ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO W SIEDLCACH. Nr 4 (1-2) 2016

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO W SIEDLCACH Se ri a ROL NICTWO Nr 4 (1-2) 2016 Damian Dunajko Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Wydział Przyrodniczy damian.dunajko@gmail.com CHARAKTERYSTYKA OBSZARÓW NATURA 2000 NA NIZINIE POŁUDNIOWOPODLASKIEJ. CZ. II. OBSZARY SPECJALNEJ OCHRONY OSO Characteristics of Nature 2000 areas on Nizina Południowopodlaska. Pt. II. Special Protection Areas SPA Streszczenie: Obszary Europejskiej Sieci Natura 2000 na terenie Niziny Południowopodlaskiej stanowią 9,8% powierzchni makroregionu, w tym OSO 8,6%. W badanym makroregionie utworzono 5 obszarów specjalnej ochrony ptaków. Są to: Dolina Dolnego Bugu, Dolina Liwca, Dolina Tyśmienicy, Dolina Kostrzynia i Lasy Łukowskie. Trzy pierwsze są ostojami ptasimi o randze międzynarodowej. Niektóre z nich stanowią jedne z najważniejszych w kraju ostoi gniazdowania wielu rzadkich gatunków. Obszary te w większości leżą w dolinach rzek. Stwierdzono w nich wiele rzadkich gatunków, szczególnie ptaków wodno-błotnych i drapieżnych. Tradycyjna, ekstensywna gospodarka rolna i rybacka sprzyjają zachowaniu i utrzymaniu siedlisk cennych gatunków i zbiorowisk. Słowa kluczowe: ostoje ptasie, różnorodność przyrodnicza, gatunki priorytetowe Summary: Areas of the European Natura 2000 Network on the Nizina Południowopodlaska area constitute 9.8% of the macroregion, including SPA 8.6%. In the audited macroregion 5 special protection areas of birds were created. These are: Dolina Dolnego Bugu, Dolina Liwca, Dolina Tyśmienicy, Dolina Kostrzynia i Lasy Łukowskie. The first three are bird anchors of international importance. Some of them are among the most important in the country nesting anchor for many rare species. These areas are largely in river valleys. In there a lot of rare kinds were stated, of particularly water-marsh and predatory birds. The traditional extensive farming and fishing contribute to the preservation and maintenance of habitats of valuable species and communities. Keywords: bird's anchors, natural diversity, species priority Wstęp Polska ze względu na duży udział rolnictwa ekstensywnego odgrywa szczególną rolę w ochronie gatunków gniazdujących na terenie UE jako ostoja ptaków krajobrazu wiejskiego [Ebertowska i in. 2016]. Liczebność tej grupy pta-

6 Damian Dunajko ków w Polsce i w Europie maleje [Wuczyński i in. 2011, Tryjanowski i in. 2011, Woźniak i in. 2012, Meyer i in. 2013, Inger i in. 2014]. Szybkie zmniejszanie liczebności obserwowano między innymi dla takich gatunków, jak: kraska, błotniak łąkowy, zimorodek, głowienka i świergotek łąkowy [Chodkiewicz i in. 2013]. Do oceny zmian stosowany jest międzynarodowy wskaźnik liczebności lęgowych pospolitych ptaków krajobrazu rolniczego (FBI Farmland Bird Index). Jest on uważany za wskaźnik kondycji ekosystemów użytkowanych rolniczo (ponad 60% powierzchni Polski) [Chodkiewicz i in. 2013, Ebertowska i in. 2016]. Negatywną presję na bioróżnorodność obszarów rolniczych wywiera intensyfikacja rolnictwa, zaprzestanie użytkowania gruntów rolnych oraz nasilenie urbanizacji. Intensyfikacja produkcji rolniczej wpływa na ptaki zarówno w okresie lęgowym, jak i podczas zimowania [Goławski i Kasprzykowski 2008]. Dla zachowania ptaków w krajobrazie rolniczym ważne jest zachowanie śródpolnych zadrzewień i zakrzaczeń i oczek wodnych oraz miedz [Tryjanowski i in. 2011, Ebertowska i in. 2016]. Szczególnie pozytywną rolę w ochronie bioróżnorodności mogą odegrać działania wprowadzone w ramach WPR, zwłaszcza na obszarach Natura 2000 oraz w zakresie programów rolno-środowiskowych [Ebertowska i in. 2016, Sprawozdanie Komisji Europejskiej]. Jednak niektórzy autorzy wskazują, że programy rolno- -środowiskowe w naszych warunkach, przy dużych wymaganiach, zwłaszcza nadmiernej biurokracji odstraszają potencjalnych beneficjentów [Gotkiewicz 2014]. Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jest to wdrożony na takich samych zasadach we wszystkich krajach UE system ochrony różnorodności biologicznej. Celem jego jest zachowanie gatunków cennych i zagrożonych w skali europejskiej oraz unikatowych siedlisk przyrodniczych [Górska 2007]. Dyrektywy Unijne dające podstawy prawne tworzenia sieci Natura 2000 znalazły wyraz w prawie polskim w ustawie o ochronie przyrody [Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody] [Rąkowski 2011]. Ochrona na terenach sieci Natura 2000 realizowana jest w dwóch kategoriach obszarów: Specjalnych Obszarów Ochrony SOO (ostoje siedliskowe PLH) i Obszarów Specjalnej Ochrony OSO (ostoje ochrony ptaków PLB). Aktualnie w Polsce zatwierdzonych jest 145 obszarów specjalnej ochrony ptasiej i 849 obszarów ochrony siedliskowej [dane RDOŚ 2012]. Dla każdego obszaru Natura 2000 zostały opracowane mapy z zaznaczonymi granicami obszarów oraz Standardowe Formularze Danych. Informacje w nich zawarte dotyczą: powierzchni i położenia obszaru, opisu i charakterystyki obszaru, gatunków objętych ochroną, wymienionych w Załącznikach Dyrektywy, a także dane o ich liczebności i znaczeniu w skali kraju i UE oraz głównych zagrożeniach. Obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce wyznaczano przede wszystkim opierając się na opracowanym przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP) wykazie ostoi ptaków o randze międzynarodowej (Important Bird Areas IBA) [Sidło i in. 2004]. Dla właściwej realizacji postawio-

