływ na jakość skorupy, a co za tym idzie na wylęgowość. Podstawowy program świetlny (czas "włączenia" i "wyłączenia ) nie powinien być zmieniany w okresie stosowania doświetlania nocnego. Nocne doświetlanie może być stosowane przez cały okres życia stada, jeśli jest to konieczne. PROWADZENIE STADA W OKRESIE PRODUKCJI Transfer Transfer stada jest poważnym źródłem stresu, towarzyszy mu zmiana środowiska (temperatura, wilgotność itp.) i wyposażenia. Powinien być przeprowadzany, tak szybko jak to tylko jest możliwe. Poniższe punkty mogą ograniczyć nasilenie tego stresu. Wiek przeniesienia Ze względu na stres, któremu ptaki są poddawane podczas transferu i bezpośrednio po nim, jest niezwykle ważne, aby zakończenie transferu nastąpiło przed pojawieniem się pierwszego jaja. W okresie 10 dni przed zniesieniem pierwszego jaja zachodzi największy rozwój organów rozrodczych (jajniki i jajowód). Zaleca się planowanie transferu stada na okres 16 tygodnia życia, tak, aby całe stado znalazło się w obiekcie produkcyjnym do 119 dnia życia. Szczepienia powinny zostać wykonane, co najmniej tydzień przed przeniesieniem w celu uzyskania dobrej reakcji na szczepionki. Opóźniony lub zbyt długi transfer często prowadzi do opóźnienia wejścia w nieśność i wyższej śmiertelności, a także zwiększa ryzyko jaj ściółkowych. Światło Długość dnia świetlnego w produkcji powinna brać pod uwagę program, jaki był stosowany podczas odchowu. Utrzymywanie 22h światła w pierwszym dniu oraz zwiększenie natężenia światła przez pierwsze 4 dni może pomóc ptakom, które muszą dostosować się do nowego środowiska, w którym system pojenia i karmienia stosowany w odchowie różnił się od tego, jaki będzie w okresie produkcji lub gdy stado przeniesiono do klatek. Jednakże w przypadku produkcji w tradycyjnych systemach ściółkowych i budynkach zaciemnionych, to może nie być konieczne. Poprawa spożycia wody Ptaki mogą odwodnić się podczas transferu. Średni ubytek wody może wynosić od 0.3% do 0.5% / godzinę, w zależności od warunków atmosferycznych (4 g/h przy temp. 20 C, a ponad 8 g przy temp. powyżej 30 C). Cały system pojenia powinien zostać przepłukany, odpowietrzony i sprawdzony przed przyjęciem stada Nowo przyjęte stado powinno najpierw zostać napojone, jeszcze przed podaniem paszy. Brak paszy przy wstawieniu pomaga ptakom łatwiej odnaleźć poidła. Należy odczekać 3 do 4 godzin z dystrybucją paszy i upewnić się czy wszystkie ptaki odnalazły poidła. Codzienne kontrola zużycia wody jest sprawą priorytetową. Jeśli stosowane są poidła smoczkowe, a stado było odchowywane przy użyciu innego systemu, lepiej jest zwiększyć ciśnienie i dopuścić do pewnej straty wody w okresie pierwszych pięciu dni po transferze. 18

System utrzymania i wyposażenie ściółka klatki Wentylacja min na h / kg 4 m 3 4 m 3 szt./ m 2 (1) 6 8 12 Obsada szt./ m 2 (okres upałów) 6 cm 2 / szt. 830 Szt. / poidło 100 Dostęp do wody szt./ poidło (okres upałów) 70 szt./ smoczek (2) 9 9 (2) Dostęp do paszy cm karmidła / szt. 10 12 szt./ karmidło okrągłe 20 Powierzchnia gniazd kurki/ gniazdo indyw. 5 kurki/ m 2 gniazda grupowe 120 (1) obsada może wzrosnąć do 8 szt., jeśli kurnik wyposażony jest w ruszty (2) należy upewnić się, czy każdy ptak ma dostęp do min 2 smoczków Zaciemnienie Ryzyko dziobania jest zawsze wyższe w budynkach otwartych, gdy natężenie światła naturalnego jest wysokie, dlatego zalecamy, aby budynki produkcyjne miały pełną kontrolę ilości światła w budynku. Budynki otwarte powinny być budowane z orientacją wschód-zachód, aby wyeliminować wpadanie promieni słonecznych o wschodzie i zachodzie słońca. W budynkach