Projekt Wykorzystywanie seksualne dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, finansowany w ramach Programu Daphne III 2007-2013 prowadzonego przez Komisję Europejską, JLS/2007/DAP-1/178/-30-CE-0229207/00-68 Rekomendacje I. Cel: Celem niniejszych rekomendacji jest poprawa zarówno polityk, jak i praktyk w konkretnych krajach objętych Badaniem, a także polityk i praktyk w całej społeczności europejskiej. Rekomendacje powstały na podstawie wyników i wniosków z dogłębnego badania zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. II. Zakres: Rekomendacje te obejmują wytyczne działań dotyczące ogólnego problemu przemocy w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, a także wpływu opieki instytucjonalnej na podatność dzieci na przemoc - szczególnie wykorzystywanie seksualne. Koncentrują się one na poprawie sytuacji dzieci objętych opieką instytucjonalną poprzez zapewnienie kompleksowych działań i interwencji skierowanych do ich rodzin i placówek opiekuńczo-wychowawczych. Celem rekomendacji jest również pomoc w ponownej kalibracji reakcji społecznej prawdziwej krytyki przemocy wobec dzieci, a także zbudowanie wspólnych mechanizmów europejskich przeciwdziałania jej. III. Swoistość: Rekomendacje mają pewne ograniczenia, gdyż dogłębne badanie przeprowadzono w pięciu krajach, z których cztery to państwa członkowskie UE od niedawna. W tym sensie wymiar europejski niniejszych rekomendacji ma swoją specyfikę. IV. Treść rekomendacje: 1
1. Należy kontynuować proces deinstytucjonalizacji opieki nad dziećmi w Europie, aby posuwać się naprzód w działaniach na rzecz ochrony najlepszych interesów dzieci. Badanie wykazało, że specyfika zjawiska wykorzystywania seksualnego w placówkach opiekuńczowychowawczych jest tak związana z tym, jak dzieci są wychowywane, że rzeczywiste zapobieganie przemocy ogólnie, a szczególnie wykorzystywaniu seksualnemu, oznacza zamknięcie dużych placówek opiekuńczo-wychowawczych. 1.1. Rozumienie deinstytucjonalizacji głównie jako wsparcia dla rodziny biologicznej. Na poziomie europejskim i krajowym konieczne jest wprowadzenie w sposób bardziej wyraźny polityki rozumienia najlepszych interesów dziecka w jego relacji z rodziną biologiczną. Przez długi czas placówki opiekuńczo-wychowawcze wychodziły z założenia, iż jeśli rodzina jest zła, może być łatwo zastąpiona. Naturalnie, deinstytucjonalizacja jest rozumiana raczej jako rozwój opieki zastępczej i adopcji, a nie wsparcie rodziny biologicznej. W krajach, w których przeprowadzono badanie, istnieje potrzeba opracowania nowej polityki związanej z rodziną, znacznego wsparcia uniwersalnych usług dla rodziny oraz rozwoju usług opieki społecznej, opieki zdrowotnej, edukacji i innych na rzecz rodzin zagrożonych. W tych krajach sedno porzucenia dziecka leży w problemach wyrastających z ubóstwa. 1.2. Konieczne jest opracowanie usług opieki wspólnej, wspólnego rodzicielstwa, opieki dzielonej i edukacji dzieci z rodzin zagrożonych w celu uzyskania pewności, że rodzina biologiczna jest częścią życia dziecka z jednej strony, a z drugiej strony, że dzieci mają zagwarantowane prawa do edukacji, chodzenia do szkoły i pomocy. Należy również zmienić rozumienie przez decydentów, że opieka i wychowywanie dzieci to wyłączna odpowiedzialność rodzin, którym, jeśli nie dają sobie rady, dzieci są odbierane. Konieczne są także zmiany zasad i praktyk tak, aby zająć się brutalną segregacją dzieci od ich rodziny biologicznej, ponieważ usunięcie często oznacza zerwanie więzów rodzinnych. Niezbędne jest ponowne wzięcie pod uwagę wsparcia poprzez usługi społeczne, edukacyjne i inne jako stosownych dróg przejęcia części opieki oraz innych funkcji rodziny (ale razem z nią). 1.3. Opracowanie zestawu usług dla rodziców - prewencja i rehabilitacja rodzicówsprawców przemocy. W krajach, w których przeprowadzono badanie, całkowicie brakuje takich rodzajów usług, a dość dużo dzieci umieszczonych w placówkach opiekuńczowychowawczych znalazło się tam dla ochrony przed przemocą. Uznaje się, że wystarczy 2
