WYCHOWANIE W KULTURZE PRAW CZŁOWIEKA

OD SAMORZĄDNOŚCI DO DEMOKRACJI MÓJ WYBÓR czyli WYCHOWANIE W KULTURZE PRAW CZŁOWIEKA Poradnik metodyczny dla drużynowych i namiestników do realizacji zadań programu Od samorządności do demokracji Wydział Harcerski Głównej Kwatery Związek Harcerstwa Polskiego Warszawa 2000

DRUHNO! DRUHU! Program Od samorządności do demokracji wspiera wychowanie harcerzy na ludzi społecznie pożytecznych. Ludzi, którzy zmieniają siebie i świat tak, by coraz bardziej przypominał ten, który widzą przez pryzmat Prawa Harcerskiego i w kalejdoskopie swoich marzeń. Wychowanie harcerzy na członków społeczeństwa obywatelskiego wymaga od drużynowego znajomości praw człowieka, praw dziecka i praw ucznia oraz przestrzegania w życiu drużyny takich wartości, jak wolność, prawda, sprawiedliwość, równouprawnienie, samorządność, tolerancja i przyjaźń. Z nich wywodzą się zasady harcerskiego wychowania. Te wartości znajdziemy w Prawie Harcerskim i w Statucie ZHP. Możemy o nich przeczytać także w Konwencji Praw Dziecka, nazywanej światową konstytucją praw dziecka. Dowiadujemy się z niej, że młody człowiek powinien być w pełni przygotowany do życia w społeczeństwie w duchu (...) pokoju, godności, tolerancji, wolności, równości i solidarności. Prawa człowieka są nam dane z natury i bez nich nie potrafimy godnie żyć. Prawa człowieka pozwalają nam także w pełni rozwijać i wykorzystywać naszą inteligencję, talenty i świadomość, zaspokajać potrzeby. Czy prawa dziecka są inne niż prawa człowieka? Przede wszystkim obejmują dzieci szczególną opieką. Prawa dziecka odnosimy zwykle do relacji państwo-dziecko, ale dotyczą one również relacji między ludźmi. To bardzo ważne. Znajomość praw człowieka i praw dziecka można i trzeba praktycznie sprawdzać w życiu społecznym, także w życiu drużyny. Oznacza to podmiotowe traktowanie każdego harcerza: uznanie jego woli i opinii, szacunek dla godności i wolności oraz współuczestnictwo harcerza w podejmowaniu decyzji dotyczących jego samego i zespołu czyli samorządność. Aby to zagwarantować, drużynowy sięga do znanych instrumentów i elementów metody harcerskiej (np. stopnie harcerskie i system zastępowy). Temu również służy działanie rady drużyny. Nie zapominajmy, że drużynowy ma jeszcze jeden obowiązek. Jest nim zapisane również w Statucie ZHP rzecznictwo interesów dzieci i młodzieży. Rzecznictwo oznacza mówienie w czyimś imieniu. Potrzeba do tego siły przekonywania, a często także odwagi. Niezbędna jest znajomość praw człowieka i praw dziecka, umiejętność dostrzegania potrzeb swych podopiecznych i ich kolegów oraz świadomość, że ważnymi partnerami dla drużynowego-rzecznika interesów dzieci i młodzieży są rodzice, samorząd uczniowski i nauczyciele. 2 Od samorządności do demokracji

GODNOŚĆ DZIECKA Czy potrafimy dostrzec w dziecku jego godność? Jeśli tak, pewnie oczywista jest dla nas indywidualność i pozytywność metody harcerskiej. Te cechy metody skłaniają do rozwijania tego, co w człowieku najlepsze (przypominają też o tym prawa dziecka!). Dla drużynowego oznacza to przede wszystkim umacnianie w jego podopiecznych poczucia własnej wartości. Wynika z tego potrzeba uznania i nagradzania oraz bezwzględny zakaz stosowania kar fizycznych i wszelkich kar poniżających (ośmieszających, zbyt surowych, wytykających braki). CZYM JEST GODNOŚĆ? Ćwiczenie pochodzi z książki K. Ostrowskiej W poszukiwaniu wartości. Ćwiczenie pokazuje, na czym polega utrata godności i w jaki sposób ludzie jej bronią. Uświadamia także, że godność może być związana z pełnionymi rolami społecznymi. Przed rozpoczęciem ćwiczenia prowadzący przygotowuje kartoniki z nazwami ról, jakie ludzie mogą pełnić w życiu społecznym lub państwowym, np. prezydent, premier, minister, prymas, dyrektor, burmistrz itp. (im więcej osób, tym więcej ról trzeba przygotować). Uczestnicy dzielą się na dwie grupy. Należący do pierwszej z nich losują kartoniki z napisami. Osoby, które wylosowały odpowiednie funkcje, opracowują schemat działania w danej roli. Pozostali uczestnicy informowani są, że mają szansę bezpośredniego kontaktu z osobami pełniącymi ważne funkcje państwowe i społeczne. Ich zadaniem jest przygotować sobie jakąś sprawę, z którą chcą zwrócić się do wybranej osoby (można polecić, żeby uczestnicy napisali swoją prośbę). Każda osoba powinna mieć możliwość rozmowy z jednym