Charakterystyka obszarów Natura 2000 na Nizinie Południowopodlaskiej. Cz. II... 7 nych zadań przed tymi formami ochrony przyrody ważna jest wiedza o tym, gdzie i w jakim celu na danym terenie utworzono takie obszary ochrony [Gotkiewicz 2014]. Brak podstawowych informacji i konsultacji społecznych na etapie tworzenia sieci spowodowało, że lokalne społeczności zostały zniechęcone do idei Natura 2000 [Bołtromiuk 2012]. Rzetelna wiedza na temat znaczenia obszarów Natura 2000 jest bardzo ważna, gdyż wielu rolników często postrzega te obszary jako negatywny czynnik, utrudniający rozwój społeczno-gospodarczy regionu [Mickiewicz i Gotkiewicz 2010]. Niektóre badania wskazują jednak na to, że rolnicy gospodarujący na obszarach Natura 2000 mają większą świadomość proekologiczną w porównaniu do ludności spoza tych obszarów. Jest to wynik działań edukacyjnych wśród dla rolników, których gospodarstwa znajdują się na obszarach objętych tą formą ochrony [Perepeczko 2012]. Rozbieżność ta wskazuje na regionalne zróżnicowanie w zakresie prowadzenia takich szkoleń edukacyjnych dla rolników. Celem pracy była charakterystyka specjalnych obszarów ochrony ptaków na Nizinie Południowopodlaskiej. Dokonano jej na podstawie materiałów źródłowych i dokumentacji sporządzonych dla poszczególnych obszarów na Nizinie Południowopodlaskiej. Głównym źródłem informacji były dane zawarte w Standardowych Formularzach Danych dostępnych na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska [http://natura2000.gdos.gov.pl], które zostały zaktualizowane na podstawie najnowszych badań dotyczących zmian liczebności ptaków na Obszarach Natura 2000 [Goławski i Kasprzykowski 2008, Dombrowski i in. 2011a, b, 2012, 2013, Wierzba 2013]. Dane te oraz opisy działań ochronnych zawarte są również w planach ochrony dla tych obszarów na analizowanym terenie [Zarządzenie RDOŚ w Lublinie 2014, Zarządzenie Nr 12 RDOŚ w Warszawie, Dokumentacja Planu. Dolina Kostrzynia PLB140009]. Tabelę obrazującą obszary specjalnej ochrony ptaków, ich powierzchnię i procentowy udział w poszczególnych mezoregionach Niziny Południopodlaskiej wyliczono na podstawie interaktywnej mapy [http://geoserwis.gdos.gov.pl/ mapy/]. Charakterystyka opisywanego terenu Nizina Południowopodlaska jest makroregionem leżącym w środkowo- -wschodniej Polsce na styku województwa mazowieckiego i lubelskiego. Nizinę Południowopodlaską tworzą mezoregiony: Podlaski Przełom Bugu, Wysoczyzna Siedlecka, Równina Łukowska, Obniżenie Węgrowskie, Wysoczyzna Kałuszyńska, Wysoczyzna Żelechowska, Pradolina Wieprza oraz Wysoczyzna Lubartowska [Kondracki 2002] (ryc. 1). Położona jest na północ od Wyżyny Lubelskiej, pomiędzy Niziną Środkowomazowiecką na zachodzie a Polesiem na wschodzie, dolina Bugu dzieli ją od Niziny Północnopodlaskiej. Zajmuje obszar 10,5 tys. km 2. Przez

8 Damian Dunajko środek regionu przebiega granica zasięgu zlodowacenia warciańskiego, stanowiąca dział wód między dopływami środkowej Wisły Okrzejką, Wilgą i Świdrem a płynącą w kierunku wschodnim Krzną, która uchodzi do Bugu pod Terespolem. Południową część regionu przecina Wieprz. Odśrodkowy układ sieci rzecznej akcentuje płynący w kierunku północnym Liwiec, dopływ dolnego Bugu. Nizina Południowopodlaska jest wysoczyzną wznoszącą się od 150 do 200 m n.p.m. i w kilku miejscach przekraczającą 200 m. Na równinnej na ogół powierzchni zachowały się ostańce wzgórz morenowych, kemów i ozów [Kondracki 2002]. Ryc. 1. Obszary Specjalnej Ochrony (OSO) na tle mezoregionów Niziny Południowopodlaskiej Fig. 1. Special Protection Areas (SPAs) against mesoregions of Nizina Południowopodlaska

Charakterystyka obszarów Natura 2000 na Nizinie Południowopodlaskiej. Cz. II... 9 Ogólna charakterystyka Obszarów Specjalnej Ochrony OSO (ostoje ochrony ptaków PLB) na Nizinie Południowopodlaskiej Na terenie Niziny Południowopodlaskiej obszary sieci Natura 2000 zajmują 9,8% powierzchni makroregionu. Obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO), utworzone na podstawie Dyrektywy Ptasiej, zajmują większą powierzchnię (8,6% obszaru) niż specjalne obszary ochrony siedlisk (4,6%) [Dunajko i Rzymowska 2015]. Największy udział obszary sieci Natura 2000 zajmują na terenie Podlaskiego Przełomu Bugu (56,8%), w tym OSO 54,7%. Duży udział zajmują one również w Pradolinie Wieprza (30,7%) i na Obniżeniu Węgrowskim (29,5%) (tab. 1). Natomiast na obszarze Wysoczyzny Żelechowskiej (1%), Wysoczyzny Kałuszyńskiej (1,3%) i Wysoczyzny Lubartowskiej (2,2%) mają one znikomy udział. Obszary związane z dolinami rzek, zarówno na Nizinie Południowopodlaskiej, jak i w kraju mają największy udział wśród wszystkich OSO [Rąkowski 2011]. Tabela 1. Udział obszarów Natura 2000 w mezoregionach Niziny Południowopodlaskiej Table 1. Participation of Natura 2000 areas in mesoregions of Nizina Poludniowopodlaska Mezoregion Mesoregion Obniżenie Węgrowskie Podlaski Przełom Bugu Pradolina Wieprza Równina Łukowska Wysoczyzna Kałuszyńska Wysoczyzna Lubartowska Wysoczyzna Siedlecka Wysoczyzna Żelechowska Powierzchnia ogółem Total area [ha] Obszar ptasi Bird s area [ha] Udział Participation [%] Obszar siedliskowy The area habitat [ha] Udział Participation [%] Ogółem Natura 2000 The Natura 2000 in total [ha] Udział Participation [%] 57800 16882,52 29,2 4417,30 7,6 17044,42 29,5 67300 36843,68 54,7 24814,00 36,9 38196,22 56,8 35300 4793,00 13,6 6059,80 17,2 10852,80 30,7 256600 13389,80 5,2 1516,20 0,6 13485,70 5,3 81800 1069,22 1,3 14,00 0,017 1072,62 1,3 121900 864,05 0,7 1849,30 1,5 2713,35 2,2 250200 16354,26 6,5 8506,25 3,4 18706,70 7,5 184400 706,10 0,4 1063,60 0,6 1769,70 1,0 Ogółem 1055300 90902,63 8,6 48240,45 4,6 103841,51 9,8 Na terenie Niziny Południowopodlaskiej wyznaczono 5 obszarów ochrony ptaków. Są to: Dolina Dolnego Bugu, Dolina Liwca, Dolina Kostrzynia, Dolina Tyśmienicy i Lasy Łukowskie (ryc. 1, tab. 2). Wśród nich największą powierzchnię

