PRZYGOTOWANIE SKAZANYCH DO OPUSZCZENIA ZAKŁADU KARNEGO W TRYBIE ART. 164 K.K.W.

PRZYGOTOWANIE SKAZANYCH DO OPUSZCZENIA ZAKŁADU KARNEGO W TRYBIE ART. 164 K.K.W. GRAŻYNA BARBARA SZCZYGIEŁ * 1. Kara pozbawienia wolności - jak żaden ze środków reakcji prawnokarnej na przestępstwo - kumuluje szereg wad, lecz dotychczas, mimo systematycznie rozbudowywanego katalogu kar niezwiązanych z pozbawieniem wolności, nie udało się wypracować skutecznego środka reakcji na przestępstwo, którym można zastąpić tę karę. To aktywizuje do poszukiwania takich metod postępowania ze skazanymi w zakładzie karnym, które pozwoliłyby, jeżeli nie na wyeliminowanie dysfunkcji izolacji penitencjarnej, to przynamniej na ich ograniczenie i przekształcanie zakładów karnych w miejsca, w których można pomóc skazanym w nabyciu umiejętności funkcjonowania w społeczeństwie bez wchodzenia w konflikty z prawem. Te problemy są przedmiotem rozlicznych debat i dyskusji na konferencjach, a ich efekty to wypracowanie kolejnych wersji reguł postępowania z więźniami. W płaszczyźnie uniwersalnej to Wzorcowe reguły minimalne Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczące postępowania z więźniami (Reguły Mandeli) z 2015 r. 1 a w płaszczyźnie regionalnej Europejskie Reguły Więzienne z 2006 2. Z obu dokumentów jednoznacznie wynika, że zadanie na dziś to minimalizowanie negatywnych aspektów izolacji więziennej i organizowanie życia w więzieniu tak by odpowiadało pozytywnym warunkom życia w społeczeństwie. W Regułach Mandeli podkreślono, iż osiągnięcie celu wykonywania kary pozbawienia wolności * prof. dr hab., Katedra Prawa Karnego, Wydział Prawa Uniwersytetu w Białymstoku 1 Wzorcowe reguły minimalne Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczące postępowania z więźniami (reguły Mandeli) przyjęte 7 października 2015 r. przez Zgromadzenie Ogólne NZ Tekst www.rpo.gov.pl/sites/deferent/files/reguly_mandeli.pdf 2 Europejskie Reguły Więzienne Rekomendacja Rec(2006)2 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich Rady Europy przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 11 stycznia 2006 r. na 952. posiedzeniu delegatów. Tekst (w:) Przegląd Więziennictwa Polskiego 2011, nr 72 72, s. 33 69.

156 GRAŻYNA BARBARA SZCZYGIEŁ a za taki uznano ochronę społeczeństwa przed przestępczością może nastąpić jedynie wówczas, gdy zastosowany okres uwięzienia w takim stopniu, w jakim to możliwe zapewnia by po powrocie do społeczeństwa sprawca przestępstwa był skłonny i zdolny przestrzegać prawa oraz prowadzić życie samodzielne, zarabiając na utrzymanie (reg. 4.1). Zgodnie z Europejskimi Regułami Więziennymi Każde pozbawienie wolności powinno być wykonywane w sposób ułatwiający osobom pozbawionym wolności reintegrację w wolnym społeczeństwie (reg. 6). Z powyższych zaleceń wynika, że cały okres pobytu w zakładzie karnym powinien być wykorzystany w celu ułatwienia skazanemu społecznej readaptacji, jednak twórcy obu dokumentów zalecają zwrócenie uwagi na końcowy okres pobytu skazanego w zakładzie karnym, a właściwie na intensyfikację w tym okresie działań przygotowujących go do powrotu do społeczeństwa. W Regułach Mandeli (reg. 87) podkreślono, iż Pożądane jest, aby przed ukończeniem okresu odbywania kary podejmowane były odpowiednie kroki w celu zapewnienia stopniowego powrotu do życia w społeczeństwie. Znacznie więcej uwagi poświęcono temu okresowi w Europejskich Regułach Więziennych. Twórcy Reguł zalecają tak szybko jak to jest możliwe po przyjęciu do więzienia przygotowanie raportu dotyczącego sytuacji więźnia, proponowanych planów wykonywania kary i strategii przygotowania do zwolnienia (reg. 103). Skazany przed zwolnieniem powinien uzyskać wsparcie w postaci procedur i specjalnych programów, które umożliwią mu przejście z życia w więzieniu do zgodnego z prawem życia w społeczeństwie. W przypadku więźniów odbywających dłuższe kary podejmowanie kroków, zapewniających im stopniowy powrót do życia w wolnym społeczeństwie, to realizowanie programu przygotowującego skazanego do zwolnienia bądź częściowe lub warunkowe zwolnienie z dozorem połączonym ze skuteczną opieką społeczną. Za istotną uznano współpracę władz więziennych ze służbami i instytucjami dozorującymi i pomagającymi zwolnionym więźniom, w umożliwieniu im znalezienia miejsca w społeczeństwie, pracy, nawiązaniu właściwych relacji w rodzinie. Tak więc na władzach więziennych spoczywa obowiązek zapewnienia przedstawicielom takich służb dostępu do więzienia i więźniów, w celu opracowania programu pomocy postpenitencjarnej i jej udzielania już w momencie opuszczania przez skazanego zakładu karnego (reg. 107). 2. W pracach nad obowiązującym kodeksem karnym wykonawczym także dostrzeżono znaczenie okresu przygotowania skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego. Wychodząc z założenia, iż Właściwe przygotowanie skazanych do zwolnienia z zakładów karnych może wywierać istotny wpływ na efektywne wykonywanie kary może je zwiększać albo przeciwnie może je niekiedy wręcz unicestwiać zdecydowano, że te sprawy wymagają uregulowania. 3 3 Zob. Uzasadnienie rządowego projektu kodeksu karnego wykonawczego (w:) Nowe kodeksy karne 1997 r. z uzasadnieniami. Kodeks karny, Kodeks postępowania karnego, Kodeks karny wykonawczy, Warszawa 1997, s. 560.