otwartych dla zmniejszenia natężenia światła i zminimalizowania ewentualnego dziobania, efekt stłumienia światła można osiągnąć poprzez malowanie okien, używanie materiałów do wykończenia sufitów niepowodujących odblasków, przez użyciu kurtyn siatkowych ograniczających penetrację promieni słonecznych przy wschodach i zachodach Słońca, za pomocą żaluzji, które umożliwiają sterowanie jasnością w budynku zgodnie z panującym sezonem. Podział stada Zaleca się podział na przedziały, tak, aby uzyskać w każdym kilka tysięcy sztuk. Przegrody do wysokości ok 60cm, powinny być wykonane z materiałów nieprzeźroczystych w celu uniknięcia podduszeń wzdłuż przegród. Oświetlenie Najlepiej jest, jeśli światło pochodzi z żarówek żarowych, które umożliwiają równomierne rozprowadzenie światła w obiekcie. Żarówki powinny być osłonięte kloszami. W przypadku stosowania oświetlenia jarzeniowego, powinny być one równomiernie rozmieszczone na całej hali i emitować światło o ciepłej barwie (o żółtym lub pomarańczowym spektrum światła). We wszystkich przypadka zaleca się stosowanie ściemniaczy, które pozwalają na płynne dopasowanie natężenia światła. Jeśli budynek jest ciemny i odchów był prowadzony również w tego typu obiekcie, wówczas natężenie światła na poziomie ok. 5 lux powinno być odpowiednie. Oświetlenie nie powinno powodować zbyt mocnego doświetlania gniazd. W budynkach o układzie mieszanym ściółkowo-rusztowym, część ściółkowa powinna być mocniej oświetlona, aby uniknąć nieśności na ściółce. Aby uniknąć prześwietlania gniazd, możliwe jest bardziej równomierne rozprowadzenie światła przez zastosowanie niebieskich lub czerwonych taśm na bokach jarzeniówek. Ilość jaja ściółkowych można ograniczyć poprzez zastosowanie nocnego oświetlenia zapalanego ok 1h przed zapaleniem głównych linii świetlnych. Wymaga to zamontowania punktów świetlnych dostarczających światło o natężeniu 0,5 lux na poziomie ptaków. 19

Ruszty Różnica wysokość między powierzchnią ściółki a rusztem nie powinna przekraczać 60 cm: większą wysokość będzie prowokować do nieśności na ściółce.. Dostęp do rusztu będzie ułatwiony, jeśli zastosuje się drabinki. Grzędy powinny być umieszczane na ruszcie. Podczas transferu rozrzucić niewielką ilość słomy na ruszcie, aby zachęcić ptaki do wejścia na niego. Jeśli stado ma dostęp do ściółki, warto zamknąć je na ruszcie w początkowym okresie na 3 do 5 dni. Karmienie/pojenie Stado rodzicielskie musi mieć ciągły dostęp do świeżej, czystej wody. Poidła powinny być rozmieszczone równomiernie na obszarze całego kurnika, a wysokość zawieszenia poideł dzwonowych powinna być dopasowana w taki sposób, aby brzeg poidła znajdował się na wysokości grzbietu ptaków. W prowadzeniu stada pomocne jest zainstalowanie licznika zużycia wody oraz dozymetru do podawania np. leków. Wysokość zawieszenia poideł i paszociągów powinna być ustawiona tak, aby nie ograniczać przemieszczania ptaków i nie prowokować do nieśności na ściółce. Naszym zdaniem łańcuchowy system karmienia jest system najbardziej nadającym się dla stad rodzicielskich, ponieważ daje możliwość opróżniania i unikania akumulacji drobnych cząstek paszy. Powinien on umożliwiać szybkie rozprowadzenie paszy (18 m/min). Systemy rurowe i talerzowe sprawiają więcej trudności w uzyskania efektu opróżnienia karmideł, a wielkość zasypu paszy musi być poprawnie wyregulowana. Nie zaleca się używania systemów, w których nie można opróżnić karmideł lub które nie pozwalają na równomierne rozprowadzenie paszy w całym budynku. Grzędy Grzędy są przydatne w obniżenia agresji, szczególnie w przypadkach podwyższonej obsady. W systemach