Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Uwagi wstępne Testament jest jedyną formą rozrządzenia na wypadek śmierci znaną w polskim prawie spadkowym. Jest to jednostronna czynność prawna, która dla swej ważności musi spełnić szereg przesłanek 1. Niniejsze opracowanie stanowi analizę sytuacji, w których testament winien zostać uznany za nieważny, zgodnie z przesłankami wyrażonymi w art. 945 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.) 2. Tytułem wstępu wskazać należy, iż w polskim prawie cywilnym możemy mówić o nieważności testamentu, jeśli zostanie on sporządzony: 1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, 2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści 3. pod wpływem groźby 3. Nieco inaczej sytuacja kształtowała się na gruncie poprzednio obowiązującego dekretu z 1964 roku, który nieważność testamentu regulował w art. 77 zgodnie z którym: 1. Nieważny jest testament, który został sporządzony: 1) przez osobę, znajdującą się z jakichkolwiek powodów w stanie wyłączającym świadome oraz swobodne powzięcie i oświadczenie woli, w szczególności z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju psychicznego lub chociażby przemijającego zakłócenia czynności psychicznej; 2) bez zamiaru wywołania skutków prawnych; 3) pod wpływem błędu co do treści oświadczenia lub błędu w pobudce, jeżeli przypuszczać należy, że spadkodawca znając istotny stan rzeczy, nie sporządziłby testamentu o danej treści; 4) pod wpływem groźby. 2. Nieważny jest również testament, którego treść lub cel sprzeciwia się porządkowi publicznemu, ustawie lub dobrym obyczajom 4. W ocenie autorki poprzednio obowiązująca regulacja nie nasuwała tylu wątpliwości interpretacyjnych, z jakimi mamy do czynienia w aktualnym stanie prawnym. Należy jednak pamiętać, iż z nieważnością testamentu będziemy mieć do czynienia nie tylko w przypadku wypełnienia przesłanek wskazanych w art. 945 k.c., ale także w przypadku sporządzenia go przez osobę, która nie posiada pełnej zdolności do czynności prawnych. Jak wskazał Sąd 1 M. Niedośpiał, Zagadnienia ogólne testamentu w polskim prawie cywilnym, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, 1994, nr 10, s. 27. 2 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. (t.j. Dz. U. z 2017 r. poz. 459 z późn. zm.). 3 Ibidem. 4 Dekret z dnia 8 października 1946 r. Prawo spadkowe. (Dz. U. Nr 60, poz. 328 z późn. zm.). 155

Najwyższy w jednym ze swych orzeczeń skutkować to będzie sankcją bezwzględnej nieważności testamentu. Jednocześnie nie ma terminów ograniczających podnoszenie zarzutu nieważności testamentu z tego właśnie powodu i ograniczających uwzględnienie tej okoliczności z urzędu przez sąd na zasadach właściwych dla sankcji bezwzględnej nieważności czynności prawnej 5. Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli Na gruncie art. 945 1 pkt 1 k.c., który w szczególny sposób chroni swobodę testowania nie wskazując, nawet przykładowo, jakichkolwiek przyczyn mogących ją wyłączać, należy przyjąć, że choroba testatora i ogólny stan jego zdrowia, które doprowadziły do takiego osłabienia jego aktywności i siły woli, że nie jest zdolny, mimo posiadania świadomości, do przeciwstawienia się naciskom osób, bez których opieki nie może egzystować-wyłącza swobodę testowania. Jest to bowiem niewątpliwie stan wynikający z przyczyny wewnętrznej: choroby lub wieku testatora osłabiających jego aktywność i siłę woli tak, że nie jest w stanie przeciwstawić się sugestiom i naciskom osób trzecich, pod których wyłączną opieką pozostaje, nalegających na określony sposób testowania, a zatem nie jest w stanie swobodnie powziąć decyzji i wyrazić swojej ostatniej woli. Testament sporządzony w takich okolicznościach jest nieważny z przyczyn określonych w art. 945 1 pkt 1 k.c. 6 Ograniczeniem swobody testowania, mogą być również inne przypadki takie jak sytuacja ekonomiczna testatora, aczkolwiek co do zasady przyjmuje się, iż okoliczności o których mowa w art. 945 1 pkt 1 muszą być czynnikami wewnętrznymi. Wydaje się zasadne stwierdzenie, iż przy ocenie tego typu stanu faktycznego winno rozważyć się przede wszystkim czy testator miał wolę testowania i czy działał z własnej inicjatywy 7. M. Niedośpiał wskazuje, iż zaburzenia psychiczne czy nawet choroba psychiczna nie musi automatycznie skutkować nieważnością testamentu. Zasadne jest więc zbadanie każdego przypadku indywidualnie 8. Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli może być rozumiany tylko jako stan, w którym możliwość wolnego wyboru jest całkowicie wyłączona. Dlatego też warto zauważyć, iż sugestie osób trzecich nie wyłącza swobody powzięcia decyzji. W przeciwnym wypadku niemal każde oświadczenie woli byłoby dotknięte wadą wskazaną w art. 945 1 pkt 1 k.c., rzadko bowiem człowiek działa zupełnie swobodnie 9. W tym miejscu należy odnieść się również do wola testowania co można tłumaczyć jako wolę i świadomość dokonania czynności prawnej na wypadek śmierci. Testator musi obejmować swoje świadomością fakt regulowania losów majątku na czas po swojej śmierci. Sporządzenie przez spadkodawczynię testamentu jedynie po to, aby uwolnić się od natrętnych nalegań jakiejś osoby, należy ocenić jako działanie bez woli testowania 10. Celem ustalenia czy testament został sporządzony w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli zasadne jest powołanie biegłego 11. Najbardziej oczywi- 5 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2014 r., sygn. akt II CSK 103/14, LEX nr 1573972. 6 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2011 r., sygn. akt I CSK 115/1, M.Prawn. 2012/14/754-756. 7 M. Niedośpiał, Glosa do postanowienia SN z dnia 14 grudnia 2011 r., I CSK 115/11, Paostwo i Prawo, 2013, nr 3, s. 117-122. 8 M. Niedośpiał, Glosa do uchwały SN z dnia 16 września 1993 r., III CZP 122/93, Rejent, 1995, nr 3, s. 89. 9 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2004 r., sygn. akt III CK 523/02, LEX nr 585812. 10 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2000 r., sygn. akt II CKN 696/98, LEX nr 530735. 11 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1976 r., sygn. akt III CRN 25/76, OSP 1977/4/78. 156

stym wydaje się powołanie dowodu z opinii biegłego psychiatrii. Jednakże sąd wraz z opinią biegłego powinien wziąć pod uwagę całość materiału dowodowego takie jak przesłuchanie wnioskodawcy, uczestników, ewentualnie powołanych świadków oraz dokumentacji, która została złożona do akt sprawy po wydaniu opinii 12. Ocena, czy hipoteza art. 945 1 pkt 1 k.c. została spełniona, wymaga postawienia przez biegłego diagnozy lekarskiej bez możliwości bezpośredniej obserwacji i badania pacjenta. Dlatego poza zdarzającymi się przypadkami nie nastręczającymi trudności, wskazane jest aby opinia sądowopsychiatryczna w tego rodzaju postępowaniach była wykonywana zespołowo. Korzyści wynikające z konfrontacji lub uzupełniania poglądów niezależnych od siebie specjalistów, mających w miarę możności podobne przygotowanie teoretyczne i doświadczenie, nie wymagają szerszego uzasadnienia 13. Biegli przed wydaniem opinii oceniają zarówno sam testament i okoliczności jego sporządzenia nie oceniając przy tym wiarygodności dowodów. Opierają się oni również na zeznaniach świadków, którzy opisać mogą codzienne funkcjonowanie testatora oraz motywację do działania. Niezbędne jest również zapoznanie się z dokumentacją medyczną testatora o ile taka istnieje. Rzadziej w aktach sprawy znajdują się takie dokumenty jak dokumentacja pielęgniarska na którą składają się raporty pielęgniarskie z dyżurów szpitalnych, bądź takie sporządzane przez pielęgniarki środowiskowe, listy spadkodawców wskazujące bądź to na bliskie stosunki bądź na konflikt z poszczególnymi osobami powołanymi do spadku, a nawet zdjęcia rodzinne 14. Wskazuje się, iż w tego typu sprawach istotne jest, by rozstrzygnąć kwestię czy zachodziła obawa rychłej śmierci spadkodawcy, szczególnie jeśli mamy do czynienia ze sporządzeniem testamentu w czasie poważnej choroby czy hospitalizacji. W tego typu sytuacjach zasadne jest również zbadanie czy leki przyjmowane przez testatora mogły mieć wpływ na swobodę wyrażenia jego woli 15. W