10 Damian Dunajko zajmuje Dolina Dolnego Bugu, która w około 50% zlokalizowana jest na obszarze Podlaskiego Przełomu Bugu. Duży obszar zajmuje też Dolina Liwca, położona w 54,2% na Wysoczyźnie Siedleckiej i na Obniżeniu Węgrowskim (18,7%). Do dużych ostoi należy też Dolina Kostrzynia (81,8% na Obniżeniu Węgrowskim) i Lasy Łukowskie (100% na Równinie Łukowskiej) (tab. 2). Tabela 2. Obszary Specjalnej Ochrony OSO Table 2. Special Protection Areas - SPA Mezoregion Mesoregion Powierzchnia mezoregionu Surface region [ha] Powierzchnia ostoi w mezoregionie Surface refuge in mezoregion [ha] Ogólna powierzchnia ostoi The total area of the refuge [ha] Procent ostoi w mezoregionie Refuge in mezoregion [%] Podlaski Przełom Bugu 67300 Dolina Dolnego Bugu 36843,68 74309,9 49,6 Wysoczyzna Siedlecka Dolina Liwca 14880,4 27431,5 54,2 250200 Dolina Kostrzynia 872,36 14376,1 6,1 Dolina Dolnego Bugu 601,5 74309,9 0,8 Równina Łukowska Dolina Liwca 981 27431,5 3,6 Lasy Łukowskie 256600 11488,4 11488,4 100,0 Dolina Tyśmienicy 133,3 7363,7 1,8 Dolina Dolnego Bugu 787,1 74309,9 1,1 Obniżenie Węgrowskie Dolina Kostrzynia 57800 11756,52 14376,1 81,8 Dolina Liwca 5126 27431,5 18,7 Wysoczyzna Żelechowska 184400 Dolina Kostrzynia 706,1 14376,1 4,9 Wysoczyzna Lubartowska 121900 Dolina Tyśmienicy 864,05 7363,7 11,7 Pradolina Wieprza 35300 Dolina Tyśmienicy 4793 7363,7 65,1 Wysoczyzna Kałuszyńska Dolina Kostrzynia 81800 1041,12 14376,1 7,2 Dolina Liwca 28,1 27431,5 0,1

Charakterystyka obszarów Natura 2000 na Nizinie Południowopodlaskiej. Cz. II... 11 Dolina Dolnego Bugu PLB140001 Obszar obejmuje odcinek doliny dolnego i środkowego Bugu. Szeroka dolina Bugu zachowała zbliżony do naturalnego charakter z nieuregulowanym, silnie meandrującym korytem, licznymi starorzeczami i wyspami, piaszczystymi łachami i skarpami oraz zespołami nadbrzeżnych łąk, torfowisk, zarośli i lasów. Na nadbużańskich wyspach i łachach oraz na nadrzecznych łąkach gnieździ się najwięcej rzadkich gatunków ptaków, których występowanie związane jest z szerokimi, naturalnymi dolinami dużych rzek, a zwłaszcza rybitw i ptaków siewkowych. Występują co najmniej 22 gatunki ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 5 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK) [Głowaciński i in. 2001, 2004]. W okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej takich gatunków ptaków, jak: bączek Ixobrychus minutus, kulik wielki Numenius arquata, rybitwa białoczelna Sternula albifrons, sieweczka obrożna Charadrius hiaticula i podróżniczek Luscinia svecica, wymienionych w Polskiej Czerwonej Księdze [Głowaciński i in. 2001, 2004] oraz takich, jak: bocian czarny Ciconia nigra, kszyk Gallinago gallinago, sieweczka rzeczna Charadrius dubius, zimorodek Alcedo atthis [SFD - Dolina Dolnego Bugu PLB140001]. Jest to jedna z głównych krajowych ostoi lęgowych rybitwy białoczelnej (PCK) (80 par lęgowych) i kulika wielkiego (PCK) (10 par lęgowych), których populacje utrzymują się na stałym poziomie [Dokumentacja Planu Dolina Dolnego Bugu PLB140001, 2013]. Jak wynika z ostatnich badań, liczebność populacji wielu gatunków wykazuje tendencje spadkowe. Badania z 2012 r. [Wierzba 2013, Dokumentacja Planu Dolina Dolnego Bugu PLB140001, 2013] wskazują na drastyczny spadek liczebności o ok. 90% sieweczki obrożnej (9 par lęgowych) oraz duży dla rycyka Limosa limosa (18 par lęgowych) w porównaniu z danymi z końca XX w. Mniejsze zmiany w liczebności zanotowano dla gatunków takich, jak: sieweczka rzeczna (52 pary lęgowe, spadek około 40%), brodziec piskliwy Actitis hypoleucos (do 87 par lęgowych, spadek o ok. 20%) i rybitwa rzeczna Sterna hirundo (105 par lęgowych, spadek o 30%) [Dokumentacja Planu Dolina Dolnego Bugu PLB140001, 2013]. Dla wielu gatunków brak jest aktualnych danych na temat liczebności podawanych na podstawie wcześniejszych badań. Dotyczą one występowania cyranki Anas querquedula (200-320 par lęgowych, blisko 10% ogólnokrajowej populacji lęgowej), krwawodzioba Tringa totanus (128-205 par lęgowych, ok. 8% krajowej populacji lęgowej), rybitwy czarnej Chlidonias niger (360-380 par lęgowych, ponad 7% ogólnokrajowej populacji lęgowej), płaskonosa Anas clypeata (ok. 50 par lęgowych, ok. 3% ogólnokrajowej populacji lęgowej), derkacza Crex crex (540-7000 odzywających się samców) [Dolina Dolnego Bugu PLB140001].