PRZYGOTOWANIE SKAZANYCH DO OPUSZCZENIA ZAKŁADU KARNEGO W TRYBIE ART. 164 K.K.W. 157 Twórcy kodeksu karnego wykonawczego uznali za celowe wyodrębnienie czasu niezbędnego do przygotowania skazanego do życia po zwolnieniu. Jest to okres do 6 miesięcy przed przewidywanym warunkowym przedterminowym zwolnieniem lub końcem kary (art. 164 1 k.k.w.). Za szczególnie istotne, w tym okresie, uznano nawiązanie przez skazanego kontaktu z kuratorem sądowym lub stowarzyszeniami, fundacjami, organizacjami, instytucjami, których celem działania jest udzielanie skazanym pomocy w społecznej readaptacji. Godzi się zauważyć, że nie jest to propozycja nowa, gdyż takie postulaty pojawiały się w okresie obowiązywania kodeksu karnego wykonawczego z 1969 r., a nawet zostały wprowadzone do praktyki na Opolszczyźnie. 4 Dwa podmioty zostały uprawnione do wyznaczenia czasu niezbędnego do przygotowania skazanego do życia po zwolnieniu. Są to komisja penitencjarna i sąd penitencjarny. Komisja penitencjarna ustala ten okres w miarę potrzeby i za zgodą skazanego. Ta kolejna oferta ze strony zakładu karnego pomocy skazanemu w społecznej readaptacji, w ocenie ustawodawcy powinna być skierowana do tych skazanych, którzy będą mieli trudności po opuszczeniu zakładu karnego. 5 Przy dokonywaniu oceny potrzeby wyznaczenia takiego okresu istotne będą więc informacje dotyczące środowiska rodzinnego skazanego, wywiązywania się przez niego z zobowiązań łożenia na utrzymanie rodziny, kontaktów społecznych skazanego, zachowań wskazujących na możliwość występowania zaburzeń psychicznych albo uzależnienia od alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych. Źródłem tych informacji, a także innych istotnych z perspektywy powrotu skazanego do społeczeństwa, są okresowe oceny postępów skazanego w resocjalizacji 6 i badania osobopoznawcze 7 Niemniej jednak istotne są informacje zebrane przez kuratora sądowego w drodze wywiadu środowiskowego, którego przeprowadzenie może zarządzić komisja penitencjarna (art. 14 1 k.k.w.). Kurator bowiem w bezpośrednim kontakcie z rodziną skazanego może ocenić do jakiego środowiska powraca skazany, czy i jaką pomoc może otrzymać od najbliższych, szczególnie w pierwszym okresie po opuszczeniu zakładu karnego. Oczywiście przy ocenie celowości wyznaczenia czasu przygotowania do zwolnienia mogą być też wykorzystane wyniki badań psychologicznych czy psychiatrycznych, jeżeli takie badania wykonano. 4 Zob. szerzej J. Korecki, Kara 25 lat pozbawienia wolności w Polsce, Warszawa 1988, s. 200 i n.; oraz tego Autora: Uwagi do kilku rozwiązań projektu kodeksu karnego wykonawczego, PiP 1995, z. 2, s. 73; Przygotowanie do wolności skazanych odbywających kary długoterminowe; opolska koncepcja warunkowego przedterminowego zwolnienia (w:) Model społecznej readaptacji w reformie prawa karnego, red. G.B. Szczygieł, P. Hofmański, Białystok 1999, s. 268 270. 5 W. Liszke, Przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego przez kuratora sądowego, Probacja 2009, nr III/IV, s. 113; M. Wilanowska, Problematyka stosowania artykułu 164 k.k.w. w świetle czynności wykonywanych przez Służbę Więzienną i kuratorską służbę sądową (w:) Polski system penitencjarny. Ujęcie integralno-kulturowe, pr. zb. pod red. P. Szczepaniaka, Warszawa 2013, s. 241. 6 K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, 3. wyd. Warszawa 2016, s. 1024. 7 Obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 10 kwietnia 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie sposobów prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych, Dz. U. 2013, poz. 1067.