z przedstawicieli władz. Jednocześnie do wszystkich osób pełniących ważne funkcje ktoś powinien zwrócić się o pomoc. Po przygotowaniu scenariuszy ról uczestnicy po kolei prezentują swoje sprawy i wysłuchują możliwości ich załatwienia. Gdy ostatni uczestnik przedstawi swój program i otrzyma odpowiedź, następuje zmiana ról. Uczestnicy dzielą się swoimi wrażeniami z przebiegu ćwiczenia, zwracając uwagę na następujące kwestie: Jak się czuli, gdy sprawowali władzę? Czy zauważyli jakąś zmianę w swoim zachowaniu wraz ze zmianą roli? Czy lepiej czuli się decydując o czymś, czy prosząc o coś? W trakcie tej dyskusji umówiona z prowadzącym osoba wchodzi do pomieszczenia i oznajmia, że sprawując władzę, uczestnicy naruszyli wiele przepisów prawa i są aresztowani. Zarządza rutynowe postępowanie policyjne: zakaz rozmowy, ustawienie w kolejce i czekanie na spisanie personaliów, odebranie przedmiotów osobistych, zdjęcie butów, skarpetek itp. Siada przy stoliku i zaczyna spisywać dane osobiste uczestników. Gdy zbliża się do ostatniego uczestnika, wchodzi ktoś następny, rozmawia z przesłuchującym, a następnie zwraca się do grupy: Bardzo przepraszam, nastąpiła pomyłka, proszę się ubrać i zabrać swoje rzeczy. Prowadzący inicjuje dyskusję: Jak czuli się uczestnicy, gdy byli traktowani jak oszuści, przestępcy? Jakie uczucia towarzyszyły im, gdy mieli władzę? Co mogą powiedzieć na temat traktowania człowieka wtedy, gdy ma on władzę i wtedy, gdy jest wyrzucony poza nawias społeczeństwa? Czy niesłusznie aresztując, naruszamy godność człowieka, jeśli tak, to dlaczego? WOLNOŚĆ DZIECKA Wolność jest drugą, obok godności, podstawową wartością wynikającą z praw człowieka. Oznacza możliwość wyboru czyli wolność sumienia, myśli lub wyznania. Nie możemy harcerzom narzucić wartości, lecz jedynie sprawić, by je wybrali i uznali za ważne dla siebie. Dla drużynowego oznacza to, że jego zadaniem jest przede wszystkim skłaniać do zadumy nad wartościami, pomagać w ich zrozumieniu i przyjęciu własnej hierarchii (np. pomóc w określeniu roli Boga, a nie ciągnąć na siłę do Kościoła). ŚWIECA Ćwiczenie to pomoże zrozumieć, jak ważne jest posiadanie hierarchii wartości. Wykonujemy je w spokojnej, zaciemnionej sali. Gdy harcerze się uciszą, drużynowy rozpala kilka świec. Uczestnicy mają zastanowić się, co jest niezbędne, aby propozycja programowa świeca dawała światło, a co wpływa na to, że jej płomień jest jaśniejszy i mocniejszy. Kiedy harcerze znajdą odpowiedź, drużynowy wskazuje na podobieństwa płonącej świecy i człowieka. Następnie uczestnicy na kartkach zapisują odpowiedź na pytanie: co człowiekowi jest nie- 3

zbędne do życia, a co potrzebne, aby mógł w pełni z niego korzystać? Uczestnicy ćwiczenia prezentują swoje odpowiedzi i dzielą się refleksjami. DRABINA Celem tego ćwiczenia jest określenie wartości wspólnych dla wszystkich członków grupy i porównanie ich z osobistym systemem wartości każdego uczestnika. Może być ono przeprowadzone zarówno w drużynie, jak i w zastępie. Każdy harcerz rysuje drabinę i umieszcza na niej dziesięć najważniejszych w jego życiu wartości (wartość najistotniejsza znajdzie się na samym szczycie). Po uzupełnieniu drabiny harcerze dobierają się w dwójki, przedstawiają sobie nawzajem własne wartości i próbują stworzyć wspólny system razem wypełnić drabinę. Potem powtarzają to zadanie w czwórkach i ósemkach, aż wreszcie powstanie drabina wartości całej drużyny. MOJA WIZJA BOGA Ćwiczenie to powinno pomóc harcerzom w wyrażeniu własnej wizji Boga. Wskazane jest dla małych grup. Uczestnicy rysują na kartce swoje wyobrażenie Boga. Następnie prezentują prace i opowiadają o uczuciach, jakie towarzyszyły im przy wykonywaniu tego zadania. Drużynowy, zadając pytania, powinien pomóc w tłumaczeniu sensu rysunków. TAK CZY NIE? Ćwiczenie służy temu, aby harcerze uświadomili sobie swój kodeks moralny. Na dwóch przeciwległych ścianach sali drużynowy wiesza kartki z napisami Tak i Nie. Uczestnicy stają na środku i słuchają zdań odczytywanych przez drużynowego. Jeżeli zgadzają się z nimi, stają pod ścianą Tak, jeżeli się nie zgadzają, stają pod ścianą Nie. Gdy wszyscy już się ustawią, drużynowy pyta kilka osób o motywy wyboru. Przykładowe zdania: Jest Bóg. Najważniejsze w życiu to być szczęśliwym. Dziewczyny są lepsze od chłopców. Ćwiczenie to jest przeznaczone przede wszystkim