12 Damian Dunajko Jest to ostoja ptasia o randze europejskiej E 51. Obszar ten charakteryzuje się dość wysokim wskaźnikiem cenności ornitologicznej w Polsce (0,32) [Rąkowski 2011], wskazując na dużą wartość przyrodniczą i wysoki stopień naturalności siedlisk. Bogactwo świata ptaków potwierdza występowanie aż 39 gatunków chronionych ptasią dyrektywą. Zachowaniu i utrzymaniu siedlisk cennych gatunków ptaków na obszarze Doliny Dolnego Bugu sprzyja ekstensywne użytkowanie łąk i suchych pastwisk. Największym zagrożeniem jest natomiast zmiana sposobów użytkowania: zaprzestanie lub ograniczenie wypasu i koszenia, zamiana użytków zielonych w pola uprawne, zalesianie muraw oraz nadmierny rozwój zabudowy rekreacyjnej na tym obszarze [Dokumentacja Planu Dolina Dolnego Bugu PLB140001, 2013]. Dolina Liwca PLB140002 Obszar obejmuje dolinę rzeki Liwiec, od źródeł do ujścia rzeki do Bugu. W środkowym i dolnym biegu koryto rzeki ma charakter naturalny i tworzy zakola, meandry, starorzecza i rozgałęzienia oraz wtórne zabagnienia. Natomiast w górnym odcinku Liwiec jest uregulowany. W dolinie przeważają łąki i pastwiska, lokalnie występują łęgi olchowe i olchowo-jesionowe oraz niewielkie kompleksy leśne, z dominującym udziałem sosny. W górnej części doliny rzeki znajduje się kilka kompleksów stawów rybnych [SFD Dolina Liwca PLB140002]. Dolina jest lokalnym korytarzem ekologicznym i szlakiem migracyjnym ptaków wodno-błotnych oraz jedną z najważniejszych we wschodniej Polsce ostoi lęgowych tych ptaków. Dolina Liwca jest to ostoja ptasia o randze europejskiej E 50. Występuje tu co najmniej 20 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 5 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK) [Dokumentacja Planu Dolina Liwca PLB140002]. W roku 2011 w Obszarze Specjalnej Ochrony Ptaków Dolina Liwca stwierdzono łącznie 138 gatunków lęgowych lub prawdopodobnie lęgowych, w tym 21 gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Wśród nich tylko jeden gatunek derkacz, kwalifikował dolinę Liwca do sieci Natura 2000 [Dombrowski i in. 2012]. Według ostatnich badań liczebność populacji tego gatunku utrzymuje się na stałym poziomie (264 odzywających się samców) [Dombrowski i in. 2011a, SFD Dolina Liwca PLB140002, Dokumentacja Planu Dolina Liwca PLB140002]. Jest to ważna ostoja ptaków wodno-błotnych, szczególnie w okresie lęgowym. Obszar w okresie lęgowym zasiedlany był przez, co najmniej 1% populacji krajowej takich gatunków ptaków, jak: kulik wielki (PCK), rybitwa białowąsa (PCK) [Głowaciński i in. 2001, 2004], cyraneczka, cyranka, czernica, czajka, bro-

Charakterystyka obszarów Natura 2000 na Nizinie Południowopodlaskiej. Cz. II... 13 dziec piskliwy, rycyk. Ponadto w stosunkowo dużym zagęszczeniu występowały tu: perkoz rdzawoszyi, bocian biały, krzyżówka, błotniak stawowy, derkacz, sieweczka rzeczna, kszyk, rybitwa czarna, podróżniczek, strumieniówka, ortolan. Natomiast w okresie wędrówek w stosunkowo dużej liczbie spotykane są gęsi: zbożowa i białoczelna [Dokumentacja Planu Dolina Liwca PLB140002 (Szablon projektu dokumentacji planu)]. Należy jednak zaznaczyć, że w ostatniej dekadzie znacznie zmalały liczebności pozostałych gatunków, które dotychczas kwalifikowały tę ostoję. W 2011 roku nie odnotowano jako lęgowych rybitwy białowąsej i rybitwy czarnej. Wcześniejsze dane podawały liczebność tych gatunków na poziomie 26-29 par lęgowych rybitwy białowąsej Chlidonias hybrida i 24-75 rybitwy czarnej Ch. niger. Znacząco niższe od ustanowionych wartości progowych były też liczebności błotniaka stawowego Circus aeruginosus (46 par lęgowych), żurawia Grus grus (65) [Dokumentacja Planu. Dolina Liwca PLB140002], bąka Botaurus stellaris (17), kropiatki Porzana porzana (10-15), trzmielojada Pernis apivorus (2) i zimorodka (0,8 p/10 km) [Dombrowski i in. 2012]. W planach ochrony Doliny Liwca stan populacji cyranki i rycyka określono jako niezadawalający z powodu presji drapieżników oraz zmiany użytkowania i spadku wilgotności siedlisk. Stwierdzono znaczne zmniejszenie liczebności populacji obu gatunków do poziomu 6 par lęgowych. Na szczególną uwagę zasługuje znaczna liczebność przelotnych populacji siewki złotej Pluvialis apricaria (350 osobników) [Dokumentacja Planu Dolina Liwca PLB140002]. Analizowany obszar cechuje się średnim wskaźnikiem cenności ornitologicznej (0,27) [Rąkowski 2011], zarówno w makroregionie jak i w Polsce. Ochronie siedlisk cennych gatunków ptaków na obszarze Doliny Liwca sprzyja tradycyjny sposób gospodarowania na użytkach zielonych oraz prowadzona na stawach ekstensywna gospodarka rybacka. Do najważniejszych zagrożeń dla lokalnej awifauny i jej siedlisk należą: zaniechanie bądź ograniczenie wypasu i koszenia na niektórych terenach oraz intensyfikacja produkcji na gruntach rolnych i zamiana użytków zielonych w grunty orne, a także wycinanie szuwarów na stawach [Dokumentacja Planu Dolina Liwca PLB140002, SFD Dolina Liwca PLB140002]. Dolina Kostrzynia PLB140009 Obszar położony w całości na Nizinie Południowopodlaskiej. Największa część znajduje się na obszarze Obniżenia Węgrowskiego (81,8%), mniejsze fragmenty na Wysoczyźnie Kałuszyńskiej (7,2%), Wysoczyźnie Siedleckiej (6,1%) i Wysoczyźnie Żelechowskiej (4,9%) (tab. 2). Ostoja obejmuje dolinę rzeki Kostrzyń wraz z łąkami, mokradłami i kompleksami stawów rybnych oraz otaczają-