niektórych przypadkach zasadne okazać może się przeprowadzenie typowych wywiadów psychologicznych z rodziną spadkodawcy, w szczególności jeśli w aktach sprawy znajduje się niewiele informacji na jej temat 16. Błąd i groźba jako przesłanki nieważności testamentu Regulacja błędu przy sporządzaniu testamentu jest unormowaniem szczególnym, aczkolwiek także w tej dziedzinie definiuje się go jako mylne wyobrażenie spadkodawcy o rzeczywistym stanie rzeczy. Wada ta w wypadku testamentu występuje bez względu na to, czy błąd spadkodawcy sporządzającego testament dotyczy treści testamentu, czy też okoliczności nie objętej treścią testamentu np. powódki. Nie ma też znaczenia, czy oraz kto i w jaki sposób błąd wywołał. Znaczenie prawne ma jednak błąd istotny, tj. taki, który uzasadnia przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu nie złożyłby oświadczenia tej treści (art. 84 2 k.c.). O tym, 12 J. Serkies, Ocena stanu wyłączającego świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli u testatora w świetle orzecznictwa sądowego, Rejent, 2016, nr 7, s. 114-123. 13 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 grudnia 1998 r., sygn. akt II CKN 111/98, LEX nr 1215067. 14 J. T. Marcinkowski, A. Klimberg, Opiniowanie sądowo-lekarskie w sprawach o unieważnienie testamentu. Cz. I. Charakterystyka materiału badawczego. Charakterystyka testatorów, Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii, 2007, nr LVII, s. 35-36. 15 J. T. Marcinkowski, A. Klimberg, Opiniowanie sądowo-lekarskie w sprawach o unieważnienie testamentu. Cz. II. Wnioski koocowe opinii. Jakośd dokumentacji lekarskiej. Ocena zeznao świadków, Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii, 2007, nr LVII, s. 44. 16 E. Skupieo, M. Kowanetz, Psychiatryczno-psychologiczne opiniowanie w sprawach o unieważnienie oświadczenia woli ze szczególnym uwzględnieniem oceny swobody, Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii, 2008, nr LVIII, s. 40-41. 157

czy błąd spadkodawcy jest istotny decyduje ocena konkretnego wypadku, przy uwzględnieniu wszelkich okoliczności, dokonywana wyłącznie w kategoriach subiektywnych spadkodawcy (błąd powinien stanowić przyczynę sprawczą sporządzenia testamentu). Nie ma natomiast znaczenia na gruncie art. 945 1 pkt 2 k.c., czy spadkodawca oceniał dany stan faktyczny obiektywnie, czy też nie 17. Nie ulega wątpliwości, iż jedną z przesłanek ważności testamentu jest rozumienie natury czynności dokonywanej przez testatora oraz świadomość jej skutków 18. Dlatego też o nieważności takiego rozrządzenia można mówić w sytuacji, w której mamy do czynienia z błędem co do prawa. Z tego typu sytuacją mamy do czynienia jeśli spadkobierca miał mylne wyobrażenie co zasad dziedziczenia funkcjonujących w polskim prawie czy też jego poszczególnych instytucji np. przyrostu. Błąd co do prawa wynikać może z samej treści testamentu, jednak uprawnione osoby nie są w żaden sposób ograniczone środkami dowodowymi celem wykazania błędu. Wyczerpanie tej przesłanki nie musi jednak skutkować stwierdzeniem nieważności całego testamentu, a tylko niektórych rozrządzeń 19. Odnosząc się do ostatniej z przesłanek nieważności testamentu wskazać należy, iż groźba uregulowana w art. 945 1 pkt 3 różni się od tej wskazanej w art. 87 k.c. 20, bowiem drugim ze wskazanych przepisów mamy do czynienia z groźbą bezprawną. Groźbę mona utożsamić z zachowaniem danej osoby, która zapowiada dokonania czegoś złego, niemiłego, niekorzystnego bądź niebezpiecznego 21. Jest to działanie celowe, zdeterminowane na zmuszenie w tym wypadku testatora do złożenia określonego oświadczenia woli, wbrew jego chęci 22. Warto przy tym zauważyć, iż art. 945 1 pkt 3 nie różnicuje groźby co do jej nasilenia i rodzaju. Nie bada więc się czy groźba należała do kategorii poważnych, ponieważ każda prowadzi do nieważności. Testator nie musi także obawiać się bezpieczeństwa związanego zarówno z groźbą w stosunku do niego czy też osób najbliższych, bowiem nie ma znaczenia czy dotyczy ona konkretnej osoby bądź rzeczy lub majątku niezbędne jest natomiast, by