158 GRAŻYNA BARBARA SZCZYGIEŁ Po zdiagnozowaniu sytuacji skazanego i oceny jego potrzeb komisja penitencjarna przedstawia skazanemu ofertę w postaci okresu przygotowania do zwolnienia. Skazany z oferty może skorzystać lub nie. 8 Jeżeli wyrazi zgodę wówczas komisja penitencjarna określa okres przygotowania do życia po zwolnieniu. Zgoda skazanego, jak zauważa T. Szymanowski 9 na objęcie go okresem przygotowującym do zwolnienia jest ważna, ponieważ korzystając z licznych i ważnych dla niego uprawnień, musi on podjąć stosowne, choć nieformalne, zobowiązanie współdziałania z administracją zakładu karnego. W ocenie doktryny, 10 także skazany może wnioskować o objęcie go okresem przygotowania do zwolnienia. Należy podzielić to stanowisko. Znajduje ono uzasadnienie w podmiotowym traktowaniu skazanego i przyznanym mu prawie do korzystania z pomocy w zmianie postaw (art. 67 k.k.w.). Należy też wskazać na prawo skazanego do składania próśb do administracji zakładu karnego (art. 102 pkt 10 k.k.w.). 11 Zważywszy, że zgodnie z art. 164 1 k.k.w. okres ten wyznaczany jest w miarę potrzeby komisja penitencjarna, może po zapoznaniu się z sytuacją skazanego ocenić, iż nie zachodzi takowa potrzeba. Jednak nawet wówczas komisja powinna ustosunkować się pozytywnie do prośby skazanego. To przecież skazany najlepiej wie, co go czeka po opuszczeniu zakładu karnego, czy sobie poradzi, w pierwszym, z całą pewnością najtrudniejszym, po opuszczeniu zakładu karnego okresie. Oczywiście nie można pominąć różnych motywów ubiegania się skazanego o wyznaczenie okresu przygotowania do zwolnienia, jak chociażby perspektywy uzyskania zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego. Czas niezbędny do przygotowania do życia po zwolnieniu może, zgodnie z art. 164 2 k.k.w., wyznaczyć także sąd, gdy uzna to za niezbędne. Może to uczynić w postanowieniu o udzieleniu warunkowego zwolnienia lub odmowie udzielenia warunkowego zwolnienia. W obu przypadkach nie jest konieczna zgoda skazanego. 12 Ustawodawca, jak zauważa A. Kwieciński 13 nie wymaga bowiem od 8 A. Kwieciński, Instytucja odroczonego warunkowego zwolnienia (art. 164 2 k.k.w.) w procesie społecznej readaptacji skazanych. Probacja 2014, nr I, s. 24. 9 T. Szymanowski (w:) T. Szymanowski, Z. Świda, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz Warszawa 1998, s. 380. 10 M. Kiryluk, Przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu (w trybie art. 164 i 165 k.k.w., (w:) Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa. Część IV Wybrane instytucje kodeksu karnego wykonawczego w praktyce penitencjarnej, Biuletyn RPO, Warszawa 2000, nr 42, s. 356. J. Migdał, Polski system penitencjarny w latach 1956 2008 w ujęciu doktrynalnym, normatywnym i funkcjonalnym. Kontynuacja czy zmian?, Gdańsk 2008, s. 518 525. 11 G. B. Szczygieł, Społeczna readaptacja skazanych w polskim systemie penitencjarny, Białystok 2002, s. 188. 12 Zob. S. Lelental, Odroczone warunkowe zwolnienie na czas niezbędny na przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego (art. 164 165 k.k.w.) (w:) Model społecznej readaptacji skazanych w reformie prawa karnego. Aktualne problemy prawa karnego wykonawczego, red. G. B. Szczygieł, P. Hofmański, Białystok 1999, s. 29; G. B. Szczygieł, Społeczna readaptacja skazanych, s. 189, J. Potulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, 2. wyd., red. J. Lachowski, Warszawa 2016, s. 614; S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, 4. wyd., Warszawa 2012, s. 746. 13 A. Kwieciński, Instytucja odroczonego warunkowego zwolnienia (art. 164 2 k.k.w.) w procesie społecznej readaptacji skazanych, s. 25.

PRZYGOTOWANIE SKAZANYCH DO OPUSZCZENIA ZAKŁADU KARNEGO W TRYBIE ART. 164 K.K.W. 159 sądu ani zasięgnięcia jego opinii (skazanego) w tym względzie (wysłuchania) ani tym bardziej wyrażenia zgody. Gdy sąd penitencjarny zdecyduje się na udzielenie warunkowego zwolnienia i w postanowieniu wyznacza czas niezbędny na przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu wówczas postanowienie do upływu tego czasu nie podlega wykonaniu. Można, jak to określił S. Lelental 14 mówić o odroczonej wykonalności orzeczenia o czas wskazany w postanowieniu. Oczywiście nie może on trwać dłużej niż 6 miesięcy. W tym przypadku może rodzić się wątpliwość, co do celowości pozostawienia skazanego w zakładzie karnym, gdy pozytywna prognoza kryminologiczna uzasadnia warunkowe zwolnienie. Trafnie zauważa J. Lachowski 15 że nie można utożsamiać pojęcia prognozy kryminologicznej z readaptacją społeczną skazanego na wolności. To, że wobec skazanego zachodzi pozytywna prognoza kryminologiczna, istotnie oznacza, że decyzja o warunkowym zwolnieniu powinna być pozytywna. Z istnienia pozytywnej prognozy nie można jednak wyprowadzać wniosku, że skazany ma już zorganizowane życie na wolności. Odroczone warunkowe zwolnienie ma na celu przygotowanie procesu readaptacji społecznej w warunkach wolnościowych. Godzi się zauważyć, że właściwe przygotowanie skazanego do opuszczenia zakładu karnego i udzielona mu pomoc w pierwszym okresie pobytu na wolności może przyczynić się nie tylko do pozytywnego przebiegu okresu próby przy warunkowym zwolnieniu, ale również zapobiec powrotowi