w części rusztowych, grzędy powinny być umieszczane na ruszcie tak, aby umożliwić utrzymanie ściółki w dobrym stanie. Odległość między grzędami powinna wynosić 40 cm, a kąt między grzędą i rusztem powinien wynosić ok. 45. Należy przewidzieć od 5 do10 cm grzędy dla każdego ptaka. Gniazda Gniazda należy równomiernie rozmieścić na całym kurniku, z preferencją miejsc lekko zacienionych i łatwo dostępnych (jeden lub dwa poziomowe). Na początku nieśności gniazda automatyczne powinny również być zaścielone słomą dla uniknięcia nieśności na ściółce. Zamontowanie oświetlenia nocnego w gniazdach powinno pomóc w redukcji ilości jaj ściółkowych, poprzez umożliwienie odnalezienia gniazd ptakom, które wynoszą się jeszcze przed zapaleniem światła. Pastuchy elektryczne Aby zniechęcić do nieśności na ściółce oraz zminimalizować ryzyko zaduszeń, korzystne może być zainstalowanie pastucha elektrycznego wokół zewnętrznej granicy przedziałów. Powinny być on zamontowany ok. 5 cm od ściany i 12 cm ponad ściółką. Powinien być włączony w momencie zapalenia świateł i być czynnym przez okres wynoszenia się ptaków. 20

Przedział dla kwok Na kurniku powinny znajdować się dwa wydzielone przedziały do oddzielnego utrzymywania kogutów w początkowym okresie nieśności, a później dla ewentualnych kwok. Na każdy 1,000 m² powierzchni kurnika, powinno się zabezpieczyć min 25 m² powierzchni takiego przedziału. Udział kogutów Dla uzyskania optymalnych wyników wystarczające jest utrzymywanie od 9% do maksymalnie 10% kogutów. W systemach klatek kolonijnych zaleca się utrzymywanie13% kogutów (naturalne krycia) i 6% kogutów przy sztucznej inseminacji. W trakcie transferu stada, aby zminimalizować ryzyko nadmiernej agresywności, a zwłaszcza, jeśli koguty były odchowywane oddzielnie, zaleca się, aby procent kogutów nie przekraczał 6%. Resztę kogutów należy czasowo przetrzymać w wydzielonym boksie i dopiero stopniowo wprowadzać do stada wraz z postępem dojrzałości kurek. Na początku produkcji koguty mogą wykazywać agresywne zachowanie wobec kur i otaczać je w kręgach, które uniemożliwią normalne wyjadanie paszy. Wpłynie to negatywnie na wzrost masy ciała i późniejszą wylęgowość. Jeśli obserwuje się takie zachowanie, zaleca się, aby co najmniej 30% kogutów wydzielić i wprowadzać stopniowo. W tym przypadku od osiągnięcia ok 10% nieśności, koguty można stopniowo ponownie wprowadzać, po kilka każdego dnia, równomiernie na całej hali, w godzinach nocnych. Ryzyko nadmiernej agresywności z tytułu ponownego wprowadzenia do stada kogutów będzie wówczas ograniczone do minimum. Podczas całej produkcji ważne jest, aby mieć na hali wydzielony boks gdzie można oddzielić czasowo agresywne koguty, a później przetrzymywać osobno kurki, które zaczęły kwoczyć i muszą być odpowiednio prowadzone dla ponownego rozpoczęcia nieśności. KONTROLA ZACHOWANIA Korekta dziobów Zabieg ten jest zazwyczaj przeprowadzany z dwóch głównych powodów:, aby zapobiec występowaniu dziobania i kanibalizmu oraz zmniejszenia strat paszy. Jest to zabieg delikatny, który powinien być wykonywany jedynie przez przeszkolony personel. Źle wykonany często prowadzi do zróżnicowania i u niektórych ptaków, powoduje trudności w pobieraniu paszy i piciu. Wiek wykonywania korekcji dziobów Decyzja o momencie wykonania korekty dziobów głównie zależy od systemu odchowu: dla otwartych kurników produkcyjnych, gdzie ekspozycja na naturalne światło dzienne jest wysoka, jednokrotny zabieg korekcji dziobów w 10 dniu życia nie zabezpieczy w pełni ptaków przed ewentualnym dziobaniem. Jeśli w tym wieku zabieg będzie zbyt mocny, doprowadzi to