Analiza definicji dziedzin infrastruktury jądrowej w związku z misją Integrated Nuclear Infrastructure Review w Polsce Najważniejszym krajowym aktem prawnym regulującym zagadnienia pokojowego wykorzystania energii atomowej związane z narażeniem na promieniowanie jonizujące od sztucznych źródeł promieniotwórczych, materiałów jądrowych, urządzeń wytwarzających promieniowanie jonizujące, odpadów promieniotwórczych i wypalonego paliwa jądrowego - jest ustawa - Prawo atomowe z 29 listopada 2000 r. (tekst jednolity Dz.U. Nr 42/2007 poz. 276, ze zm.). Przepisy art. 3 tej ustawy zawierają istotne definicje z tego zakresu: obiekt jądrowy - obiekt lub urządzenie przeznaczone do wytwarzania, stosowania, przetwarzania, wzbogacania izotopowego, przechowywania, składowania materiału jądrowego w ilości umożliwiającej zrealizowania samopodtrzymującej się reakcji rozszczepienia jądrowego (projekt ustawy o ej z 12 listopada 2010 r. uściśla; że chodzi o elektrownie jądrowe, przechowalniki wypalonego paliwa jądrowego, obiekty do przechowywania odpadów promieniotwórczych i ich wstępnego pzretwarzania); materiał jądrowy - rudy, materiały wyjściowe (źródłowe) lub specjalne materiały rozszczepialne, o których mowa w art. 197 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej Euratom, zwanego Traktatem Euratom; odpady promieniotwórcze - stałe, ciekłe lub gazowe substancje promieniotwórcze, których wykorzystanie jest niecelowe lub niemożliwe, przy tym zakwalifikowane do tej kategorii w art. 47 ustawy Prawo atomowe [patrz Wspólna Konwencja bezpieczeństwa w postępowaniu z wypalonym paliwem jądrowym i bezpieczeństwa postępowaniu z odpadami promieniotwórczymi - sporządzona w Wiedniu 5 września 1997 r. (Dz.U. z 2002 r. nr 202 poz. 1704)]; postępowanie z odpadami promieniotwórczymi i wypalonym paliwem jądrowym - działania związane z przetwarzaniem, przemieszczaniem, przechowywaniem lub składowaniem tych odpadów, włącznie z usuwaniem skażeń promieniotwórczych i likwidacją obiektu jądrowego, zaś postępowanie z wypalonym paliwem jądrowym - z jego przerobem, przemieszczaniem, przechowywaniem lub składowaniem; promieniowanie jonizujące promieniowanie składające się z cząstek bezpośrednio lub pośrednio jonizujących albo z obu rodzajów tych cząstek lub fal elektromagnetycznych o długości do 100 nanometrów; źródło promieniowania jonizującego źródło promieniotwórcze (substancja promieniotwórcza przygotowana do wykorzystania jej promieniowania jonizującego), urządzenie zawierające takie źródło, urządzenie wytwarzające promieniowanie jonizujące lub urządzenie emitujące substancje promieniotwórcze (zwierające izotopy promieniotwórcze. Przewiduje się nowelizację przepisów Prawa atomowego, które wejdą w życie od 1 lipca 2011 r. Zmianie ulegnie cały rozdział IV regulujący kwestie obiektów jądrowych. Przyświecać temu będzie zasada priorytetu bezpieczeństwa. Wykonywanie działalności związanej narażeniem na promieniowanie jonizujące, polegające na budowie, rozruchu, eksploatacji lub likwidacji tego obiektu będzie dopuszczalne po spełnieniu przez inwestora/operatora wymagań bezpieczeństwa jądrowego, ochrony radiologicznej, ochrony fizycznej, zabezpieczeń i postępowania awaryjnego określonych w rozporządzeniach wykonawczych, odrębnych przepisach i zezwoleniu wydawanym przez nadzór (dawnie dozór) jądrowy. Brane pod uwagę będą zasady odpowiedzialności wymienione w art. 6 ust. 1 Dyrektywy Rady 2009/71/Euratom i art. 9 Konwencji bezpieczeństwa jądrowego NSC oraz dokumencie MAEA SF-1 Fundamentalne Zasady Bezpieczeństwa i projekcie takiego dokumentu DS.-416. W II etapie nowelizacji przepisów ustawy Prawo atomowe przewidziano