do przestępstwa po jego upływie. Oczywiście, gdy skazany nie zgodza się z decyzją sądu może zaskarżyć postanowienie w przedmiocie warunkowego zwolnienia, na zasadach przewidzianych w art. 162 2 i 3 k.k.w. 16 W doktrynie 17 przyjmuje się, iż w okresie przygotowania skazanego do zwolnienia sąd może uchylić postanowienie o udzieleniu warunkowego zwolnienia na podstawie art. 24 k,k,w,, a więc gdy ujawnią się nowe lub uprzednio nieznane okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia sądu. Trafnie jednak przestrzega A. Kwieciński 18 przed nadmiernym rygoryzmem i automatyzmem, w uzasadnieniu przywołując orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Krakowie, który zwrócił uwagę, że przygotowanie skazanego do życia po przedterminowym zwolnieniu nie jest przeznaczone do sprawdzenia zachowania skazanego w zakładzie karnym, ale do załatwienia spraw sprzyjających jego społecznej readaptacji. Zważywszy, iż ten okres stanowi czas niezbędny na przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu należy podzielić pogląd S. Lelentala 19 co do możliwości przedłużenia przez sąd, oczywiście na czas nieprzekraczający 6 miesięcy, lub 14 S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, 4. wyd., s. 745. 15 J. Lachowski, Warunkowe zwolnienie z reszty kary pozbawienia wolności, Warszawa 2010, s. 154. 16 K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, 3. wyd. s. 1027 17 S. Lelental,Kodeks karny wykonawczy. Komentarz 5. wyd., Warszawa 2014, s. 552; K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, 3. wyd., s. 1026. 18 A. Kwieciński, Instytucja odroczonego warunkowego zwolnienia (art. 164 2 k.k.w.) w procesie społecznej readaptacji skazanych s. 25 19 S. Lelental, Odroczone warunkowe zwolnienie na czas niezbędny na przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego (art. 164 165 k.k.w.) (w:) Model społecznej readaptacji skazanych w reformie prawa karnego, s. 32.

160 GRAŻYNA BARBARA SZCZYGIEŁ skrócenia okresu przygotowania do wolności przy tzw. odroczonym warunkowym zwolnieniu, na podstawie art. 24 k.k.w. Sąd może to uczynić, gdy czynności związane z przygotowaniem do zwolnienia, a przede wszystkim nawiązanie kontaktu z kuratorem sądowym czy podmiotami, których celem działania jest udzielanie skazanym pomocy w społecznej readaptacji zostały zrealizowane. Zdaniem S. Lelentala zmiany postanowienia o warunkowym zwolnieniu w części dotyczącej okresu przygotowania do zwolnienia może dokonać sąd z urzędu lub na wniosek dyrektora zakładu karnego, skazanego, kuratora, a także organizacji, których celem działania jest pomoc skazanym w społecznej readaptacji. Sąd może także wyznaczyć okres przygotowania do zwolnienia odmawiając udzielenia warunkowego zwolnienia. Wyznaczenie takiego okresu może oznaczać, że sąd uznał za celowe zmobilizowanie skazanego do zmiany postaw, aktywizacji w nawiązaniu kontaktów z najbliższymi czy podjęcia innych działań istotnych z perspektywy prognozy kryminiologicznej, lecz nie oznacza, iż po upływie tego okresu skazany zostanie warunkowo przedterminowo zwolniony. Wyznaczenie czasu niezbędnego na przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu wiąże się z szeregiem obowiązków dla administracji zakładu karnego. Zgodnie z art. 165 1 k.k.w. skazany w tym okresie powinien, w miarę możliwości, odbywać karę we właściwym zakładzie karnym położonym najbliżej przyszłego miejsca stałego pobytu. Godzi się zauważyć, że skazany całą karę powinien odbywać we właściwym pod względem rodzaju i typu zakładzie. Wynika to jednoznacznie z celów klasyfikacji skazanych (art. 82 1 k.k.w.). Patrząc z perspektywy celu omawianego okresu najlepszym rozwiązaniem byłoby, gdyby skazany w okresie przygotowania do zwolnienia o ile nie stwarza poważnego zagrożenia społecznego albo poważnego zagrożenia dla bezpieczeństwa zakładu karnego przebywał w zakładzie karnym typu otwartego. Ten typ zakładu stwarza szerokie możliwości kontaktów skazanego ze światem poza murami więzienia i zbliża do życia, jakie skazany będzie prowadził po opuszczeniu zakąłdu karnego. Należy tu wskazać przede wszystkim na możliwość zatrudnienia poza zakładem karnym czy uczestniczenia w nauczaniu lub szkoleniu czy innych zajęciach poza murami zakładu. Nielimitowana liczba widzeń pozwala, gdy zakład karny jest położony blisko miejsca zamieszkania rodziny na częstsze kontakty ze skazanym. Kolejne zadanie administracji zakładu karnego, to zgodnie z regulaminem organizacyjno-porządkowym 20 ( 57.1), uaktualnienie danych zebranych w trakcie badań osobopoznawczych i informacji w zakresie potrzeb skazanego. Weryfikacja tych danych, a także informacji uzyskanych od skazanego, które dotyczą zmian w jego sytuacji życiowej mających wpływ na przygotowanie do zwolnienia, pozwala na ustalenie zakresu niezbędnej pomocy, którą skazany powinien otrzymać. W celu uzupełnienia bądź wersyfikacji dotychczas zebranych informacji dyrektor zakładu karnego może zarządzić zebranie informacji dotyczących skazanego w drodze wywiadu środowiskowego przeprowadzonego przez kuratora sądowego, 20 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 grudnia 2016 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności, Dz. U. 2016, poz. 2231.