dla gimnazjalistów. PRZESŁANIE DLA LUDZI Celem ćwiczenia jest uświadomienie sobie ważnych w życiu wartości. Każdy zastęp buduje latawca. Na jego skrzydłach harcerze wypisują (bądź malują) przesłanie od swojego zastępu dla ludzkości, puszczają latawca na wietrze. W DRUŻYNIE HARCERSKIEJ Z PRAWAMI DZIECKA NA TY Wszystkie dzieci mają prawo wypowiadać się w swoich sprawach. Należy brać pod uwagę ich interesy i pragnienia. Tak powinno być również w drużynie. Harcerze muszą wiedzieć, że nic o nas bez nas. 4 Jak zorganizować pracę drużyny, aby najpełniej wychowywać w kulturze praw człowieka? Najlepiej tak, aby drużyna była samorządna. Samorządność to udział w tworzeniu bliskiego nam świata, rozwiązywanie dostrzeganych problemów. W samorządnej drużynie harcerze decydują o sprawach, które ich dotyczą. Drużynowy umożliwia harcerzom różne formy aktywności. Troszczy się o ich uczucia i zainteresowania. Przekazuje im część swych kompetencji. Zwykle jego zadanie polega na sformułowaniu problemu. Pracę nad jego rozwiązaniem pozostawia członkom grupy. Jeżeli harcerze: starają się postępować zgodnie z Prawem i Przyrzeczeniem Harcerskim, razem z drużynowym współtworzą program działania drużyny, a po jego zrealizowaniu oceniają go i podsumowują, podejmują zadania, które przygotowują do aktywnego uczestnictwa w życiu ich społeczności, w swoim otoczeniu poszukują sytuacji, w których mogą być pomocni, a następnie podejmują służbę, to drużyna na pewno jest samorządna. Od samorządności do demokracji

Drużynowy samorządnej drużyny: daje harcerzom możliwość podejmowania decyzji oraz dzieli się odpowiedzialnością, stale informuje ich o sprawach drużyny. Samorządność w drużynie oznacza realny wpływ harcerzy na jej pracę i rodzi poczucie odpowiedzialności za grupę. Harcerze wiedzą, że ich zdanie jest ważne i zostanie wysłuchane. Chętnie szukają możliwości doskonalenia siebie i pracy całego zespołu. Podejmowanie i konsultowanie decyzji w drużynie zapewnia prawidłowe funkcjonowanie rady drużyny oraz systemu zastępowego. Członkowie rady drużyny reprezentują interesy poszczególnych zastępów. Podejmują decyzje dotyczące wszystkich, szanują przy tym poglądy mniejszości. Działalność rady drużyny odgrywa największą rolę przy planowaniu, realizowaniu i sumowaniu pracy drużyny, zwłaszcza zadań zespołowych. Każde zadanie musi odpowiadać zainteresowaniom oraz potrzebom wszystkich harcerzy, stąd decyzja o jego podjęciu musi być wspólna. Rada drużyny i zastępy nie mogą istnieć tylko na papierze, bez wpływu na pracę drużyny. Właśnie ich działanie uczy odpowiedzialności za słowo, umiejętności dyskutowania, przekonywania do swoich racji, szanowania zdania innych, współpracy. NA CO WYDAĆ PIENIĄDZE? Celem ćwiczenia jest kształcenie umiejętności osiągania kompromisu. Na zbiórce ogłaszamy, że drużyna otrzymała 2000 złotych. Każdy zastęp ma inny pomysł na wydanie tych pieniędzy. Jeden chce wyremontować harcówkę, drugi kupić nowe namioty, trzeci przeznaczyć pieniądze na dofinansowanie obozu. Zadaniem harcerzy jest stworzenie planu wydatków, który będzie wszystkich satysfakcjonował. W każdej drużynie powinna panować wśród harcerzy równość, tolerancja, zrozumienie i braterstwo. Te postawy wynikają z Prawa Harcerskiego. Bo jak harcerze mają dyskutować i podejmować decyzje, jeżeli nie będą się do siebie odnosić z przyjaźnią i uśmiechem, szanować swoich poglądów? Kapitalne znaczenie ma tu osobisty przykład drużynowego, który daje świadectwo jedności myśli, słów i działania. MÓJ INTERES Celem ćwiczenia jest doskonalenie umiejętności określania swoich interesów. Drużyna siada w kole. Drużynowy przedstawia różne sytuacje (wyjazd na rajd hufca, udział w akcji Znicz, sprzątanie harcówki). Harcerze zastanawiają się i zapisują na kartce, jakie korzyści przyniesie im wykonanie tego zadania. Gdy każdy zapisze swoją odpowiedź, po kolei odczytują swoje notatki. ZAWSZE JEST JAKIEŚ WYJŚCIE Celem ćwiczenia jest kształcenie umiejętności osiągania kompromisu. Każdy zastęp dostaje opis sytuacji, która pozornie wydaje się nie do rozwiązania. Zadaniem zastępów jest znalezienie rozwiązania przedstawionego problemu. Przykładowe sytuacje: Tomek chce jechać na harcerski rajd, którego jest współorganizatorem. Jego rodzice nie chcą się zgodzić, gdyż z powodu przygotowań do rajdu zawalił dwa sprawdziany w szkole. Drużyna ma do