14 Damian Dunajko ce ją lasy łęgowe, olsy i zespoły zarośli. Obszar jest ekstensywnie użytkowany rolniczo i otaczają go w większości pola uprawne. W granicach OSO Dolina Kostrzynia stwierdzono łącznie 37 gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, w tym 24 lęgowe oraz 13 gatunków przelotnych, w tym 3 gatunki zamieszczone na liście zagrożonych ptaków w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt [Głowaciński 2001, 2004]. Dolina Kostrzynia stanowi lokalny korytarz ekologiczny i cenną przyrodniczo enklawę wśród terenów wylesionych i przekształconych w wyniku gospodarki rolnej. Jest to lokalna ostoja lęgowa oraz miejsce żerowania ptaków wodno-błotnych i drapieżnych [SFD - Dolina Kostrzynia PLB140009]. Stosunkowo wysoką liczebność (1% populacji krajowej) osiągają tu populacje lęgowe derkacza (340-400 odzywających się samców), który jest jedynym gatunkiem kwalifikującym ostoję do sieci OSO Natura 2000 oraz dziwoni Carpodacus erythrinus (114-150 par) [Dokumentacja Planu Dolina Kostrzynia PLB140009]. Zmniejszyła się natomiast liczebność populacji zielonki Zapornia parva (7 par lęgowych), a w ostatnich badaniach nie stwierdzono rybitwy czarnej [Dokumentacja Planu Dolina Kostrzynia PLB140009], chociaż wcześniejsze dane wskazywały na 40-50 par lęgowych, tj. około 1% ogólnokrajowej populacji lęgowej [Dolina Kostrzynia PLB140009]. W skali regionalnej obszar jest cenną ostoją dla 11 gatunków podanych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Są to: bocian czarny (3 pary), błotniak stawowy Circus aeruginosus (27), kropiatka (15), zielonka (7), żuraw Grus grus (40), dzięcioł czarny Dryocopus martius (23-26), lerka Lullula arborea (min. 115), podróżniczek (8), gąsiorek Lanius collurio (min. 525), jarzębatka Sylvia nisoria (min. 123) i muchołówka mała Ficedula parva (7) [Dombrowski i in. 2011b]. Zachowaniu i utrzymaniu siedlisk cennych gatunków ptaków w dolinie Kostrzynia sprzyja tradycyjna ekstensywna gospodarka łąkarska na użytkach zielonych oraz prowadzona na stawach ekstensywna gospodarka rybacka. Do najważniejszych zagrożeń należą: zaniechanie bądź ograniczenie wypasu i koszenia na niektórych terenach, zmiana użytkowania łąk i pastwisk, wycinanie szuwarów na stawach oraz budowa przecinającej obszar autostrady A-1 [Dokumentacja Planu Dolina Kostrzynia PLB140009]. Lasy Łukowskie PLB060010 Ostoja zatwierdzona została w 2008 r., w 100% leży na obszarze Równiny Łukowskiej (tab. 2). Obszar obejmuje kompleks leśny Lasów Łukowskich, w którym leżą obszary źródliskowe rzek Krzna Południowa, Krzna Północna, Kostrzyń i Świder. Lasy zajmują sfałdowaną równinę, której piaszczyste gleby porastają drzewostany borowe, z przewagą borów sosnowych, zarówno suchych jak i wilgotnych. W wilgotnych zagłębieniach występują grądy oraz łęgi olchowe

Charakterystyka obszarów Natura 2000 na Nizinie Południowopodlaskiej. Cz. II... 15 i olchowo-jesionowe [SFD Lasy Łukowskie PLB060010]. Ważnym zbiorowiskiem są bory mieszane ze znaczącym udziałem jodły. Miejscami zachowały się siedliska bagienne, natomiast enklawy śródleśne stanowią łąki i pola. Poza rezerwatami przyrody teren podlega intensywnej gospodarce leśnej. W granicach obszaru występuje zwarta zabudowa wiejska, zabudowa przemysłowa (fabryka silikatów), odkrywkowa kopalnia piasku, a także sztuczny zbiornik wodny w Zimnej Wodzie. Omawiany obszar swym zasięgiem obejmuje fragment Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, ostoję siedliskową Jata PLH060108 (1188,3 ha) oraz 2 rezerwaty przyrody Jata (1116,94 ha) i Topór (56,63 ha). W ostoi Lasy Łukowskie gniazduje około 120 gatunków ptaków. Stwierdzono występowanie co najmniej 16 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 2 gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi (Głowaciński i in. 2001, 2004). Obszar ten w okresie lęgowym zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej lelka Caprimulgus europaeus (58-66 par lęgowych) i uszatki błotnej Asio flammeus (PCK). Ponadto w stosunkowo wysokim zagęszczeniu występują: gąsiorek (247-270 osobników), jarzębatka (80-100) i lerka (142-155) [SFD Lasy Łukowskie PLB060010]. Duże znaczenie dla zachowania i utrzymania siedlisk cennych gatunków ptaków w Lasach Łukowskich ma istotna zgodność drzewostanów z siedliskami przyrodniczymi, stosunkowo niewielka penetracja terenu przez ludzi oraz ekstensywne gospodarowanie na gruntach rolnych na obrzeżach lasu i w śródleśnych enklawach. Najważniejszymi zagrożeniami awifauny i jej siedlisk są: obniżanie się poziomu wód gruntowych, zalesienia i naturalne zarastanie nieużytków porolnych oraz zaprzestanie koszenia i wypasu na sąsiadujących łąkach i pastwiskach [Lasy Łukowskie PLB060010]. Dolina Tyśmienicy PLB060004 Obszar obejmuje dolny odcinek doliny Tyśmienicy, od stawu Siemień do ujścia rzeki do Wieprza. W większości leży na obszarze Pradoliny Wieprza (65,1% obszaru), zdecydowanie mniejsza część na Wysoczyźnie Lubartowskiej (11,7%) i w niewielkim stopniu na Równinie Łukowskiej (1,8%) (tab. 2). Pozostała część znajduje się w obrębie mezoregionów Zaklęsłość Sosnowicka i Równina Parczewska na Polesiu Zachodnim. Dolina jest częściowo zmeliorowana, zajmują ją wilgotne łąki z fragmentami turzycowisk oraz zaroślami wierzbowymi i olszynami. Znajduje się tu kompleks stawów w Siemieniu (790 ha 2 duże i 12 małych stawów) oraz kilka niewielkich kompleksów stawów, liczne torfianki i starorzecza. W kompleksie w Siemieniu 20% powierzchni dużych stawów i 40-50% powierzchni wielu stawów małych porastają szuwary trzcinowe i pałkowe. Otoczenie obszaru stano-