PRZYGOTOWANIE SKAZANYCH DO OPUSZCZENIA ZAKŁADU KARNEGO W TRYBIE ART. 164 K.K.W. 161 co w wielu przypadkach może uwiarygodnić bądź nie informacje uzyskane od skazanych. Na admistracji zakładu karnego spoczywa także obowiązek ułatwienia skazanemu kontaktów z kuratorem sądowym i przedstawicielemi fundacji, stowarzyszeń, organizacji, instytucji, których celem działania jest pomoc w społecznej readaptacji skazanych. To ułatwienie to umożliwie kuratorowi oraz innym podmiotom spotkań ze skazanym na terenie zakładu karnego. Bezpośrednio przed zwolnieniem z zakładu karnego skazanego administracja zakładu powinna udzielić skazanemu stosownych informacji, w szczególności o adresach i zakresie właściwości organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego, instytucji oraz organizacji społecznych udzielających pomocy materialnej, medycznej, w znalezieniu pracy i zakwaterowaniu, a także porad prawnych. Sądowy kurator zawodowy to kolejny z podmiotów, których zadaniem jest organizowanie i prowadzenie działań mających na celu pomoc w społecznej readaptacji skazanych. Wśród tych zadań ustawodawca wskazuje na podejmowanie czynności mających na celu przygotowanie skazanego do zwolnienia z zakładu karnego (art. 173 2 pkt 12 k.k.w.). W rozporządzeniu w sprawie sposobu i trybu wykonywania czynności przez kuratorów sądowych w sprawach karnych wykonawczych ( 41) 21 szczegółowo wyartykułowano obowiązki kuratora zawodowego w ramach czynności związanych z przygotowaniem skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego. Po otrzymaniu decyzji komisji penitencjarnej lub orzeczenia sądu penitencjarnego kurator jest zobowiązany do nawiązania osobistego kontaktu ze skazanym. Powinno to nastąpić w zakładzie karnym, gdyż z mocy ustawy o kuratorach sądowych (art. 9 pkt 1), 22 kurator, wykonując swoje obowiązki ma prawo do odwiedzin skazanego w zakładzie karnym. Podczas odwiedzin kurator powinien zapoznać się z dokumentacją dotyczącą skazanego, w celu rozpoznania sytuacji rodzinnej oraz środowiskowej skazanego, trudności jakie napotka on po opuszczeniu zakładu karnego oraz potrzeb skazanego. Oczywiście niezbędna będzie współpraca z komisją penitencjarną. Czynności związane z przygotowaniem skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego wykonuje kurator zawodowy właściwy ze względu na miejsce położenia zakładu karnego, w którym skazany przebywa. Nie zawsze ta miejscowość będzie miejscem stałego pobytu skazanego po opuszczeniu zakładu karnego. Wówczas sądowy kurator zawodowy może zwrócić się do sądu albo do dyrektora zakładu karnego z wnioskiem o zarządzenie przeprowadzenia wywiadu środowiskowego, w zakresie dotyczącym rozpoznania sytuacji rodzinnej oraz środowiskowej skazanego przez innego kuratora, właściwego ze względu na miejsce stałego pobytu skazanego. Niezbędne informacje dotyczące sytuacji rodzinnej skazanego oraz środowiska, do którego powróci skazany kurator powinien skompletować przed pierwszą 21 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 czerwca 2016 r. w sprawie sposobu i trybu wykonywania czynności przez kuratorów sądowych w sprawach karnych wykonawczych, Dz. U. 2016 r., poz. 969. 22 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych, Dz. U. 201, Nr 98, poz. 1071 (tekst jednolity).