wyboru grę terenową lub wyjście do muzeum. Zarówno jedna, jak i druga możliwość ma wielu zwolenników. propozycja programowa MOJE BRATERSTWO Gra stwarza okazję do określenia najbardziej pożądanych cech przyjaciela i wzajemnego bliższego poznania się członków grupy. Każdy uczestnik zapisuje na kartce kilka zdań, reklamujących go jako przyjaciela. Następnie kartki zostają wrzucone do worka. Uczestnicy losują po jednej i odczytują głośno, a grupa zgaduje, o kim mowa. GDYBYM BYŁ NIM, GDYBYM BYŁA NIĄ Celem ćwiczenia jest umożliwienie wejścia w skórę innej osoby. Ćwiczenie służy także integrowaniu zespołu. Harcerze dobierają się w pary. Osoba A opowiada partnerowi trudną sytuację, jaka spotkała ją w życiu. Po wysłuchaniu osoba B ma określić, jak opowiadający powinien był się zachować. Po wykonaniu zadania następuje zmiana ról. Na zakończenie warto porozmawiać z harcerzami o tym, czy łatwo jest wczuć się w sytuację innego człowieka. 5

ŚWIĘTY MIKOŁAJ Celem ćwiczenia jest uwrażliwienie harcerzy na potrzeby i pragnienia innych osób. Ćwiczenie poprawia atmosferę w grupie. Do wspólnego worka każdy harcerz wrzuca pięć kartek ze swoim imieniem lub przezwiskiem. Po ich wymieszaniu każdy losuje pięć różnych kartek z imionami koleżanek i kolegów, a następnie zastanawia się, co sprawiłoby przyjemność wylosowanej osobie. To, co wymyśli, rysuje lub opisuje na odpowiedniej kartce. Chodzi tu oczywiście o jak najtrafniejsze odczytanie pragnień i oczekiwań wylosowanych osób. Po wypełnieniu pięciu karteczek każdy podchodzi do odpowiednich osób i wręcza im prezenty. Na zakończenie warto zastanowić się: czy łatwo być Świętym Mikołajem? czy innym udało się trafnie odczytać moje pragnienia? Dzieci mają prawo do wypowiadania swoich poglądów. Gwarantować to powinna konstytucja drużyny. Opracowanie konstytucji to świetna szkoła kompromisu i świadectwo samorządności harcerzy. WYMARZONA DRUŻYNA Celem zadania jest opisanie wymarzonej grupy oraz ustanowienie zasad w niej panujących. Harcerze siadają wygodnie, zamykają oczy i wyobrażają sobie wymarzoną drużynę. Starają się określić wzajemne relacje osób, sposób zachowania, odnoszenia się do siebie, rządzące zasady. Opisują, jaka jest wymarzona grupa i co sprawia, że może być najlepszą z najlepszych. Formułują zasady, które powinny rządzić grupą. Stworzony kodeks można poddać pod głosowanie i zobowiązać się do jego przestrzegania. MOJE PRAWA I OBOWIĄZKI Celem ćwiczenia jest ukazanie związku praw dziecka z jego obowiązkami w drużynie. Ćwiczenie jest przeznaczone dla harcerzy w wieku gimnazjalnym. Uczestnicy wypisują wspólnie swoje obowiązki w drużynie. Wybierają najważniejsze i analizują ich znaczenie dla drużyny, określają, skąd one się biorą (np. decyzja rady drużyny, polecenie drużynowego). Oceniają, które z nich biorą swój początek z ich praw (np. z decyzji rady drużyny, ze współuczestnictwa, z przynależność do drużyny, z wolności zrzeszania się). Współuczestnictwo zakłada podmiotowe traktowanie każdego harcerza. Chodzi tu zarówno o wysłuchiwanie jego opinii i poglądów, podejmowanie decyzji z ich poszanowaniem, jak też o zagwarantowanie prawa dziewcząt i chłopców do własnego rozwoju. Rozwojowi harcerzy służy zdobywanie stopni i sprawności. Ważną sprawą jest ich indywidualizacja dobieranie do wymagań konkretnych zadań, wynikających z potrzeb harcerki czy harcerza. W planowaniu prób kolejnych zdobywanych stopni muszą oni uczestniczyć coraz bardziej samodzielnie decydować o treści zadań z próby, cechach, które chcą w sobie umocnić lub zmienić. 6 Od samorządności do demokracji

DRUŻYNOWY RZECZNIKIEM PRAW DZIECKA Drużynowy to przede wszystkim wychowawca, opiekun dzieci i młodzieży. To również osoba, która reprezentuje ZHP. Od jego postawy zależy wizerunek naszego Związku na zewnątrz. Drużynowy jest też rzecznikiem interesów dzieci i młodzieży w swoim środowisku. Rzecznictwo interesów dzieci i młodzieży to przemawianie w ich imieniu i występowanie w ich obronie oraz propagowanie w społeczeństwie wiedzy o prawach dziecka i ucznia. Do takiej postawy zobowiązuje każdego drużynowego Statut ZHP. Każdy drużynowy jest przede wszystkim rzecznikiem harcerek i harcerzy ze swojej drużyny. Rzecznictwo w harcerskim zespole oznacza: reprezentowanie interesów wszystkich harcerzy (np. w radzie drużyny), pomoc w rozwiązywaniu konfliktów między harcerzami, w