umieścić dziecko pod alternatywną formą opieki. W rzeczywistości, prawdziwym problemem ochrony praw dzieci jest podjęcie wszelkich działań, aby dzieci rozwinęły konstruktywną więź z rodzicami, w tym tymi, którzy byli sprawcami przemocy wobec swoich dzieci. 1.4. Kluczową rekomendacją, jaką zespół mógł opracować dla procesu reformy alternatywnych form opieki (opieka nad dzieckiem poza jego rodziną biologiczną), jest indywidualizacja opieki i decyzji o umieszczeniu w placówce zgodnie ze specyficznymi potrzebami dziecka i w zgodzie z długoterminowymi rozwiązaniami dla opieki w rodzaju rodziny. Konieczne jest podjęcie wysiłków w celu zapewnienia tymczasowej natury umieszczenia w placówce opiekuńczo-wychowawczej poprzez opracowanie standardów dla długości pobytu, prawdziwej weryfikacji umieszczenia w placówce, monitoringu i oceny wyników. 1.5. Należy podjąć starania na rzecz niezastępowania dużych placówek opiekuńczowychowawczych małymi, w których zostanie zachowana kultura instytucjonalna i jej nieodłączny tak zwany medyczny model opieki. Dlatego też zespół badawczy uważa za istotne, aby zapewnić: - Wprowadzenie minimalnego wieku umieszczenia dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych (np. po 2 roku życia). - Skoncentrowanie nowych placówek (małe domy grupowe, centra w rodzaju rodziny, obserwowane mieszkania chronione itp.) na dziecku, a nie na problemie. Jest to konieczne dla minimalizacji ryzyka powtórzenia wzorca placówek opiekuńczo-wychowawczych, ale w miniaturze - dla małych dzieci, dla dzieci niepełnosprawnych, dla dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej itp. - Podejście pionowe w określaniu odpowiedniego wieku dzieci, które mają być umieszczone razem. Placówki opiekuńczo-wychowawcze często przedstawiają podejście, które jest dla nich wygodniejsze i umieszczają dzieci w sposób horyzontalny, tj. w oparciu o ich podobny wiek. - Główną cechą kultury instytucjonalnej jest brak relacji bliskości i uczucia, odpowiedzialności i partycypacji, anonimowość opieki - to relacje rodzinne zmieniają taką sytuację, a nie różnica w liczbie osób czy wielkość budynku 3
mieszkalnego. Wymaga to specjalnych działań na rzecz zapobiegania penetracji tych nowych usług przez kulturę instytucjonalną. - Odpowiedni i prawidłowo wyszkolony personel o dużej motywacji, zdolny nie tylko do stwierdzenia i uniknięcia ryzyka przemocy, wykorzystywania, ale także do nawiązania relacji dobrego traktowania w celu zapewnienia opieki społecznej o naprawdę wysokiej jakości. 2. Potrzebne są natychmiastowe działania w celu poprawy sytuacji dzieci obecnie przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. We wszystkich raportach krajowych określono rekomendacje dotyczące poprawy sytuacji dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych poprzez ich reformę i poprawę jakości opieki. 