162 GRAŻYNA BARBARA SZCZYGIEŁ rozmową, gdyż wówczas będzie mógł skonfrontować je z informacjami uzyskanymi od skazanego. Po rozmowie ze skazanym i zdiagnozowaniu jego problemów oraz oczekiwań kurator opracowuje program wolnościowy dla skazanego Kolejne zadanie sądowego kuratora zawodowego to przygotowanie środowiska rodzinnego i społecznego do powrotu skazanego. Tak więc niezbędne jest spotkanie z rodziną skazanego i wydaje się, że najodpowiedniejsze byłoby, gdy kurator odwiedził tę rodzinę gdyż wówczas może zorientować się w systuacji materialnej rodziny i relacjach między jej członkami. Kurator zawodowy współpracuje z organami administracji rządowej i samorządu terytorialnego ze stowarzyszeniami, fundacjami, organizacjami, instytucjami i innymi podmiotami, których celem działania jest pomoc w społecznej readaptacji skazanych. Ta współpraca jest szczególnie istotna przy ustalaniu wspólnie ze skazanym i organizowaniu zakresu pomocy i sposobu jej udzielania. Oczywiście, jak trafnie zauważa W. Liszke, kurator w okresie realizacji programu zwolnieniowego nie powinien wyręczać skazanego, a jedynie aktywizować i pomagać, sugerując jakie działania może podjąć skazany i do kogo i o jaki rodzaj pomocy może się zwrócić. Okres przygotowania do wolności daje skazanemu dodatkowe uprawnienia ale, jak podkreśla się w doktrynie, 23 nakłada dodatkowe obowiązki. Zgodnie z celem tego okresu to skazany powinien wykazać się inicjatywą w nawiązaniu i utrzymywaniu kontaktu z sądowym kuratorem zawodowym i organizacjami, stowarzyszeniami fundacjami, których celem działania jest pomoc skazanym w społecznej readaptacji. Skazany, zgodnie z regulaminem organizacyjno-porządkowym wykonywania kary pozbawienia wolności ( 58), jest zobowiązany do poinformowania o zmianach w sytuacji życiowej, mających wpływ ma przygotowanie do życia po zwolnieniu a także na ustalenie form i zakresu niezbędnej pomocy po opuszczeniu zakładu karnego. Istotnym uprawnieniem jest możliwość uzyskania zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego na czas łącznie do 14 dni (art. 165 2 k.k.w.). To zezwolenie skazany może uzyskać zwłaszcza w celu podejmowania starań o uzyskanie po zwolnieniu odpowiednich możliwości zamieszkania, pracy. Trafnie zauważa T. Szymanowski 24 że skazany może uzyskać zezwolenie z innych powodów istotnych dla przyszłego pobytu na wolności. Nie każdy skazany będzie korzystał z takiego zezwolenia. Godzi się zauważyć, że wprowadzając okres przygotowania do zwolnienia ustawodawca nie określił przesłanki udzielenia zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego, wskazując jedynie na cel tego zezwolenia. Nowelizacją kodeksu karnego wykonawczego z 2003 r. 25 wprowadzono w postaci prognozy co do zachowania skazanego po opuszczeniu zakładu karnego, którą należy sformułować w oparciu 23 E. Rokosz, Przygotowanie skazanych do zwolnienia. Wyniki badań na temat oddziaływań penitencjarnych w polskich zakładach karnych. Analizy. Raporty. Ekspertyzy 2010, nr 3 (Stowarzyszenie Interwencji Prawnej), s. 6. 24 T. Szymanowski, w: T. Szymanowski, Z. Świda, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, s. 382. 25 Ustawa z dnia 24 lipca 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. nr 142, poz. 1380. Zob. G. B. Szczygieł, Zezwolenia na czasowe opuszczenie zakładu karnego w polskim systemie penitencjarnym, Białystok 2013, s. 137.

PRZYGOTOWANIE SKAZANYCH DO OPUSZCZENIA ZAKŁADU KARNEGO W TRYBIE ART. 164 K.K.W. 163 o postawę skazanego w zakładzie karnym 26 Należy zauważyć, iż zgodnie z zarządzeniem w sprawie sposobów prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych ( 25) prognozę kryminologiczno-społeczną sporządza się przed udzieleniem skazanemu zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego w okresie przygotowania do zwolnienia, gdy skazany uprzednio nie korzystał z przepustki w zakładzie karnym typu półotwartego, typu otwartego lub nagród w postaci zezwolenia na widzenie bez dozoru, poza obrębem zakładu karnego z osobą najbliższą lub godną zaufania na czas nieprzekraczający jednorazowo 30 godzin lub zezwolenia na opuszczenie zakąłdu karnego na okres nieprzekrazający jednorazowo 14 dni. Jeżeli, w trakże korzystania z przepustek lub zezwoleń skazany nadużył zaufania lub gdy zaszły zmiany w zachowaniu skazanego, jego sytuacji rodzinnej lub istotne zmiany w jego sytuacji prawnej wówczas prognoza podlega aktualizacji. W przypadku odroczenia warunkowego skoro ustawodawca udzielił warunkowego zwolnienia to znaczy, że prognoza kryminologiczno-społeczna uzasadniała przypuszczenie, iż skazany po opuszczeniu zakładu karnego będzie przestrzegał porządku prawnego. To uzasadnia udzielenie zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego. Zaś, gdy sąd odmówił udzielenia warunkowego zwolnienia, uznając za celowe wyznaczenie okresu niezbędnego do przygotowania skazanego do zwolnienia, wówczas prognoza nie uzasadniała przypuszczenia, że skazany po zwolnieniu będzie przestrzegał porządku prawnego. Oczywiście nie wyłącza to możliwości udzielenia zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego, lecz zobowiązuje do większej wnikiliwości przy jej sporządzaniu. Zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego udziela dyrektor zakładu. Decyzja powinna przybrać formę pisemną i zawierać informację o czasie, na jaki skazany uzyskał zezwolenie i obowiązkach ciążących na skazanym, konsekwencjach ich nieprzestrzegania i konsekwencjach niepowrotu do zakładu karnego. Na skazanym ciąży obowiązek bezzwłocznego zgłoszenia się do jednostki Policji właściwej terytorialnie dla miejsca jego przebywania w celu potwierdzenia miejsca przebywania. W przypadku zmiany miejsca pobytu ma obowiązek bezzwłocznego zgłoszenia się do jednostki Policji właściwej terytorialnie dla nowego miejsca jego przebywania. Dyrektor zakładu karnego może zobowiązać skazanego do określonego zachowania się, a zwłaszcza przebywania w określonych w zezwoleniu miejscach pobytu lub częstszego zgłaszania się do jednostki Policji. Godzi się podkreślić, że w przypadku omawianego zezwolenia, zważywszy, iż jest ono udzielane zwłaszcza w celu podejmowania przez skazanego starań o uzyskanie 26 K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy... [Executive Penal Code...], p. 1029; Z. Hołda, [in:] Z. Hołda, K. Postulski (ed.), Kodeks karny wykonawczy. Komentarz [Executive Penal Code: Commentary], Arche, Gdańsk 2005, pp. 86 87; J. Lachowski, T. Oczkowski, Skarga skazanego w postępowaniu wykonawczym (art. 7 k.k.w.) [Convict s appeal in executive procedure (Article 7 EPC)], Przegląd Więziennictwa Polskiego No. 60, 2008, p. 18; See a different opinion: T. Szymanowski, [in:] T. Szymanowski, Z. Świda, Kodeks karny wykonawczy... [Executive Penal Code...], p. 325; S. Lelental, Skarga skazanego na decyzję organu wykonawczego w polskim prawie karnym wykonawczym [Convict s appeal against a decision of an executive body in Polish executive penal law], [in:] J. Skorupka (ed.), Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy [Fair trial. Professor Zofia Świda jubilee book], Warsaw 2009, pp. 666 667.