testament został spełniony właśnie pod jej wpływem, chociaż nie musi być to jedyny czynnik, który ma wpływ na treść rozrządzenia 23. Uwagi końcowe Ze sformułowania art. 945 1 k.c. wynika, że ustawodawca posłużył się w nim sankcją nieważności bezwzględnej, jednakże treść 2 podważa takie przekonanie. Mimo doktrynalnych sporów co do charakteru sankcji przewidzianej dla testamentów dotkniętych wadami oświadczenia woli, przeważa stanowisko, że należy opowiedzieć się na rzecz nieważności bezwzględnej, która jednak doznaje pewnych modyfikacji w porównaniu z jej klasycznym ujęciem. Przede wszystkim należy 17 Postanowienie Sadu Najwyższego z dnia 29 października 2003 r., sygn. akt III CK 325/02, LEX nr 602262. 18 J. Wiercioski, Sporządzenie testamentu w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli w praktyce notarialnej, Przegląd Sądowy, 2011, nr 6, s. 7-21. 19 P. Księżak, Kilka uwag o przyroście (art. 965 k.c.), Przegląd Sądowy, 2014, nr 1, s. 68-76. 20 art. 87 k.c.: Kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylid się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiad, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeostwo osobiste lub majątkowe. 21 M. Treder [w:] A. Opalska, M. Treder, A. Tymieniecka, Social media. Analiza prawnokarna i kryminologiczna. Zagadnienia wybrane, Szczecin 2017, s. 39. 22 S. Rudnicki [w:] S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Częśd ogólna, Warszawa 2007, s. 392. 23 E. Skowrooska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2007, s. 83. 158

zwrócić uwagę, że na nieważność testamentu spowodowaną wadami oświadczenia woli nie może się powołać każdy, lecz tylko osoby, które mają w tym interes. Brak dookreślenia tego interesu uzasadnia wniosek, że krąg podmiotów legitymowanych do powołania się na nieważność testamentu z przyczyn wymienionych w art. 945 1 k.c. jest stosunkowo szeroki. Można w szczególności wskazać na spadkobierców i zapisobierców, wykonawcę testamentu, nabywcę spadku (udziału w spadku), wierzycieli spadkodawcy i spadkobierców 24. Nie jest więc to katalog zamknięty, osoba która powołuje się na nieważność testamentu musi wykazać, iż został on sporządzony z naruszeniem osobistego charakteru testamentu 25. Dlatego też porównując sankcję wyrażoną w art. 945 1 k.c. z innymi przypadkami nieważności, które znaleźć możemy w kodeksie wskazać należy, iż została ona sprzężona z działaniami mającymi miejsce po otwarciu spadku, tj. powołanie się na odpowiednie przesłanki przez uprawniony krąg podmiotów wskazanych w 2 cytowanego przepisu 26. Dla skutecznego powołania się na nieważność testamentu - w rozumieniu art. 945 2 k.c. - nie jest konieczne wyraźne stwierdzenie, że testament jest nieważny, lecz wystarczy powołanie się na którąkolwiek z przesłanek nieważności testamentu, przewidzianych w art. 945 1 k.c. 27 Należy również pamiętać, iż powoływanie się na nieważność testamentu ograniczone jest ramami czasowymi. Upływ terminu przewidzianego w art. 945 2 k.c. wyłącza możliwość powołania się na nieważność testamentu przez osobę zainteresowaną oraz uwzględnienie tej nieważności przez sąd z urzędu 28. Jest to bowiem przesłanka, którą sąd bada wyłącznie na wniosek osoby uprawnionej 29. Niezwykle istotny z punktu widzenia praktyki jest fakt, iż powództwo o ustalenie nieważności testamentu jest niedopuszczalne. W przedmiocie ważności testamentu rozstrzyga sąd spadku w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku 30. Jest więc to postępowanie nieprocesowe ze wszystkimi tego konsekwencjami. Możliwe jest wydanie postanowienia wstępnego w tym przedmiocie 31. Wnioski Istnieją również okoliczności, które mimo wątpliwości nie będą skutkować nieważnością testamentu. Niedochowanie w testamencie własnoręcznym obowiązku umieszczenia w nim daty nie powoduje bezwzględnej nieważności testamentu tylko wtedy, gdy nie budzi wątpliwości m.in., że spadkodawca w chwili testowania miał zdolność do czynności prawnych i mógł dokonać tej czynności prawnej. Taką funkcję pełni też obowiązek opatrzenia testamentu datą, gdyż pozwala na ocenę zdolności testowania na chwilę oświadczania ostatniej woli. Czasowe ograniczenie możliwości zakwestionowania tego, że testator nie miał zdolności do sporządzenia testamentu, skutkowałoby utrzymaniem w mocy testamentów sporządzonych przez osoby niemające zdolności testowania, 24 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 2007 r., sygn. akt I CSK 140/07, OSNC 2008/10/118. 