miarę możliwości pomoc rodzicom w wychowywaniu zwłaszcza prezentowanie swoich spostrzeżeń i poglądów wynikających z obserwacji dziewcząt i chłopców. Rzecznictwo w szkole jest następnym wyzwaniem dla drużynowego. Reprezentuje tu nie tylko interesy swoich podopiecznych, ale także ich koleżanek i kolegów, którzy nie należą do drużyny. Jego najważniejszym partnerem jest samorząd uczniowski. Może również współpracować z powołanym w niektórych szkołach rzecznikiem praw ucznia. Czy nie utrudnia pracy fakt, że drużynowy nie pracuje na co dzień w szkole? Z pewnością nie! To właśnie harcerski instruktor wiele wie o tym, co dzieje się z jego podopiecznymi. Obserwuje harcerzy i ich kolegów, widzi, komu dzieje się krzywda, komu potrzebna jest pomoc. Jakimi cechami powinien odznaczać się drużynowy-rzecznik interesów dzieci i młodzieży? Skuteczny rzecznik ma odpowiednią wiedzę i wolę działania. Jest otwarty i dyskretny. Potrafi dyskutować, łatwo wczuwa się w czyjąś sytuację. Szczególne znaczenie dla jego pracy będzie miał klimat panujący w szkole i środowisku, sprzyjający otwartości na potrzeby dziecka, samorządności uczniów i właściwej współpracy z rodzicami. Pełne korzystanie ze swoich praw przez uczniów jest możliwe tylko przy akceptacji nauczycieli i wychowawców. Prawo oświatowe dotychczas nie określa zadań i uprawnień rzecznika. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, by opracować regulamin funkcjonowania rzecznika i na wspólnym posiedzeniu rady gminy czy dyrektorów szkół włączyć go do statutu szkoły. Przedstawiony projekt regulaminu może pomóc w opracowaniu regulaminu rzecznika w środowisku. Jest oczywiście jedynie przykładowy i można go dostosować do potrzeb. Przy określaniu uprawnień i obowiązków pomoże lektura Ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka z 6 stycznia 2000 roku (Dz. U. Nr 6, poz. 69). propozycja programowa 7

REGULAMIN RZECZNIKA PRAW UCZNIA I. STATUS RZECZNIKA 1. W środowisku działa środowiskowy rzecznik praw ucznia, zwany dalej rzecznikiem. 2. Rzecznik stoi na straży praw ucznia, określonych w Konwencji o Prawach Dziecka, w ustawie o systemie oświaty i statucie szkoły. 3. Piastuje swoją funkcję z woli ogółu dzieci i młodzieży na danym terenie. 4. Jest osobą niezależną, działa w oparciu o obowiązujące przepisy prawa i zasady współżycia społecznego, promujące poszanowanie i godność człowieka. Zachowuje bezstronność i obiektywizm. 5. Będąc obrońcą praw ucznia, uświadamia im poszanowanie praw i godności innych uczniów (dzieci). 6. Propaguje podmiotowe traktowanie uczniów w procesie dydaktyczno-wychowawczym i opiekuńczym. Egzekwuje poszanowanie praw ucznia, jeśli zostały naruszone. 7. Praca rzecznika podlega ocenie ogółu społeczności uczniowskiej w środowisku. II. UPRAWNIENIA I OBOWIĄZKI 1. Egzekwowanie przestrzegania przepisów prawnych dotyczących uczniów: przyjmowanie i załatwianie spraw związanych z naruszeniem praw ucznia oraz podejmowanie działań z własnej inicjatywy, korzystanie z najbardziej pożądanych wychowawczo sposobów rozwiązywania problemów ucznia, np. wysłuchanie skargi, skonsultowanie sprawy z nauczycielem, wychowawcą, rodzicami; w razie potrzeby zasięganie opinii pedagoga, psychologa, nauczycieli oraz uczniów; udzielanie porad oraz wyrażanie obiektywnych opinii, w sytuacjach konfliktowych podejmowanie działań mediacyjnych służących rozwiązaniu problemu i nakłonieniu stron do współdziałania, w sprawach wykraczających poza kompetencje zwracanie się o pomoc do Wojewódzkiego Rzecznika Praw Ucznia. 2. Informowanie władz szkoły o potrzebie zmian w obowiązującym prawie szkolnym w zakresie praw ucznia. 3. Możliwość uczestniczenia w posiedzeniach rad pedagogicznych z prawem przedstawiania na jej forum problemów i wniosków dotyczących praw ucznia. 4. Uczestniczenie w szkoleniach dotyczących funkcji rzecznika. 5. Rzecznik przedstawia ogółowi społeczności szkolnej sprawozdanie ze swojej działalności w ustalonym terminie, np. w końcu semestru. 6. Rzecznik przedstawia radom pedagogicznym (dyrektorom szkół) wnioski z prowadzonych postępowań wyjaśniających w ustalonym terminie, np. w końcu roku szkolnego. III. USTALENIA ORGANIZACYJNE W ZAKRESIE SPRAWOWANIA FUNKCJI RZECZNIKA, TRYBU I SPOSOBU WYBORU ORAZ ODWOŁANIA 8 1. Funkcję rzecznika może pełnić instruktor-drużynowy wybrany w sposób demokratyczny przez ogół społeczności uczniowskiej czy harcerskiej. 2. Kadencja trwa rok, można ją sprawować wielokrotnie. 3. Wybory rzecznika przeprowadza hufiec. 4. Tryb i sposób wyborów (regulamin ustalają przedstawiciele samorządów uczniowskich działających na danym terenie): wymagana zgoda na kandydowanie, zainicjowanie i przeprowadzenie kampanii wyborczej w porozumieniu z dyrekcjami szkół, Od samorządności do demokracji