164 GRAŻYNA BARBARA SZCZYGIEŁ po zwolnieniu odpowiednich możliwości zamieszkania i pracy, celowe wydaje się zobowiązanie skazanego do podjęcia takich działań. Skazany, któremu udzielono zezwolenia może na piśmie wnioskować o dokonanie wypłaty pozostających do jego dyspozycji środków pienieżnych. W przypadku, gdy skazany nie pracuje w zakładzie karnym oraz nie posiada środków pieniężnych może zwrócić się do dyrektora z prośbą o zapomogę pienieżną. Dyrektor zakładu karnego może wówczas przyznać skazanemu, zgodnie z art. 114 k.k.w., miesięczną zapomogę w wysokości do 1/10 przeciętnego wynagrodzenia pracowników. W przypadku odmowy udzielenia zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego należy podzielić pogląd, iż skazanemu przysługuje skarga. 27 w trybie art. 7 k.k.w. z powodu niezgodności z prawem decyzji, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Wprawdzie decyzja o udzieleniu zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego oparta jest na uznaniu, a więc ustawodawca daje możliwość wydania rozstrzygnięcia, to decyzja nie jest dowolna, lecz musi opierać się na ustaleniach faktycznych 28 Czas przebywania poza zakładem karnym nie odlicza się od okresu odbywania kary, chyba, że sędzia penitencjarny zarządzi inaczej w wypadku, gdy skazany w tym czasie nadużył zaufania. Jeżeli po udzieleniu zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego ujawnią się nowe okoliczności, uzasadniające przypuszczenie, że skazany w czasie pobytu w zakładzie karnym nie będzie przestrzegał porządku prawnego albo jeżeli zostanie zatrzymany przez uprawniony organ w związku z naruszeniem przez niego porządku prawnego, dyrektor podejmuje decyzje o cofnięciu zezwolenia. 3. Wyodrębnienie okresu przygotowania do życia po zwolnieniu jest w pełni zasadne. Nawiązuje do celów wykonywania kary pozbawienia wolności, będąc kolejną ofertą działań, które mogą pomóc skazanym w społecznej readaptacji. Taka zaś pomoc jest niezbędna, ze względu na zdiagnozowane u większości skazanych trudności adaptacyjne pojawiające się w momencie opuszczania zakładu karnego związane z takimi problemami jak: bezdomność, brak doświadczenia zawodowego, uzależnienie od alkoholu lub środków odurzających, konflikty rodzinne, brak środków finansowych, zadłużenia alimentacyjne, wyuczona bezradność, brak konkretnych planów na przyszłość, niska samoocena czy niski poziom umiejętności społecznych takich jak: asertywność, autoprezentacja czy umiejętność pracy w grupie. Pomoc w rozwiązaniu tych problemów i aktywizacja skazanych przy ich rozwiązywaniu jest szczególnie istotna w przypadku skazanych odbywających długoterminowe kary pozbawienia wolności. Skazani ci po kilku czy kilkunastu latach wracają do nowej rzeczywistości poza murami zakładu karnego, nowych warunków społeczno-ekonomicznych, rodzinnych. Właściwie to wszyscy skazani powinni być objęci okre- 27 Szerzej zob. G. B. Szczygieł, Zezwolenia na czasowe opuszczenie zakładu karnego, s. 120 129. 28 I. Dybalska, Trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego między diagnozą a działaniem, www.irss.pl/wp-content/uploads/2013/11/trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego. pdf

PRZYGOTOWANIE SKAZANYCH DO OPUSZCZENIA ZAKŁADU KARNEGO W TRYBIE ART. 164 K.K.W. 165 sem przygotowania do zwolnienia. W tym okresie skazani powinni odbywać karę pozbawienia wolności - czywiście poza skazanymi stwarzjącymi poważne zagrożenie społeczne lub zagrożenie dla bezpieczeństwa w zakładzie w zakładzie karnym typu półotwartego, gdyż w tego typu zakładzie warunki odbywania kary są, w największym stopniu, zbiżone do warunków poza murami więzienia, pozwalają na aktywizację skazanych w przygotowaniu do opuszczenia zakładu karnego i uczą dbania o swoje potrzeby. BIBLIOGRAFIA Dybalska I., Trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego między diagnozą a działaniem, www.irss.pl/wp-content/uploads/2013/11/trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego. pdf Hołda Z., Postulski K., Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Gdańsk 2005 Kiryluk M., Przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu (w trybie art. 164 i 165 k.k.w.) (w:) Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa. Część IV Wybrane instytucje kodeksu karnego wykonawczego w praktyce penitencjarnej, Biuletyn RPO, Warszawa 2000, nr 42 Korecki J., Kara 25 lat pozbawienia wolności w Polsce, Warszawa 1988 Korecki J., Uwagi do kilku rozwiązań projektu kodeksu karnego wykonawczego, PiP 1995, z. 2 Korecki J., Przygotowanie