2.1. Na poziomie europejskim konieczne jest wymaganie od krajów członkowskich prowadzenia systematycznego, spójnego monitoringu i kontroli przestrzegania praw dzieci objętych alternatywnymi formami opieki, w tym umieszczonych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Kontrole muszą być zorientowane na rezultaty, a nie tak bardzo na istnienie procedur, gdyż wszystkie kraje posiadają standardy, zasady, procedury, ale problem jest taki, że nie są one stosowane w sposób, który gwarantuje przestrzeganie praw dziecka. Na podstawie Rekomendacji Rady Europy przyjętych w 2005 roku (Recommendation Rec(2005) oraz Wytycznych ONZ dotyczących alternatywnych form opieki przyjętych w 2009 roku, uważa się za stosowne, aby każdy kraj wypracował własne specyficzne standardy zapewniające przestrzeganie praw dziecka, a także system niezależnego monitoringu i kontroli zgodności z tymi standardami. Dobrze by było, gdyby te rekomendacje stały się częścią priorytetów europejskiego programu Daphne, Podstawowe prawa człowieka i inne. 2.2. Zważywszy, że opieka to po pierwsze i najważniejsze postawa, we wszystkich krajach wymagane są natychmiastowe zmiany w polityce wobec personelu zaangażowanego w opiekę nad dziećmi w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, co następuje: - Specjalne procedury rekrutacji personelu, standardy kompetencji zawodowych koniecznych do zapewnienia wysokiej jakości opieki. - Szkolenie wstępne dla wszystkich osób pracujących w placówkach opiekuńczowychowawczych, standardy minimalnego zestawu kursów, seminaria kształcenia 4
ustawicznego, które pozwolą na znaczną poprawę kompetencji personelu do rozpoznawania oznak przemocy, a w szczególności wykorzystywania seksualnego, odnotowywania, sygnalizowania i zgłaszania przypadków przemocy. - Zachęcenie pracowników do rejestrowania wszystkich przypadków przemocy, rozwijania postawy braku akceptacji przemocy wobec i pośród dzieci. - Gotowość personelu do pracy w zespole, podejście multidyscyplinarne i multiagencyjne, chęć personelu do przyciągania wolontariuszy i specjalistów zewnętrznych do pracy z dziećmi, aby przezwyciężyć tendencję do zamkniętego charakteru placówek opiekuńczowychowawczych. - Weryfikacja wymagań do pracy w placówkach, wynagrodzenia oraz budowanie umiejętności personelu w placówkach opiekuńczo-wychowawczych dla dzieci. 2.3. Potrzebna jest zmiana organizacji życia dzieci w placówkach opiekuńczowychowawczych, aby zapewnić warunki do budowania relacji, szczególnej uwagi i opieki dla pojedynczego dziecka, zapewniając bezpieczeństwo i pomoc poprzez: - Zaangażowanie rodziców w pracę z dziećmi, w zmianę organizacji życia placówki opiekuńczo-wychowawczej. - Uczestnictwo dzieci w reformowaniu organizacji życia. - Szkolenie dzieci w kierunku zapobiegania przemocy. - Zmianę liczby dzieci w grupach i przegrupowanie ich zgodnie z potrzebami dzieci. - Programy dla dzieci, które są sprawcami przemocy lub innych działań antyspołecznych. - Programy poprawy szacunku do siebie i świadomości swojej wartości pośród dzieci. - Polityki i zasady uczynienia placówek miejscem bezpiecznym i przyjaznym. 3. Należy podjąć wysiłki w celu zapewnienia stabilności usług na rzecz prewencji i rehabilitacji dzieci będących ofiarami przemocy, które są generalnie świadczone przez organizacje pozarządowe w ramach projektów, a nie wszystkie dzieci mają zapewniony dostęp do takich usług. 3.1. Na poziomie europejskim i krajowym konieczne jest wypracowanie mechanizmu uznawania, akredytacji dobrych praktyk i zaangażowania rządów w ich 5