ogłoszenie terminów i miejsca wyborów, ustalenie sposobu wyborów (tajne, powszechne, dobrowolne) i ich przeprowadzenie, ogłoszenie wyników rzecznikiem zostaje osoba, która uzyskała największą ilość głosów. 5. Tryb odwołania: rzecznik może być odwołany na uzasadniony wniosek co najmniej 25% uprawnionych do głosowania lub na wniosek osoby pełniącej funkcję, z podaniem przyczyn, odwołanie następuje po konsultacji prezydium samorządów uczniowskich wszystkich szkół działających na tym terenie z komendantem hufca i dyrektorami szkół, w przypadkach odwołania rzecznik pełni funkcję do najbliższego zebrania ogółu przedstawicieli. Rzecznik może współpracować z Komisją Pomocy Uczniowskiej, działającą przy danej placówce (taka komisja jest organem samorządu). OBOWIĄZKI KOMISJI POMOCY UCZNIOWSKIEJ pomoc w nauce, rozstrzyganie konfliktów między uczniami, pomoc w rozstrzyganiu sporów z nauczycielami, współpraca z rzecznikiem praw ucznia, rzecznictwo w środowisku działania. Wspólnie z samorządem szkolnym możemy przygotować: audycję radiową pt. Harcerski rzecznik, księgę zwyczajów szkoły, w której uczniowie razem z nauczycielami określą reguły wymarzonej szkoły, konkurs na ilustrowany kodeks praw i obowiązków ucznia, konkurs na plakat informujący o prawach i obowiązkach ucznia. Wychowanie w kulturze praw człowieka w drużynie harcerskiej, rodzinie i samorządzie uczniowskim jest podstawą kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. Codzienna praca drużynowego z każdym harcerzem, zastępem i drużyną, współpraca z rodzicami, nauczycielami i samorządem powinna zaowocować większym poszanowaniem praw najmłodszych. propozycja programowa 9

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA ONZ PRZEŁOŻONA PRZEZ DZIECI NA JĘZYK DZIECIĘCY Opracowali: Przemek Szymański lat 14, Leszek Szymański lat 13, Miłka Szymańska lat 10. Wydane przez Fundację na Rzecz Ochrony Dzieci przed Okrucieństwem z inicjatywy Komitetu Ochrony Praw Dziecka, Łódź 1992. 10 Art. 1. Dla celów Konwencji dziecko oznacza człowieka, który nie ma 18 lat (o ile nie zostanie uznany pełnoletnim wcześniej). Art. 2. Państwa, które podpiszą Konwencję, będą przestrzegały i wykonywały jej ustalenia niezależnie od: koloru skóry dzieci (np. czarnej lub białej), religii (do jakich bogów się modlą), tego, jakim językiem mówią i skąd pochodzą, tego, czy są bogate czy biedne, tego, czy są kalekie czy zdrowe. Art. 3. Wszystkie organizacje dorosłych, zajmujące się dziećmi, powinny się kierować przede wszystkim dobrem dziecka. Państwa, które podpisały ten dokument, powinny wydawać zarządzenia i ustalać prawa pomagające rodzicom lub opiekunom. Organizacje dorosłych zajmujące się opieką i wychowaniem dzieci powinny zapewnić im bezpieczeństwo, dobrych nauczycieli i lekarzy. Art. 4. Wszystkie państwa będą starały się, aby dzieci mogły korzystać z praw zawartych w Konwencji. Art. 5. Dbając o to, żeby dzieci mogły rozwijać swoje zdolności, państwa powinny szanować prawa i obowiązki rodziców, a także miejscowe tradycje i obyczaje. Art. 6. Każde dziecko ma prawo żyć i państwa mają obowiązek troszczyć się o to, aby dzieci były zdrowe i mogły się uczyć. Art. 7. Dziecko zaraz po urodzeniu ma prawo otrzymać imię i obywatelstwo, a także prawo do opieki ze strony swoich rodziców. Art. 8. Jeżeli ktoś przeszkodził dziecku w otrzymaniu imienia, narodowości i opieki rodziców władze państwowe powinny pomóc dziecku to wszystko uzyskać. Art. 9. Nie można odłączyć dziecka od rodziców wbrew ich woli, chyba, że je zaniedbują i wykorzystują. W takich sprawach decyduje sąd i przed nim może wypowiedzieć się każdy zainteresowany. Dziecko, nawet po odłączeniu od obojga rodziców, ma prawo widywać się z każdym z nich, chyba, że go nie kochają, mają na nie zły wpływ lub szkodzą mu. Jeżeli dziecko zostało oddzielone od swoich rodziców, którzy są przestępcami, to rodzice ci mają prawo otrzymywać wiadomości o dziecku przebywającym pod opieką zastępczą, chyba, że