25 S. Wójcik, Rola notariusza w sprawach spadkowych (na przykładzie testamentu notarialnego), Rejent, 1996, nr 4-5, s. 144. 26 A. Mączyoski, Wpływ wad oświadczenia woli na ważnośd testamentu, Rejent, 1991, nr 7-8, s. 24. 27 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 2003 r., sygn. akt III CKN 366/01, LEX nr 141404. 28 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 2007 r., sygn. akt I CSK 140/07, Biul.SN 2007/12/13. 29 M. Rzewuska, M. Rzewuski, Glosa do postanowienia SN z dnia 8 sierpnia 2007 r., I CSK 140/07, Radca Prawny, 2009, nr 6, s. 68. 30 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1966 r., sygn. akt III CZP 66/66, OSP 1967/11/256. 31 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 1967 r., sygn. akt III CZP 37/67, OSNC 1967/11/198. 159

jeśli tylko ważność takich testamentów nie zostałaby podważona w ustawowo określonym czasie, tj. w terminach wskazanych w art. 945 2 k.c. 32 Testament własnoręczny (holograficzny), aby zachował swoją ważność, nie musi być nazwany w swej treści przez spadkodawcę testamentem, jeżeli jego forma odpowiada wymaganiom art. 949 1 k.c. Okoliczność, że testament jest jednostronną czynnością prawną na wypadek śmierci nie musi wprost wynikać z zawartego w testamencie stwierdzenia, że zostaje on sporządzony na wypadek śmierci (mortis causa.). Decydują o tym motywy, wola i świadomość, którymi kieruje się spadkodawca dokonując rozrządzeń swoim majątkiem. Niezamieszczenie w treści testamentu wzmianki, iż jest to rozporządzenie na wypadek śmierci nie ma znaczenia przy ocenie jego ważności 33. Z kolei okoliczność, że testament został sporządzony w formie aktu notarialnego, nie stoi na przeszkodzie udowadnianiu jego nieważności, przewidzianej w przepisie art. 945 k.c. 34 Faktem jest, iż prawdopodobieństwo sporządzenia nieważnego testamentu jest o wiele mniej prawdopodobne aniżeli w przypadku testamentu holograficznego, jednakże nie można wykluczyć tego typu możliwości. Notariusz wykonuje zawód zaufania publicznego oraz ma obowiązek działania z należytą starannością, co wynika z treści art. 80 ustawy prawo o notariacie 35. Warto również przytoczyć treść 15 ust. 1 Kodeksu Etyki Zawodowej Notariusza, zgodnie z którym Notariusz obowiązany jest do zastosowania takich rozwiązań prawnych, które odpowiadają woli klienta 36. Niestosowanie się do tych zasad skutkuje odpowiedzialnością dyscyplinarną notariusza, w związku z czym przed sporządzeniem jakiegokolwiek dokumentu w sposób wnikliwy i szczegółowy bada on wszelkie okoliczności sprawy. Nie mniej jednak istnieją przypadki, których tylko osoba posiadająca wiedzę specjalną jest w stanie zweryfikować np. czy nie zachodzi przesłanka zawarta w art. 945 1 pkt 1 k.c. Bibliografia Literatura 1. Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2007. 2. Księżak P., Kilka uwag o przyroście (art. 965 k.c.), Przegląd Sądowy, 2014, nr 1. 3. Marcinkowski J. T., Klimberg A., Opiniowanie sądowo-lekarskie w sprawach o unieważnienie testamentu. Cz. I. Charakterystyka materiału badawczego. Charakterystyka testatorów, Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii, 2007, nr LVII. 4. Marcinkowski J. T., Klimberg A., Opiniowanie sądowo-lekarskie w sprawach o unieważnienie testamentu. Cz. II. Wnioski końcowe opinii. Jakość dokumentacji lekarskiej. Ocena zeznań świadków, Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii, 2007, nr LVII. 32 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2013 r., sygn. akt III CZP 22/13, OSNC 2013/11/125. 33 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1989 r., sygn. akt III CRN 292/89, LEX nr 1112060. 34 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 1985 r., sygn. akt III CRN 181/85, LEX nr 83802. 