do wolności skazanych odbywających kary długoterminowe; opolska koncepcja warunkowego przedterminowego zwolnienia (w:) Model społecznej readaptacji w reformie prawa karnego, red. G.B. Szczygieł, P. Hofmański, Białystok 1999 Kwieciński A., Instytucja odroczonego warunkowego zwolnienia (art. 164 2 k.k.w.) w procesie społecznej readaptacji skazanych, Probacja 2014, nr I Lachowski J., Oczkowski T., Skarga skazanego w postępowaniu wykonawczym (art. 7 k.k.w.), Przegląd Więziennictwa Polskiego 2008, nr 60 Lachowski J., Warunkowe zwolnienie z reszty kary pozbawienia wolności, Warszawa 2010 Lachowski J. (red.), Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, 2. wyd., Warszawa 2016 Lelental S., Odroczone warunkowe zwolnienie na czas niezbędny na przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego (art. 164 165 k.k.w.) (w:) Model społecznej readaptacji skazanych w reformie prawa karnego. Aktualne problemy prawa karnego wykonawczego, red. G. B. Szczygieł, P. Hofmański, Białystok 1999 Lelental S., Skarga skazanego na decyzję organu wykonawczego w polskim prawie karnym wykonawczym (w:) Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, pod red. J. Skorupki, Warszawa 2009 Lelental S., Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, 4. wyd., Warszawa 2012 Lelental S., Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, 5. wyd., Warszawa 2014 Liszke W., Przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego przez kuratora sądowego, Probacja 2009, nr III/IV Migdał J., Polski system penitencjarny w latach 1956 2008 w ujęciu doktrynalnym, normatywnym i funkcjonalnym. Kontynuacja czy zmian?, Gdańsk 2008 Postulski K., Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, 3. wyd. Warszawa 2016 Rokosz E., Przygotowanie skazanych do zwolnienia. Wyniki badań na temat oddziaływań penitencjarnych w polskich zakładach karnych, Analizy. Raporty. Ekspertyzy 2010, nr 3 (Stowarzyszenie Interwencji Prawnej)

166 GRAŻYNA BARBARA SZCZYGIEŁ Szczygieł G. B., Społeczna readaptacja skazanych w polskim systemie penitencjarny, Białystok 2002 Szczygieł G. B., Zezwolenia na czasowe opuszczenie zakładu karnego w polskim systemie penitencjarnym, Białystok 2013 Szymanowski T., Z. Świda, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 1998 Wilanowska M., Problematyka stosowania artykułu 164 k.k.w. w świetle czynności wykonywanych przez Służbę Więzienną i kuratorską służbę sądową (w:) Polski system penitencjarny. Ujęcie integralno-kulturowe, pr. zb. pod red. P. Szczepaniaka, Warszawa 2013 PREPARATION OF CONVICTS TO BE RELEASED FROM PRISON UNDER ARTICLE 164 EPC Summary A penalty of deprivation of liberty (imprisonment), in spite of its numerous deficiencies, will undoubtedly remain in the catalogue of measures of response to crime for a long time. Therefore, a task for today is to minimise the negative aspects of prison isolation and to organise prison life in such a way that it would match the positive conditions of life in the society. Although the whole stay in prison should be used to facilitate a convict s social re-adaptation, the authors of the Executive Penal Code considered it purposeful to select time necessary for preparing a convict for life after release, in order to undertake activities that may help a convict to re-integrate with the society and function in it without coming into conflict with law. Key words: penalty of deprivation of liberty (imprisonment), preparation for release from prison, convicts social re-adaptation PRZYGOTOWANIE SKAZANYCH DO OPUSZCZENIA ZAKŁADU KARNEGO W TRYBIE ART. 164 K.K.W. Streszczenie Kara pozbawienia wolności z pewnością, mimo rozlicznych wad, długo jeszcze pozostanie w katalogu środków reakcji na przestępstwo. Zadaniem obecnie jest więc minimalizowanie negatywnych aspektów izolacji więziennej i organizowanie życia w więzieniu, tak by odpowiadało pozytywnym warunkom życia w społeczeństwie. Wprawdzie cały pobyt w zakładzie karnym powinien być wykorzystany w celu ułatwienia skazanemu społecznej readaptacji, jednak twórcy kodeksu karnego wykonawczego uznali za celowe wyodrębnienie czasu niezbędnego do przygotowania skazanego do życia po zwolnieniu, w celu aktywizacji działań mogących pomóc skazanemu w reintegracji ze społeczeństwem i funkcjonowania w nim bez wchodzenia w konflikty z prawem.

PRZYGOTOWANIE SKAZANYCH DO OPUSZCZENIA ZAKŁADU KARNEGO W TRYBIE ART. 164 K.K.W. 167 Słowa kluczowe: kara pozbawienia wolności, przygotowanie do zwolnienia z zakładu karnego, społeczna readaptacja skazanych