przekształcenie PAA w Komisję Dozoru Jądrowego, wdrożenie nowych dyrektyw: odpadowej i bezpieczeństwa jądrowego oraz uregulowanie kwestii postępowania awaryjnego w przypadku zaistnienia zdarzeń radiacyjnych. Z punktu widzenia Misji INIR zajmującej się infrastrukturą jądrową należy dodatkowo w art. 3 Ustawy Prawo atomowe wyróżnić definicje: bezpieczeństwo jądrowe - stan osiągany przez całokształt przedsięwzięć organizacyjnych i technicznych podejmowanych w celu zapobiegania powstaniu niekontrolowanej samopodtrzymującej się reakcji rozszczepienia jądrowego związanej z działalnością z materiałami jądrowymi oraz ograniczania jej skutków; ochrona radiologiczna - zapobieganie narażeniu ludzi i skażeniu środowiska, a w przypadku braku możliwości zapobieżenia takim sytuacjom ograniczenie ich skutków do poziomu tak niskiego, jak tylko jest to rozsądnie osiągalne, przy uwzględnieniu czynników ekonomicznych, społecznych i zdrowotnych; ochrona fizyczna - całokształt przedsięwzięć organizacyjnych i technicznych mających na celu skuteczne zabezpieczenie materiałów jądrowych przed kradzieżą lub aktami terroru, dywersji i sabotażu (w tym działalność planistyczna, projektowa, kontrolna itp.); zdarzenie radiacyjne - sytuacja związana z zagrożeniem (narażeniem, które może nastąpić, przy czym prawdopodobieństwo i wielkość jego wystąpienia musi być zawczasu oszacowana, jak i możliwość przekroczenia wartości granicznych dawek promieniowania jonizującego określonych w obowiązujących przepisach) - wymagająca podjęcia pilnych działań w celu ochrony pracowników lub ludności; postępowanie awaryjne - pilne działania w celu ochrony pracowników, ludności i środowiska w warunkach wystąpienia zdarzenia radiacyjnego. Dodatkowo z rozporządzeń wykonawczych do powyższej ustawy i Non Proliferation Treaty NPT wynika, że zabezpieczenia to działania na szczeblu globalnym, regionalnym i krajowym, przewidziane Traktatem o nieproliferacji broni jądrowych w celu skutecznego zabezpieczenia materiałów jądrowych w kontekście efektywnego zapobieżenia rozprzestrzenianiu się broni jądrowych. Charakteryzując poszczególne podstawowe pojęcia energetyki jądrowej i relacje między nimi należy podkreślić, iż bezpieczeństwo jako takie to pewien stan, którego akceptowany poziom należy zapewnić ludziom i środowisku, a ochrona - jeden z podstawowych czynników niezbędnych do osiągnięcia tego stanu, zaś zabezpieczenia to system (reżim) kontroli i nadzoru nad materiałami jądrowymi, by nie mogły być wykorzystane do budowy broni jądrowej lub radiologicznej. W przypadku materiałów jądrowych (uwzględniając ilość potrzebną do osiągnięcia masy krytycznej) zachodzi potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa krytycznościowego zapobieżenia powstaniu niekontrolowanej samopodtrzymującej się reakcji rozszczepienia jądrowego. Bezpieczeństwo koncentruje się na zagrożeniach zewnętrznych dla człowieka (lub środowiska), powstałych wskutek stosowania źródeł promieniowania jonizującego, a ochrona na przestępczych lub zamierzonych szkodliwych działaniach ludzi mogących stać się zagrożeniem dla innych. Dla uzyskania zadowalającego stopnia bezpieczeństwa jądrowego nie wystarczy tylko ochrona radiologiczna, lecz trzeba jeszcze zapewnić ochronę fizyczną obiektów czy materiałów jądrowych, a ponadto: właściwą jakość materiałów i urządzeń, odpowiedni system prawny, edukację i szkolenie personelu, racjonalne użytkowanie, sprawny dozór jądrowy, zapobieganie wypadkom radiacyjnym i usuwanie ich skutków oraz trafną lokalizację i dostosowaną do potrzeb i uwarunkowań konstrukcję urządzeń i obiektów radiacyjnych (w szczególności jądrowych).