35 art. 80 2: Przy dokonywaniu czynności notarialnych notariusz jest obowiązany czuwad nad należytym zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których czynnośd ta może powodowad skutki prawne. 3: Notariusz jest obowiązany udzielad stronom niezbędnych wyjaśnieo dotyczących dokonywanej czynności notarialnej; zob. Ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie. (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 1796 z późn. zm.). 36 Uchwała Nr 19 Krajowej Rady Notarialnej z dnia 12 grudnia 1997 r. - Kodeks Etyki Zawodowej Notariusza (Dz.U.1997.12.12). 160

5. Mączyński A., Wpływ wad oświadczenia woli na ważność testamentu, Rejent, 1991, nr 7-8. 6. Niedośpiał M., Glosa do postanowienia SN z dnia 14 grudnia 2011 r., I CSK 115/11, Państwo i Prawo, 2013, nr 3. 7. Niedośpiał M., Glosa do uchwały SN z dnia 16 września 1993 r., III CZP 122/93, Rejent, 1995, nr 3. 8. Niedośpiał M., Zagadnienia ogólne testamentu w polskim prawie cywilnym, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, 1994, nr 10. 9. Opalska A., Treder M., Tymieniecka A., Social media. Analiza prawnokarna i kryminologiczna. Zagadnienia wybrane, Szczecin 2017. 10. Rzewuska M., Rzewuski M., Glosa do postanowienia SN z dnia 8 sierpnia 2007 r., I CSK 140/07, Radca Prawny, 2009, nr 6. 11. Serkies J., Ocena stanu wyłączającego świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli u testatora w świetle orzecznictwa sądowego, Rejent, 2016, nr 7. 12. Skowrońska-Bocian E., Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2007. 13. Skupień E., Kowanetz M., Psychiatryczno-psychologiczne opiniowanie w sprawach o unieważnienie oświadczenia woli ze szczególnym uwzględnieniem oceny swobody, Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii, 2008, nr LVIII. 14. Wierciński J., Sporządzenie testamentu w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli w praktyce notarialnej, Przegląd Sądowy, 2011, nr 6. 15. Wójcik S., Rola notariusza w sprawach spadkowych (na przykładzie testamentu notarialnego), Rejent, 1996, nr 4-5. Akty prawne 1. Dekret z dnia 8 października 1946 r. Prawo spadkowe. (Dz. U. Nr 60, poz. 328 z późn. zm.). 2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. (t.j. Dz. U. z 2017 r. poz. 459 z późn. zm.). 3. Ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie. (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 1796 z późn. zm.). 4. Uchwała Nr 19 Krajowej Rady Notarialnej z dnia 12 grudnia 1997 r. - Kodeks Etyki Zawodowej Notariusza (Dz.U.1997.12.12). Orzecznictwo 1. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1966 r., sygn. akt III CZP 66/66, OSP 1967/11/256. 2. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 1967 r., sygn. akt III CZP 37/67, OSNC 1967/11/198. 3. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2013 r., sygn. akt III CZP 22/13, OSNC 2013/11/125. 161

4. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1976 r., sygn. akt III CRN 25/76, OSP 1977/4/78. 5. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 1985 r., sygn. akt III CRN 181/85, LEX nr 83802. 6. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1989 r., sygn. akt III CRN 292/89, LEX nr 1112060. 7. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 grudnia 1998 r., sygn. akt II CKN 111/98, LEX nr 1215067. 8. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2000 r., sygn. akt II CKN 696/98, LEX nr 530735. 9. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 2003 r., sygn. akt III CKN 366/01, LEX nr 141404. 10. Postanowienie Sadu Najwyższego z dnia 29 października 2003 r., sygn. akt III CK 325/02, LEX nr 602262. 11. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2004 r., sygn. akt III CK 523/02, LEX nr 585812. 12. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 2007 r., sygn. akt I CSK 140/07, OSNC 2008/10/118. 13. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2011 r., sygn. akt I CSK 115/1, M.Prawn. 2012/14/754-756. 14. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2014 r., sygn. akt II CSK 103/14, LEX nr 1573972. 162