wiadomości te mogą zaszkodzić dziecku. Art. 10. Jeśli dzieci zostały odłączone od rodziców w rezultacie wyjazdu za granicę, to państwa, które podpisały Konwencję, będą sprzyjały połączeniu się rodziny szybko i bez wielkich formalności. Jeżeli dziecko i rodzice znajdują się w różnych krajach, mają prawo do kontaktowania się, spotykania i należy im to ułatwić, chyba, że takie kontakty będą zagrażały bezpieczeństwu państwa, rodziców lub dziecka. Art. 11. Państwa będą robiły wszystko, żeby zwalczyć handel dziećmi oraz ich wywóz za granicę. W tym celu będą współpracowały i zawierały umowy. Art. 12. Wypowiedzi i opinie dziecka należy traktować poważnie i trzeba brać je pod uwagę, np. w sądzie podczas rozprawy dotyczącej dziecka. Art. 13. Dziecko może mówić, pisać, rysować na każdy temat, który je interesuje. Ma prawo otrzymać odpowiedź na zadane pytanie (lecz z pewnymi ograniczeniami, ustalonymi przez prawo, np. nie można obrażać innych osób lub zdradzać tajemnic państwowych, wojskowych). Art. 14. Państwa będą szanowały prawo dziecka do wiary lub niewiary w Boga. Rodzice lub opiekunowie mogą wpływać na rozwój religijny dziecka. Praktykowanie religii nie może obrażać innych osób, zagrażać zdrowiu dziecka lub stanowić niebezpieczeństwa dla innych. Art. 15. Dziecko może należeć do różnych organizacji dziecięcych i brać udział w zgromadzeniach pokojowych, jeśli to nie zakłóca porządku publicznego, nie zagraża zdrowiu, np. nie można organizować manifestacji na skrzyżowaniu ruchliwych ulic. Od samorządności do demokracji

Art. 16. Nie można ingerować bez potrzeby w życie prywatne dziecka i jego rodziny oraz nie można czytać jego listów lub go obrażać. Art. 17. Państwa uznają, że telewizja, radio, prasa i książki są bardzo ważne dla rozwoju dziecka, wychowania i zdrowia. Dlatego też będą zachęcały wszelkie środki informacji, aby przygotowywały materiały sprzyjające ich rozwojowi, zachęcały do współpracy międzynarodowej, produkowały dużo ciekawych filmów i książek dla dzieci. Środki masowego przekazu muszą uwzględniać potrzeby dzieci mniejszości narodowych i społeczności rdzennej. Powinny dbać, aby materiały zamieszczane w środkach masowego przekazu nie były szkodliwe dla rozwoju dziecka, np. nie pochwalały przemocy, gwałtu, nienawiści do innych narodów, np. w Polsce do Niemców, Żydów... Art. 18. Rodzice ponoszą wspólną odpowiedzialność za rozwój i wychowanie dziecka. Państwo będzie pomagało rodzicom w wychowaniu dzieci poprzez szkoły, przedszkola, organizowanie domów młodzieży, kultury, wypoczynku, wycieczek. Szczególnie będzie pomagało rodzicom pracującym. Art. 19. Dziecko jest chronione przez państwo przed złym traktowaniem ze strony rodziców lub innych osób opiekujących się nim. Państwo w tego rodzaju przypadkach powinno zapobiegać takiemu postępowaniu rodziców lub opiekunów, włącznie ze skierowaniem sprawy do sądu. Będzie broniło dzieci przed krzywdą i przemocą, np. biciem. Adopcja nie zamieni się w handel dziećmi. W sprawach adopcji zagranicznej państwa będą porozumiewały się między sobą przez odpowiednie organizacje. Art. 22. Państwo powinno zapewnić pomoc dzieckuuchodźcy, które opuściło własny kraj na skutek wojny, prześladowań, biedy. Art. 23. Dziecko chore psychicznie lub fizycznie, niepełnosprawne ma prawo żyć w warunkach, które pozwalają mu uczestniczyć w normalnym życiu. W związku z tym państwa zabezpieczą odpowiednie środki. Państwa uznają prawa dziecka kalekiego, np. niewidzącego lub niesłyszącego, do specjalnej opieki. Pomoc ta musi być taka, jakiej dane dziecko potrzebuje (kształcenie, nauka zawodu itp.). Art. 24. Państwo ma zapewnić opiekę zdrowotną przed i po urodzeniu dziecka (zapobieganie chorobom i wszelkiego rodzaju wypadkom, aby umierało jak najmniej noworodków i małych dzieci). Rodzice mają prawo do informacji o stanie zdrowia dziecka. Dzieci nie mogą uczestniczyć w praktykach szkodzących ich zdrowiu (np. Indianie wybijali przednie zęby wtedy, kiedy uważali, że dziecko jest dorosłe). Art. 25. Państwo ma prawo kontrolować domy dziecka, szpitale dziecięce, przedszkola, mając na uwadze dobrą opiekę i odpowiednie traktowanie dzieci. Art. 20. Dziecko pozbawione rodziny ma prawo otrzymać pomoc ze strony państwa. Powinno otrzymać opiekę zastępczą w innej rodzinie, być adoptowane lub umieszczone w domu dziecka. Należy zapewnić mu warunki