Ochrona fizyczna w odniesieniu do materiałów jądrowych wiąże się z zabezpieczeniami. Te z kolei wymagają pewnej dozy poufności, podczas gdy bezpieczeństwo jądrowe i ochrona radiologiczna co najmniej transparentności. Zabezpieczenia obejmują prewencję kradzieży materiału jądrowego i ryzyka sabotażu. Specyficznym elementem są dla nich zastosowane środki kontroli i ewidencji rachunkowej materiałów jądrowych, materiałów podwójnego zastosowania, wrażliwych technologii itp. Pomiędzy ochroną fizyczną obiektów i ochroną fizyczną materiałów jądrowych a bezpieczeństwem jądrowym i ochroną radiologiczną powinna zachodzić synergia wynikająca z zastosowania odpowiednich środków: nadzoru jądrowego, zasad projektowania i budowy, kategoryzacji i kontroli, systemów ochrony i zabezpieczeń, planów awaryjnych, zasad transportu, eksportu i importu materiałów i technologii jądrowych itd. Środki stosowane w zakresie ochrony w każdym powyższym znaczeniu (w tym radiologicznej) nie powinny kolidować z normami bezpieczeństwa jądrowego. Przykładowo nie można dopuścić, by ogrodzenia, podział na strefy z autoryzacją dostępu, kodowane zamki, kraty, strażnicy - nie zaważyły negatywnie na postępowaniu awaryjnym sprawności akcji ratunkowej itd. Ochrona fizyczna elektrowni jądrowej (w języku angielskim termin security stosowany w kontekście profilaktyki - protection) odnosi się do zastosowanych barier chroniących siłownię jądrową przed uwolnieniami promieniowania jonizującego, nieautoryzowanym wypływem materiałów jądrowych, profilaktykę przeciwawaryjną i zmniejszanie skutków ewentualnych zdarzeń radiacyjnych. Wysokie standardy bezpieczeństwa jądrowego elektrowni jądrowej uznano za nadrzędne od początku istnienia komercyjnej energetyki jądrowej, często za ważniejsze od względów ekonomicznych. Technika i technologia reaktorowa zostały więc ukierunkowane na maksymalizację bezpieczeństwa. Zawodność człowieka i losowe możliwości awarii instalacji i urządzeń jądrowych spowodowały w najnowszych generacjach tych siłowni wprowadzenie zasad obrony w głąb. Według nich projektuje się odpowiedni zapas bezpieczeństwa dla elementów, z których składa się elektrownia jądrowa, buduje z najlepszych materiałów i z zachowaniem najwyższej jakości typu i wykonania, wprowadza układy zapobiegające niebezpiecznym odchyleniom od nominalnych parametrów eksploatacyjnych, a w razie wystąpienia takich odchyleń - zapewnia warunki powstrzymania rozwoju awarii i samoczynnego bezpiecznego wyłączenia siłowni jądrowej. W konsekwencji ma to zapewnić najwyższy poziom bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej. Pojęcie bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej w Polsce traktowane jest jako synonim dozoru jądrowego, za który odpowiada Prezes Państwowej Agencji Atomistyki. Będzie on musiał w warunkach wdrażania Programu PEJ, zmienić diametralnie organizację i sposób funkcjonowania Agencji i nadrobić zaległości, szczególnie prawne. Bowiem aktualny stan w tej dziedzinie świadczy, że nie wierzono, by energetyka jądrowa kiedyś została wprowadzona w Polsce. Dlatego konieczna jest weryfikacja wszelkich krajowych przepisów opracowanych przez PAA i wskazanie nie wdrożonych (także nieratyfikowanych regulacji międzynarodowych) niezbędnych dla sprawnego funkcjonowania energetyki jądrowej. Z przeglądu definicji występujących w dokumentach organizacji międzynarodowych zajmujących się energetyką jądrową wynika, że często się różnią i to nie tylko z powodu możliwych różnic percepcji ludzkiej. Bezpieczeństwo jądrowe odnosi się z tych przyczyn nie tylko do materiałów jądrowych, ale w znaczeniu ogólnym do wszystkich źródeł promieniowania, podczas gdy w istocie powinno się go wówczas określać jako bezpieczeństwo radiologiczne. MAEA,w porównaniu z katalogami innych organizacji międzynarodowych, definiuje bezpieczeństwo jądrowe i ochronę radiologiczną rozdzielnie. Regulacje międzynarodowe