16 Damian Dunajko wią tereny rolnicze. Stawy rybne w Siemieniu objęte są ochroną jako Zespół Krajobrazowo-Przyrodniczy. Część łąk objęta jest programem rolnośrodowiskowym. Obszar obejmuje również krasowe zapadlisko wypełnione torfem, zajęte przez torfowisko przejściowe porośnięte łozą z osiką i brzozą oraz otaczający je Las Wólczyński, a także doły potorfowe, zajęte obecnie przez kilkadziesiąt torfianek [SFD Dolina Tyśmienicy PLB060004]. Dolina Tyśmienicy jest ostoją ptasią o randze europejskiej E 64. Stanowi jedną z głównych krajowych ostoi lęgowych zagrożonych globalnie: podgorzałki Aythya nyroca (3-6 par lęgowych), zielonki (30-50 odzywających się samców) i kulika wielkiego (17-20 par lęgowych) [Dolina Tyśmienicy PLB060004]. Na uwagę zasługuje także gniazdowanie skrajnie nielicznej w kraju uszatki błotnej (1-2 pary lęgowe). Występuje tu co najmniej 25 gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Rady 79/409/EWG, 13 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi [Głowaciński i in. 2001, 2004]. W okresie lęgowym obszar zasiedlają gatunki ptaków wyszczególnionych w Polskiej Czerwonej Księdze [Głowaciński i in. 2001, 2004]: batalion (1 para lęgowa), bączek (10-15 par lęgowych), bąk (15-20 par lęgowych), bielik (25 zimujących i 50 przelotnych), rybitwa białoskrzydła (25 par), rybitwa białowąsa (30 par), podróżniczek (5-10), uszatka błotna (1-2), zielonka (30-50), dubelt (1), kulik wielki (17-20). Ponadto w okresie lęgowym występują tu: błotniak łąkowy Circus pygargus, błotniak stawowy, mewa czarnogłowa Larus melanocephalus, rybitwa czarna (60-10 par lęgowych), rybitwa rzeczna (20-150 par), cyranka (44 par), gęgawa Anser anser, krakwa Anas strepera (30-45 par), krwawodziób (35-40 par lęgowych), perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena (do 40 par), pustułka Falco tinnunculus, rycyk oraz w stosunkowo dużym zagęszczeniu bocian biały Ciconia ciconia i derkacz (200- -300 samców) [SFD Dolina Tyśmienicy PLB060004]. Stawy w Siemieniu są pierzowiskiem dla ok. 250-550 osobników łabędzia niemego Cygnus olor. Na stawach rybnych prowadzony jest monitoring podgorzałki i łabędzia krzykliwego, północno-zachodnia część ostoi objęta jest monitoringiem ptaków drapieżnych. Dolina Tyśmienicy charakteryzuje się najwyższym wskaźnikiem cenności ornitologicznej w makroregionie (0,34) [Rąkowski 2011]. Zagrożeniem dla awifauny na obszarze Doliny Tyśmienicy jest przede wszystkim: zaprzestanie gospodarki łąkarskiej, zalesianie łąk zalewowych, prowadzenie melioracji osuszających, intensyfikacja gospodarki rybackiej, usuwanie roślinności szuwarowej oraz płoszenie ptaków i tępienie ptaków rybożernych na stawach [Zarządzenie RDOŚ w Lublinie, 2014].

Charakterystyka obszarów Natura 2000 na Nizinie Południowopodlaskiej. Cz. II... 17 Podsumowanie Obszary Natura 2000 na terenie Niziny Południowopodlaskiej stanowią 9,8% powierzchni makroregionu, w tym obszary specjalnej ochrony ptaków 8,6%. Skoncentrowane są przede wszystkim w dolinach rzek, które na tym obszarze zachowały w większości naturalny charakter. Ma to bezpośredni wpływ na zachowanie unikatowych siedlisk i gatunków. Zachowaniu i utrzymaniu cennych gatunków sprzyja również tradycyjna ekstensywna gospodarka łąkarska na użytkach zielonych oraz ekstensywna gospodarka rybacka prowadzona na stawach, a także mała intensywność produkcji rolniczej na gruntach ornych. Na obszarze Niziny Południowopodlaskiej, na obszarach specjalnej ochrony ptaków stwierdzono wiele rzadkich gatunków, szczególnie ptaków wodno-błotnych. Niektóre obszary należą do najważniejszych w kraju ostoi gniazdowania wielu rzadkich gatunków. Dolina Dolnego Bugu, Dolina Liwca i Dolina Tyśmienicy są ostojami ptasimi o randze międzynarodowej. Najważniejszymi zagrożeniami dla awifauny na obszarze Niziny Południowopodlaskiej są: - melioracje odwadniające zmniejszające biotopy lęgowe i żerowiskowe takich gatunków, jak: bączek, rycyk, kulik wielki, krwawodziób, błotniak łąkowy, bocian biały, bocian czarny, derkacz, żuraw, kszyk, płaskonos, cyranka, kropiatka, derkacz; - niszczenie lęgów przez drapieżniki, zwłaszcza norkę amerykańską (błotniak stawowy, rybitwa rzeczna, rybitwa białowąsa i czarna, gęgawa, krakwa, cyranka, cyraneczka, podgorzałka, czajka, rycyk, kulik wielki, brodziec piskliwy, wodnik, kropiatka, zielonka) oraz przez inne drapieżniki np. ptaki szponiaste, krukowate oraz lisa i jenota (błotniak łąkowy, derkacz, gęgawa, cyraneczka, cyranka, czajka, kszyk, kulik wielki, brodziec piskliwy, płaskonos, sieweczka obrożna, kropiatka, krwawodziób, rybitwa rzeczna, rycyk); - brak koszenia łąk i wypasu, co prowadzi do sukcesji (zarośli) i w konsekwencji do zmiany terenów otwartych na zadrzewienia (bocian czarny, bocian biały, zielonka, kropiatka, derkacz, kszyk, cyranka, rycyk, kulik wielki, uszatka błotna, błotniak stawowy, błotniak łąkowy, czajka, krwawodziób), w tym również zarastanie torfowisk (uszatka błotna, rycyk, kulik wielki); - zalesianie łąk i zabagnień oraz przekształcania otwartych terenów na zadrzewienia (kulik wielki, krwawodziób, derkacz, bocian biały, bocian czarny, kszyk, cyranka, płaskonos, gęgawa, rycyk, uszatka błotna); - intensywne koszenie, ze zbyt wczesnym I pokosem, prowadzące do ograniczenia sukcesu rozrodczego takich gatunków, jak: czajka, rycyk, kulik wielki, błotniak łąkowy), oraz powodujące przekształcania torfowisk niskich w łąki (zielonka, kulik wielki, krwawodziób, uszatka błotna);