do zmniejszenia wzrostu i pogorszenia wyrównania stada. W tych warunkach korekcja dziobów powinno się przeprowadzić dwukrotnie: słaba korekcja w 10 dniu życia, a następnie druga między 8 i 10 tygodniem życia. Zmniejszyć ryzyko dziobania można przez zakładanie ptakom tzw. okularów. Jeśli planuje się ich używanie, wówczas korekcja dziobów w 8-10 tygodniu może być słabsza. Przed wykonaniem zabiegu korekcji dziobów, należy zwrócić uwagę na następujące punkty: - nie wykonywać zabiegu, jeśli stado nie jest w dobrej kondycji zdrowotnej lub utrzymuje się reakcja poszczepienna - do wody pitnej dodać witaminę K na 48 godzin przed zabiegiem i tuż po nim, aby uniknąć ewentualnych krwawień - sprawdzić sprzęt i upewnij się, że ostrze tnące ma właściwą temperaturę, aby zachodziła kauteryzacja tkanek, ale nie zbyt wysoką - spowoduje to powstawanie oparzeń i pęcherzy po cięciu. Jeśli temperatura jest zbyt niska mogą występować obfite krwawienia. 21

Korekcja dziobów w 10 dniu: - wybrać na aparacie otwór z prawidłową średnicą, tak, aby odciąć część dzioba, pozostawiając część nie krótszą niż 2 mm od nozdrzy. - uchwycić pisklę w jednej ręce, kciukiem podtrzymać tył głowy, którą należy dokładnie przytrzymać w pozycji takiej, aby dziób ułożony był na palcu wskazującym - odchylić dziób pisklęcia lekko w górę pod kątem 15 0 od poziomu i kauteryzować brzeg dzioba, w celu uniknięcia nierównego odrastania obu części dzioba - czas kauteryzacji i kontaktu z nożem powinien trwać ok 2 do 2,5 sekundy - należy kontrolować temperaturę noża (600 º - 650 º C), każdego aparatu, co godzinę Korekcja dziobów w wieku od 8 do 10 tygodnia życia - wsunąć palec pomiędzy obie części dzioba - przycinać dziób pionowo pod właściwym kątem względem osi długiej tak, aby po kauteryzacji pozostała około połowa długości dzioba od krawędzi cięcia do linii otworów nosowymi - przycinać każdą część dzioba bardzo uważnie, szczególną ostrożność zachować przy cięciu brzegów dzioba tak, aby brzegi pozostały zaokrąglone, a efekt odrostu został zminimalizowany - należy regularnie kontrolować temperaturę noża (650 º - 750 º C) Korekta dziobów podczas transferu Tak późny zabieg nie jest zalecany, ponieważ kury są już bardzo bliskie momentu uzyskania dojrzałości płciowej i będą miały bardzo niewiele czasu na powrót do normalnego spożycia paszy i masy ciała. Jednakże podczas transferu zaleca się kontrolę dziobów i jeśli jest to konieczne, dokonanie ostatniej korekty tylko u tych ptaków, które tego wymagają. Po zabiegu korekcji dziobów należy zwrócić szczególną uwagę na: - podniesienie poziomu wody w poidłach lub ciśnienia w systemie dla ułatwienia ptakom picia - upewnienie się, że poziom paszy w karmidłach jest właściwy, nie należy doprowadzać do całkowitego wyjadania paszy w tygodniu następującym po wykonanym zabiegu Dziobanie i wynicowania Wynicowania i/lub dziobanie odbytów są jednym z głównych czynników powodujących upadki w początkowym etapie nieśności lub jej końcowej fazie. Przy dobrym prowadzeniu stada straty wywołane przez te czynniki można znacznie ograniczyć. Dziobanie jajowodów lub odbytu W chwili znoszenia jaja następuje krótkotrwałe wynicowanie jajowodu. W pewnych warunkach, takich jak wysokie natężenie światłą, niewłaściwe gniazda itp., wystający jajowód może być dziobany przez inne ptaki, powtarzające się ataki na okolicę odbytu zwykle doprowadza do śmierci ptaka. Nieprawidłowe gniazda lub ich niedobór może skutkować wzrostem liczby jaj znoszonych na ściółce lub powodować nieprawidłowe ułożenie kur w gniazdach (głowa odwrócona od wejścia) - co zwiększa ryzyko dziobania, szczególnie