rozpowszechnianie. Badanie wskazuje obecność różnych najlepszych praktyk na trzech poziomach zapobiegania przemocy w różnych krajach, ale nie są one zagwarantowane ani pod względem dostępności, ani pod względem trwałości w czasie. 3.2. Różne rodzaje szkolenia dla personelu i dzieci mogą wywrzeć wpływ tylko, jeśli staną się częścią nowoczesnego zarządzania placówkami opiekuńczo-wychowawczymi, w przeciwnym razie ich rezultat będzie marginalny i częściowy. 3.3. Konieczne jest podjęcie poważnych działań we wszystkich krajach w celu zapewnienia dostępu dzieci z placówek opiekuńczo-wychowawczych do usług prewencji, rehabilitacji ofiar przemocy, w tym ofiar wykorzystywania seksualnego. 3.4. Należy zapewnić dostęp do niezależnych struktur raportowania w celu dzielenia się doświadczeniami przemocy przez dzieci objęte alternatywnymi formami opieki. Dostęp do bezpłatnej linii telefonicznej to również bardzo ważny element tego dostępu. 3.5. Na poziomie krajowym i europejskim istnieje potrzeba profesjonalnych programów i usług dla dzieci, które są sprawcami przemocy, łączących podejście pomocowe i restrykcyjne. Podejście izolacyjne i karzące nie prowadzi do oczekiwanych rezultatów, gdyż należy pamiętać, że większość dzieci było ofiarami zanim stało się sprawcami. 4. Konieczna jest kontynuacja na poziomie krajowym i europejskim badań nad przemocą wobec dzieci, a szczególnie wobec dzieci objętych alternatywnymi formami opieki. Badanie przemocy, a szczególnie wykorzystywania seksualnego dzieci objętych alternatywnymi formami opieki, a przede wszystkim w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, stosuje się do wszystkich krajów zaangażowanych w badanie. Zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz, placówek opiekuńczo-wychowawczych, specjaliści uznają potrzebę dokładniejszego zrozumienia tego zjawiska. W niektórych krajach było to pierwsze badanie tego typu. 4.1. Należy przeprowadzać badania okresowe na poziomie krajowym i europejskim dotyczące kwestii przemocy w alternatywnych formach opieki. 4.2. Konieczna jest poprawa warunków dostępu dla celów badawczych, przy ścisłym przestrzeganiu praw dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Wszystkie organizacje zgłaszają poważne trudności w uzyskaniu dostępu do przeprowadzenia badania, z których niektóre wiążą się z zagwarantowaniem przestrzegania praw dziecka, a niektóre są zdecydowanie wyrażeniem sprzeciwu wobec prowadzenia tego rodzaju badań. 6
5. Niezbędna jest zmiana sposobu zbierania informacji i wskaźników zbierania informacji dotyczących przemocy wobec dzieci, przemocy wobec dzieci objętych alternatywnymi formami opieki, publicznej reakcji na ten problem. Badanie po raz kolejny pokazało potrzebę wskaźników wspólnych dla Unii Europejskiej oraz rzetelnych informacji, które posłużą jako baza do opracowania wspólnych zasad. Rozszerzenie zaangażowania Unii Europejskiej w zapobieganie przemocy wobec dzieci objętych alternatywnymi formami opieki. 5.1. Bardziej skoncentrowane i odpowiednio finansowane programy zapobiegania umieszczaniu dzieci w alternatywnych formach opieki, zapobieganie ubóstwu dzieci. 5.2. Zbudowanie paneuropejskiej sieci zapobiegania przemocy wobec dzieci objętych alternatywnymi formami opieki. 5.3. Podnoszenie świadomości mieszkańców Unii Europejskiej dotyczącej przemocy wobec dzieci, wykorzystywania seksualnego dzieci, poprzez prowadzenie kampanii paneuropejskich, wspólnych inicjatyw konsolidujących kulturę europejską w tym obszarze. 6. Ulepszenie systemu sądownictwa w kierunku brania pod uwagą i zapewnienia przestrzegania praw dziecka: 6.1. Przygotowanie, szkolenie i specjalizacja struktur w systemie sądownictwa do pracy z dziećmi to problem większości krajów, w których przeprowadzono badanie. Poprawa efektywności ich pracy w dużym stopniu zależy od ich przygotowania. 6.2. Niezbędna jest zmiana praktyki reakcji organów ścigania na przemoc wobec dzieci, wykorzystywanie seksualne dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. 6.3. Zmiana wieku kryminalizacji kontaktu seksualnego z dzieckiem. 6.4. Wprowadzenie wspólnego europejskiego systemu informacji o sprawcach przemocy wobec dzieci. 7