18 Damian Dunajko - wykaszanie szuwarów na stawach o intensywnej gospodarce rybackiej, co prowadzi do zmniejszenia biotopów lęgowych (podgorzałka, podróżniczek, błotniak stawowy, wodnik, zielonka); - prowadzenie prac zmieniających naturalny charakter koryta rzeki, eliminowanie piaszczystych wysp i łach (sieweczka rzeczna i obrożna, rybitwa rzeczna i białoczelna, zimorodek, brzegówka) oraz penetracja wysp i łach podczas spływów kajakowych (sieweczka rzeczna i obrożna, rybitwa rzeczna i białoczelna); - zmiany poziomu wody w stawach i modyfikowanie roślinności (perkoz rdzawoszyi, krakwa, cyranka, wąsatka); - rozproszona zabudowa i rozwój zabudowy letniskowej prowadzące do zwiększenia antropopresji (błotniak stawowy, derkacz, żuraw, gęgawa, cyraneczka, kszyk rycyk, brodziec piskliwy); - wędkarstwo, zwiększenie antropopresji przez intensywną penetrację brzegów przyczyniające się do płoszenia ptaków (błotniak stawowy, rybitwa czarna, gęgawa, cyraneczka, czajka, rycyk, kulik wielki, brodziec piskliwy); - szybownictwo i paralotnictwo (błotniak stawowy, rybitwa czarna, cyraneczka, cyranka, czajka, rycyk, kulik wielki, brodziec piskliwy, kszyk); - rekreacja i wypoczynek w plenerze powoduje płoszenie ptaków (żuraw, czajka, rycyk, sieweczka złota, cyraneczka, cyranka, kulik wielki, rybitwa czarna, brodziec piskliwy); - pojazdy zmotoryzowane (quady, crossy) płoszenie (derkacz, kulik wielki); - lokalizacja farm wiatrowych stwarza ryzyko kolizji (bocian biały, derkacz, kulik wielki, żuraw, czajka, rycyk, sieweczka złota, gęgawa, cyraneczka); - napowietrzne linie energetyczne w dolinach rzecznych stwarzają ryzyko kolizji z ptakami w szybkim locie (cyraneczka, cyranka, bocian biały, kszyk, rycyk) [Zarządzenie RDOŚ w Lublinie, 2014, Dokumentacja Planu Dolina Dolnego Bugu PLB140001, Dokumentacja Planu.Dolina Liwca PLB140002, Dokumentacja Planu Dolina Kostrzynia PLB140009]. Piśmiennictwo Bołtromiuk A., 2012. Natura 2000 możliwości i dylematy rozwoju obszarów wiejskich objętych europejską siecią ekologiczną. Problemy Ekorozwoju, 7(1): 117-128. Chodkiewicz T., Neubauer G., Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z., Ostasiewicz M., Wylegała P., Ławicki Ł., Smyk B., Betleja J., Gaszewski K., Górski A., Grygoruk G., Kajtoch Ł., Kata K., Krogulec J., Lenkiewicz W., Marczakiewicz P., Nowak D., Pietrasz K., Rohde Z., Rubacha S., Stachyra P., Świętochowski P., Tumiel T., Urban M., Wieloch M., Woźniak B., Zielińska M., Zieliński P.,

Charakterystyka obszarów Natura 2000 na Nizinie Południowopodlaskiej. Cz. II... 19 2013. Monitoring populacji ptaków Polski w latach 2012-2013. Biuletyn Monitoringu Przyrody 11(1): 1-72. Dane RDOŚ 2012. Dokumentacja Planu Zadań Ochronnych obszaru Natura 2000 Dolina Liwca PLB140002 w województwie mazowieckim. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Warszawie. Dokumentacja Planu Zadań Ochronnych obszaru Natura 2000 Dolina Liwca PLB140002 w województwie mazowieckim. (Szablon projektu dokumentacji planu). Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Warszawie. Dokumentacja Planu Zadań Ochronnych obszaru specjalnej ochrony ptaków Dolina Dolnego Bugu PLB140001 w województwie mazowieckim, 2013. Plany zadań ochronnych Natura 2000. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Warszawie. Dokumentacja Planu Zadań Ochronnych obszaru specjalnej ochrony ptaków Dolina Kostrzynia PLB140009 w województwie mazowieckim (projekt zatwierdzony przez Wojewodę Mazowieckiego dn. 20.01.2014 r., LEX-III.0521.2.2.2014.LK). Plany zadań ochronnych Natura 2000. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Warszawie. Dolina Dolnego Bugu PLB140001 Natura 2000. RDOŚ Warszawa, Białystok, Lublin. Dolina Kostrzynia PLB140009 Natura 2000. RDOŚ Warszawa. Dolina Tyśmienicy PLB060004 Natura 2000. RDOŚ Lublin. Dombrowski A., Chylarecki P., Goławski A., Kuczborski R., Miciałkiewicz R., Mitrus C., Smoleński T., Zawadzki J., 2013. Awifauna tarasu zalewowego Dolnego Bugu w okresie lęgowym w latach 1991-2000. Kulon, 18: 3-31. Dombrowski A., Kot H., Kot C., 2011b. Awifauna doliny Kostrzynia w roku 2010. Kulon, 16: 41-62. Dombrowski A., Kot H., Michałowski D., Goławski A., Kozik R., 2011a. Inwentaryzacja ptaków w granicach Obszaru Specjalnej Ochrony Natura 2000 Dolina Liwca PLB140002. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Warszawie. Dombrowski A., Kot H., Michałowski D., Goławski A., Kozik R., Chmielewski Sł., 2012. Awifauna lęgowa Obszaru Specjalnej Ochrony ptaków Dolina Liwca. Kulon, 17: 31-64. Dunajko D., Rzymowska Z., 2015. Charakterystyka obszarów Natura 2000 na Nizinie Południowopodlaskiej. Cz. I. Specjalne Obszary Ochrony SOO. Badania i rozwój Młodych Naukowców w Polsce. Cz. IV. Nauki Przyrodnicze. Monografie 6: 34-42. Ebertowska B., Krogulec J., Zielińska U. (zespół projektowy KIK/25 OTOP). Dola i niedola ptaków krajobrazu rolnego. Rolnictwo przyjazne przyrodzie. Pro-