w sytuacji, gdy natężenie światła jest zbyt wysokie. Wysokie natężenie światła można także być odpowiedzialne za zwiększoną nerwowość i dziobanie. Kiedy takie zachowanie już się pojawi jest bardzo trudne później do wyeliminowania Zmniejszenie natężenia światła i założenie okularów są przydatne w minimalizowaniu takiego zachowania. Aby zapobiec dziobaniu, radzimy: - kontrolować natężenia światła: o utrzymywać stad w obiektach zaciemnionych (z kontrolowanym światłem) o stosować ekrany świetlne w budynkach otwartych (malowanie okien ) oraz unikać bezpośredniego wnikania promieni słonecznych w godzinach porannych i wieczorem o stosować oświetlenie z ciepłym spektrum światła o stosować grzędy w halach produkcyjnych 22

o o o o o o o o o stosować właściwe gniazda i w wystarczającej ich liczbie unikać wszelkich niedoborów paszowych i niedożywienia zapewnić swobodny dostęp do karmideł stosować systemy karmienia umożliwiające szybkie rozprowadzenie paszy unikać zbyt wysokiego poziomu energii oraz utrzymywanie odpowiedniego poziomu włókna unikać stosowania pasz kruszonych lub granulowanych (powodują one skracanie czasu wyjadania paszy) unikanie stresu, inwazji pasożytów (wewnętrznych i zewnętrznych) i stanów zapalnych jelit zapewnienie dobrej jakości ściółki, która zwiększa zainteresowanie ptaków grzebaniem przez co powoduje zajecie większej ilości czasu w ciągu dnia korekcja dziobów wykonana zgodnie ze sztuką W ramach obowiązujących przepisów prawnych stosowanie okularów (tylko dla kur) znacznie zmniejsza ryzyko dziobania. Należy przestrzegać następujących zasad: o stosować tylko wysokiej jakości okulary i zatyczki, które będą w stanie wytrzymać przez cały cykl produkcyjny stada o w trakcie trwania produkcji uzupełniać zgubione okulary o jeśli odchowalnia i hala produkcyjna są wyposażone w takie same systemy pojenia, można założyć okulary na 10 dni przed transferem o jeśli systemy w odchowie i produkcji są różne, wówczas okulary można założyć nie wcześniej niż 10 dni po transferze. W takiej sytuacji zalecamy, aby transfer był wykonany we wcześniejszym terminie o po założeniu okularów należy podnieść poziom wody w poidłach dzwonowych, aby uniknąć ewentualnych kłopotów z pojeniem Wynicowania Wynicowanie jest skutkiem obrażeń i całkowitego wynicowania odbytu oraz jajowodu, które doprowadza do szybkiej śmierci. Sytuacja taka zdarza się, gdy nioski są zbyt lekkie - niedowaga lub otłuszczone. Rozpoczynanie stymulacji świetlnej stada z niedowagą powoduje rozpoczęcie nieśności przez sztuki, które nie zakończyły jeszcze wzrostu, przez co prowokuje się wynicowania. Gwałtowne jednorazowe wydłużanie dnia również powoduje nasilenie wynicowań oraz znoszenie większej ilości jaj 2-żółtkowych. Otłuszczone kurki mają także większą podatność do wynicowań, ponieważ nadmiar odłożonego tłuszczu powoduje pogorszenie elastyczności i napięcia tkanek i mięśni biorących udział w znoszeniu jaja. Zapobieganie wynicowaniom: - uzyskanie w okresie odchowu jak najwyższego wskaźnika wyrównania stada - prowadzenie stada w sposób umożliwiający uzyskiwanie regularnych i zakładanych przyrostów wagowych od początku odchowu - unikanie nadwagi (np. otłuszczenia) w okresie odchowu - unikanie nagłych wzrostów długości dnia świetlnego Zaduszenia Czasami stada odchowywane na ściółce mają tendencję do zbijania się. Ten naturalny odruch może czasami być wywoływany przez różne sytuacje: - reakcje paniczne:, gdy ptaki są wystraszone i próbują uniknąć niebezpieczeństwa - zainteresowanie:, kiedy są czymś zainteresowane, w sytuacjach zaciekawienia nowym środowiskiem i poszukiwaniem paszy 23