natomiast mówią o bezpieczeństwie jądrowym lub bezpieczeństwie fizycznym w sposób bardziej odpowiadający ochronie radiologicznej czy ochronie fizycznej, niż bezpieczeństwu w rozumieniu ogólnym. Standaryzacja rozumienia i zakresu każdej z issue-dziedzin przyporządkowanych krajowym koordynatorom Systemu zarządzania wdrażaniem Programu PEJ ma decydujące znaczenie w zagwarantowaniu sukcesu planowanych Misji INIR w Polsce, jak również powodzenia w budowie adekwatnej krajowej infrastruktury jądrowej. Należałoby więc w ślad za propozycjami CLOR rozumieć analizowane pojęcia następująco: 1) Bezpieczeństwo radiologiczne - stan zapewniający, że nie występują zagrożenia ze strony źródeł promieniowania jonizującego dla pracowników, ludności i środowiska, osiągany poprzez zapewnienie odpowiednich warunków pracy z tymi źródłami, zabezpieczenia przed wypadkami i odpowiednie środki usuwania ich skutków oraz ochrony fizycznej źródeł promieniowania jonizującego (w przypadku materiałów rozszczepialnych uwzględnienie także bezpieczeństwa krytycznościowego - stanu, w którym materiały rozszczepialne są zabezpieczone przed niekontrolowaną, samopodtrzymującą się łańcuchową reakcją rozszczepienia jądrowego). 2) Bezpieczeństwo jądrowe - bezpieczeństwo radiacyjne odniesione do materiałów i obiektów jądrowych - stan zapewniający bezpieczeństwo od zagrożeń stwarzanych przez materiały jądrowe. 3) Bezpieczeństwo fizyczne (w dziedzinie energetyki jądrowej) - stan, w którym materiały jądrowe oraz inne źródła promieniotwórcze oraz związane z nimi obiekty są zabezpieczone przed działaniem osób nieuprawnionych, osiągany poprzez właściwą ochronę fizyczną. 4) Ochrona przed promieniowaniem (ochrona radiologiczna) - środki zapewniające bezpieczeństwo radiacyjne poprzez ograniczenie szkodliwych skutków działania promieniowania jonizującego na ludzi i środowisko - polegająca na ograniczaniu: skażeń promieniotwórczych, napromieniowania zewnętrznego człowieka, wniknięcia nuklidów promieniotwórczych do organizmu oraz na odpowiedniej profilaktyce, ewentualnie obejmująca także zapewnienie jakości materiałów i urządzeń, odpowiedni system prawny, edukację i szkolenie personelu, bezpieczną pracę i nadzór i kontrolę nad źródłami promieniowania, zabezpieczenie przed wypadkami i usuwanie ich skutków oraz inne działania potrzebne dla zapewnienia bezpieczeństwa radiacyjnego. 5) Ochrona fizyczna (źródeł promieniotwórczych) - zabezpieczenie oraz wykrywanie i reakcja na kradzież, sabotaż, nieupoważniony dostęp i przemieszczanie oraz inne niewłaściwe działanie związane z materiałami promieniotwórczymi lub obiektami jądrowymi, w których takie materiały się znajdują. Zestawienie definicji występujących w dokumentach organizacji międzynarodowych zajmujących się energetyką jądrową Bezpieczeństwo radiacyjne: Nie znaleziono. Bezpieczeństwo jądrowe: ISO (Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna) [3] Działania dotyczące ochrony ludzi i mienia przed szkodliwymi skutkami skażeń promieniotwórczych, promieniowania jonizującego i stanu krytycznościowego (zgodnie zasadami krajowymi termin promieniowanie jonizujące może obejmować wytwarzane przez aparaty promieniowanie rentgenowskie). IAEA (Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej) [4]. Osiągnięcie właściwych warunków pracy, zabezpieczenie przed wypadkami i ich ewentualnymi skutkami, co daje ochronę przed niepożądanym zagrożeniem pracowników, ludności i środowiska.