20 Damian Dunajko jekt Ochrona różnorodności gatunkowej cennych przyrodniczo siedlisk na użytkach rolnych na obszarach Natura 2000 w woj. lubelskim, współfinansowany jest przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej. http: www. otop.org.pl/wp-content/uploads/2016/07/44-46-2016.pdf, dostęp 17.02.2016 r. Głowaciński Z. (red.), 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. Głowaciński Z., Nowacki J. (red.), 2004. Polska Czerwona Księga Zwierząt. T. II. Bezkręgowce, Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie & Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu. Goławski A., Kasprzykowski Z., 2008. Ptaki zimujące w otwartym krajobrazie rolniczym wschodniej Polski. Notatki Ornitologiczne, 49: 153-161. Gotkiewicz W., 2014. Wpływ sieci Natura 2000 na działalność gospodarstw rolnych położonych na terenie obszarów specjalnej ochrony Ostoja Warmińska i Przełomowa Dolina Narwi. Woda Środowisko Obszary Wiejskie. T. 14, 1(45): 5-17. Górska M., 2007. Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000. Wyd. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Inger R., Gregory R., Duffy J. P., Stott I., Voříšek P., Gaston K.J., 2014. Common European birds are declining rapidly while less abundant species' numbers are rising. Ecol. Lett. http://dx.doi.org/10.1111/ele.12387. Kondracki J., 2002. Geografia regionalna Polski. ss. 441. Wyd. Nauk. PWN Warszawa. Lasy Łukowskie PLB060010 Natura 2000. RDOŚ Lublin, Warszawa. Meyer S., Wesche K., Krause B., Leuschner Ch. 2013. Fachgespräch Agrarvögel ökologische Bewertungsgrundlage für Biodiversitätsziele in Ackerbaugebieten Sektion III: Wirkungen landwirtschaftlicher Maßnahmen auf Agrarvögel, 01.-02. März 2013, Kleinmachnow. Mickiewicz B., Gotkiewicz W., 2010. Znaczenie i rola obszarów Natura 2000 w życiu gospodarczym gminy. Ochr. Środ. Zas. Natur., 45: 145-152. Perepeczko B., 2012. Postawy proekologiczne mieszkańców wsi i ich uwarunkowania. Zesz. Nauk. SGGW w Warszawie, 95: 5-22. Standardowy Formularz Danych dla obszarów specjalnej ochrony (OSO) - Dolina Dolnego Bugu PLB140001. Natura 2000. GDOŚ Warszawa. Standardowy Formularz Danych dla obszarów specjalnej ochrony (OSO) - Dolina Liwca PLB140002. Natura 2000. GDOŚ Warszawa. Standardowy Formularz Danych dla obszarów specjalnej ochrony (OSO) - Dolina Kostrzynia PLB140009. Natura 2000. GDOŚ Warszawa.

Charakterystyka obszarów Natura 2000 na Nizinie Południowopodlaskiej. Cz. II... 21 Standardowy Formularz Danych dla obszarów specjalnej ochrony (OSO) Lasy Łukowskie PLB060010. Natura 2000. RDOŚ Warszawa. Standardowy Formularz Danych dla obszarów specjalnej ochrony (OSO) Dolina Tyśmienicy PLB060004. Natura 2000. RDOŚ Warszawa. Rąkowski G., 2011. Waloryzacja Obszarów Specjalnej Ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce. Ochr. Środ. Zas. Natur., 47: 146-162. Sidło P.O., Błaszkowska B., Chylarecki P. (red.), 2004. Ostoje ptaków o randze europejskiej. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Warszawa. Sprawozdanie Komisji Europejskiej dla Parlamentu Europejskiego i Rady Przegląd śródokresowy unijnej strategii ochrony różnorodności biologicznej na okres do 2020 r., Bruksela, 2.10.2015 r. Tryjanowski P., Hartel T., Báldi A., Szymański P., Tobolka M., Herzon I., Goławski A., Konvička M., Hromada M., Jerzak L., Kujawa K., Lenda M., Orłowski G., Panek M., Skórka P., Sparks T. H., Tworek S., Wuczyński A., Żmihorski M., 2011. Conservation of Farmland Birds Faces Different Challenges in Western and Central-Eastern Europe. Acta Ornithologica, 46(1): 1-12. http://dx.doi.org/10.3161/000164511x589857. Wierzba M., 2013. Ekspertyza przyrodnicza na potrzeby opracowania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Dolina Dolnego Bugu PLB140001. Pracownia Badań Ekologicznych NATURA. Woźniak B., Chodkiewicz T., Chylarecki P., Chmielewski S., Dombrowski A., Goławski A., 2012. Zmiany liczebności pospolitych ptaków lęgowych Niziny Mazowieckiej w latach 2000-2011. Kulon, 17: 1-30. Wuczyński A., Kujawa K., Dajdok Z., Grzesiak W., 2011. Species richness and composition of bird communities in various field margins of Poland. Agriculture, Ecosystems and Environment. 141: 202-209. http://dx.doi.org/ 10.1016/j.agee.2011.02.031. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2013 r., poz. 627, z późn. zm.). Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Lublinie z dnia 23 grudnia 2014r. w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Dolina Tyśmienicy PLB060004. Załącznik nr 3. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego. Lublin, dnia 30 grudnia 2014 r., poz. 4685. Zarządzenie Nr 12 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 31 marca 2014 r. w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Dolina Liwca PLB140002. Załącznik nr 11 i 12. Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego. Warszawa, 9 kwietnia 2014 r., poz. 3825.

22 Damian Dunajko Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 7 lipca 2016r. zmieniające zarządzenie w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Dolina Liwca PLB140002. Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego. Warszawa, dnia 14 lipca 2016 r., poz. 6535. http://natura2000.gdos.gov.pl http://geoserwis.gdos.gov.pl/mapy/