podobne do tych, jakie miało dotąd: język, obyczaje, kulturę, religię. Art. 21. Państwa, uznając adopcję dla dobra dziecka, gwarantują, że: Będą dopuszczały do adopcji po sprawdzeniu (drogą sądową), czy kandydaci nadają się na rodziców. Dziecko może być adoptowane przez mieszkańców innego kraju tylko wtedy, kiedy nie można mu zapewnić opieki w ojczyźnie. Adoptowane dziecko przeniesione do innego kraju musi mieć warunki równie dobre, jak w swoim kraju (lub lepsze). propozycja programowa Art. 26. Państwo zabezpieczy możliwość korzystania przez dzieci z nauki, przedszkoli, opieki lekarskiej zgodnie z zasadami obowiązującymi w tym kraju, np. ulgowe bilety, dopłaty do wycieczek itp. 11

Art. 27. Dziecko ma prawo żyć tak, aby nic nie hamowało jego rozwoju fizycznego, umysłowego, moralnego. Rodzice lub opiekunowie w miarę swoich możliwości zagwarantują warunki życia niezbędne do rozwoju dziecka. Państwo powinno wspomagać rodziców. Art. 28. Państwa uznają prawa dziecka do równego dostępu do nauki i zapewnią bezpłatne miejsce w szkole podstawowej. Również szkoły średnie i wyższe powinny być dostępne dla wszystkich. Porządek w szkole należy zapewnić bez naruszania godności dziecka, np. nie wolno bić go po głowie, ciągnąć za uszy czy przezywać: ty bałwanie, ośle, baranie! Programy nauczania, podręczniki, wszelkie pomoce powinny być ciekawe. Dzieci nie powinny bać się nauczycieli, a nauczyciele powinni lubić uczniów. Art. 29. Państwa zapewnią warunki do rozwoju uzdolnień i osobowości dziecka. Dzieci będą się wychowywały w poszanowaniu dla innych ludzi, płci, religii, przyrody. Art. 30. Jeśli w jakimś kraju są ludzie mówiący w innym języku niż pozostali, wierzący w innych bogów, to kraj ten nie może zabronić dziecku uczenia się jego języka, modlenia się do jego boga i spotykania z innymi członkami własnej narodowości. Art. 31. Państwa będą pomagały dzieciom uczestniczyć w życiu kulturalnym, artystycznym, czyli będą organizowały festiwale dziecięce, spotkania, uroczystości, zabawy, gry, a jednocześnie będą dbać o prawa dzieci do wypoczynku (np. nauka szkolna nie powinna zajmować czasu wolnego). Art. 32. Dzieci nie powinny być zatrudniane w pracy niebezpiecznej, ciężkiej, która nie pozwala im uczyć się, może być dla nich szkodliwa i ponad siły. Państwa ustalą wiek, poniżej którego dzieci nie mogą być zatrudniane. Art. 33. Państwa powinny chronić dzieci przed używaniem narkotyków, wykorzystywaniem przy ich produkcji lub sprzedaży. Art. 34. Państwa będą chroniły dzieci przed wykorzystywaniem seksualnym, nakłanianiem ich do prostytucji lub udziału w filmach pornograficznych. Art. 35. Państwa nie będą dopuszczały do porywania, uprowadzania, sprzedaży dzieci. Art. 36. Państwa nie będą pozwalały na to, żeby w jakikolwiek inny sposób dzieci były wykorzystywane. Art. 37. Dziecka nie wolno skazać na śmierć, torturować lub znęcać się nad nim. Nie może być aresztowane lub uwięzione bez zgody sądu. Jeśli zostało uwięzione zgodnie z prawem, to ma prawo do dobrego traktowania i dobrych warunków, może kontaktować się z rodziną, a także powinno przebywać oddzielnie od dorosłych więźniów. Dziecko uwięzione ma prawo otrzymać właściwą pomoc, a także prawo do obrony w sądzie. Art. 38. W przypadku wojny państwa powinny zapewnić, żeby przede wszystkim nie ucierpiały dzieci. Osoby mające mniej niż 15 lat nie mogą brać udziału w działaniach wojennych. Nie można powoływać do wojska osób nie mających 15 lat, a nawet należy unikać powołania tych, którzy nie mają 18 lat. Art. 39. Państwo powinno zadbać, żeby dziecko, które ucierpiało z powodu złego traktowania, otrzymało potrzebną pomoc i powróciło do normalnego życia. Art. 40. Każe dziecko powinno uzyskać pomoc prawną w przygotowaniu i prowadzeniu jego obrony i powinno być traktowane w sposób nie naruszający jego godności. Art. 41. Jeśli państwa, które podpisały Konwencję, mają własne prawa korzystniejsze dla dzieci lub uznają prawa międzynarodowe bardziej korzystne dla dzieci, to powinny je stosować. Art. 42. Państwa, które podpisały Konwencję, zobowiążą się do tego, aby te prawa znane były dorosłym i dzieciom. Nr 4/2000/70, ISSN 1233-8982 Opracowanie: hm. Tomasz Fliszkiewicz, hm. Michał Królikowski (red.), phm. Paweł Smardz. Fot.: P. Araczewski, K. Budziński, M. Skrzydlewski, T. Warszawa, archiwum GK ZHP. 12 Od samorządności do demokracji