IEC (Międzynarodowa Komisja Elektrotechniczna) [5]. Zespół środków stosowanych we wszystkich etapach projektowania, eksploatacji i w końcowej likwidacji elektrowni jądrowej w celu przeciwdziałania awarii i ograniczenia jej skutków. Bezpieczeństwo (ogólnie): ICRP (Międzynarodowa Komisja Ochrony Radiologicznej) [6]. Osiągnięcie właściwych warunków eksploatacji, zabezpieczenia przed awariami oraz likwidacji skutków tych awarii. (w znaczeniu terminu używanego w ICRP). IAEA [7] (źródeł promieniowania): Postępowanie w celu zminimalizowania prawdopodobieństwa wystąpienia awarii z udziałem źródeł promieniowania oraz przygotowanie środków do likwidacji jej skutków na wypadek jej wystąpienia. (używane w dokumentach IAEA) Bezpieczeństwo fizyczne obiektów i materiałów jądrowych oraz źródeł: IAEA [4] [2] (źródeł promieniotwórczych): Środki zabezpieczające źródło promieniotwórcze przed nieuprawnionym dostępem lub zniszczeniem, oraz zagubieniem, kradzieżą i nielegalnym transferem. IAEA [7] (materiału promieniotwórczego): Środki mające na celu zabezpieczenie materiałów promieniotwórczych przed dostępem osób nieupoważnionych, oraz kradzieżą lub nieuprawnionym przemieszczeniem tych materiałów. IEC [8] (elektrowni jądrowej): Zespół środków stosowanych w celu uniknięcia nieautoryzowanego dostępu do wyposażenia, programów albo do substancji promieniotwórczych. Jądrowe bezpieczeństwo krytycznościowe: ISO [3] Bezpieczeństwo jądrowe odniesione do awaryjnego stanu krytycznościowego. Ochrona przed promieniowaniem: ISO [3] (ochrona radiologiczna): Środki związane z ograniczeniem szkodliwych skutków działania promieniowania jonizującego na człowieka. Ograniczanie napromieniowania zewnętrznego i wniknięcia nuklidów promieniotwórczych do organizmu oraz profilaktyka mająca na celu ograniczenie wszelkich szkód dla organizmu wynikających z napromienienia lub skażeń. Ochrona fizyczna: ISO [3] Metody i środki zabezpieczające materiały jądrowe przed nieuprawnionym zawładnięciem i wykrywające ten fakt, jeśli takie zawładnięcie nastąpiło. IAEA [4] (materiału jądrowego): Środki ochrony materiałów jądrowych lub uprawnionego obiektu jądrowego, zabezpieczające przed nieuprawnionym dostępem, sabotażem lub zawładnięciem materiałem rozszczepialnym, tak jak wymaga tego Konwencja o ochronie materiałów jądrowych. Ochrona i bezpieczeństwo: IAEA [9] Ochrona ludzi przed promieniowaniem jonizującym i skażeniem substancjami promieniotwórczymi, oraz bezpieczeństwo źródeł. Obejmuje to także środki, które ten stan zapewniają oraz środki zabezpieczające przed wypadkami i ich skutkami. Opracowano na podstawie materiałów CLOR i źródeł: [1] Publications Catalogue, IAEA 2009, [2] A.J.Gonzalez Radiation&Nuclear Safety, IAEA Bulletin Vol. 40 No.2, 1998, [3] Nuclear Vocabulary ISO 921,1997, [4] Safety Glossary, IAEA 2007, [5] International Standard IEC 60050-393, 1996, [6] ICRP Publication 103, 2007, [7] Code of Conduct on the Safety and Security of Radioactive Sources IAEA 2000, [8] International Standard IEC 60050-393 Amendment 1, 2000, [9] IAEA Safety Standards Draft 3.0, January 2010.