PRZEGLĄD BIBLIOTECZNY 2008 z. 4 PL ISSN 0033-202X BARBARA SOSINSKA-KALATA Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytet Warszawski MARIA DEM BOW SKA 1914-2008 26 czerwca 2008 r., w wieku blisko 94 lat, zmarła prof. dr hab. Maria Dembowska - nestorka polskiego bibliotekarstwa, bibliografii i informacji naukowej. Jej nazwisko znane jest chyba każdemu, kto zajmuje się bibliotekarstwem, bibliotekoznawstwem i informacją naukową, zwłaszcza zaś bibliografią i informacją naukową. W tych właśnie dyscyplinach ulokowała Ona główny nurt swoich zainteresowań, a dla informacji naukowej w Polsce w pewnym sensie stała się promotorką, poświęcając jej wiele rozpraw teoretycznych, w których starała się wyznaczyć obszar badań tej, w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych kształtującej się dopiero w Polsce, nauki. Prace badawcze, organizacyjne i dydaktyczne Marii Dembowskiej, a także aktjwność w działaniach Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich oraz licznych zespołów eksperckich przyniosły Jej opinię uznanego autorytetu. Przez wiele lat prowadziła seminarium naukowe z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, na którym powstawały prace doktorskie i habilitacyjne wielu znanych dziś badaczy. Była autorką 180 prac - tyle odnotowuje bibliografia podmiotowa opracowana przez Urszulę Stasiak i opublikowana w księdze pamiątkowej przygotowanej pod redakcją Jadwigi Sadowskiej z okazji 70-lecia pracy zawodowej Pani Profesor {Maria Dembowska. W kręgu bibliografii, bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Księga jubileuszowa w 70-lecie pracy zawodowej. Pod red. J. Sadowskiej. Warszawa: Biblioteka Narodowa 2007). Na rejestr ten składają się zarówno prace opublikowane, jak i takie, które do obiegu naukowego wprowadzone zostały w formie maszynopisu powielonego w niedużej liczbie egzemplarzy. W dorobku tym jest kilka książek, które weszły do kanonu lektur bibliotekoznawców, bibliografów i specjalistów informacji: Metoda Bibliografii polskiej Karola Estreichera (1954, 1970, 2001), Dokumentacja i informacja naukowa: za^s problematyki i kierunki rozwoju (1965, pierwsza polska monografia tej dyscypliny, przełożona na kilka języków obcych). Nauka o informacji naukowej (informatologia): organizacja i stan badań w Polsce (1991). Maria Dembowska była też współautorem, redaktorem i współredaktorem kilkunastu wydawnictw, w tym czterech podręczników akademickich, na podstawie których kształciły się dziesiątki roczników studentów bibliotekoznawstwa: Bibliotekarstwo naukowe: z uwzględnieniem dokumentacji naukowo-technicznej. Praca zbiorowa zapoczątkowana pod red. A. Łysakowskiego (1956, współred. H. Hleb-Koszańska i J. Kossonoga), Bibliografia: poradnik metodyki bibliograficznej dla autorów bibliografii specjalnych (1960, współred. H. Hleb-Koszańska i H. Sawoniak), M etodyka bibliograficzna: poradnik dla autorów bibliografii specjalnych (1961,
współred. H. Hleb-Koszańska i H. Sawoniak). Była też członkiem kierowanego przez Jana Kossonogę sześcioosobowego zespołu, któiy opracował Słownik tematów dla bibliografii i katalogów w układzie przedmiotowym (1956) - pierwszy wydany drukiem polski słownik języka liaseł przedmiotowy cłi. Dla osób, które jako pole swojej specjalizacji obrały informację naukową, nazwisko Marii Dembowskiej wiąże się przede ws^stkim z serią artykułów poświęconych identyfikacji tej dziedziny badawczej jako dyscypliny naukowej (ich wybór opublikowany został w książkach Bibliologia. Bibliografia. Bibliotekoznawstwo. Informacja naukowa, 1999 i we wspomnianej księdze jubileuszowej Maria Dembowska. W kręgu bibliografii..., 2007) oraz ze Słownikiem terminologicznym informacji naukowej (1979), którego była inicjatorką i redaktorem naczelnym. Maria Dembowska była również redaktorem trzech czasopism: Biuletynu Instytutu Bibliograficznego, który współredagowała z Heleną Hleb-Koszańską i Henrykiem Sawoniakiem w latach 1956-1964, Biuletynu Informacyjnego Biblioteki Narodowej, któiy współredagowała z Władysławem Skoczylasem w latach 1958-1962 oraz Przeglądu Bibliotecznego, którego redaktorem naczelnym była w latach 1969-1978. Z Przeglądem Bibliotecznym osoba Profesor Marii Dembowskiej wiąże się w sposób szczególny. W opiniach współpracowników i czytelników kwartalnika, także tych, które opublikowane zostały w specjalnym zeszycie 4 Przeglądu z 2007 r., poświęconym jego 80-leciu, utrwalił się bowiem wizerunek Marii Dembowskiej nie tylko jako redaktora naczelnego sprawującego tę funkcję prawie przez 10 lat (rocznik 37 objęta od zeszytu 1, rocznik 46 z 1978 r. prowadziła do zeszytu 3), ale także jako tego redaktora naczelnego, który nadał Przeglądowi charakter opiniotwórczego czasopisma naukowego, forum nowoczesnej myśli bibliotekoznawczej, a później także forum rozważań z zakresu dokumentacji i informacji naukowej. Współczesny profil Przeglądu Bibliotecznego ukształtowany zostd właśnie przez Marię Dembowską i tylko w niewielkim stopniu był modyfikowany i rozwijany przez Jej następców. Biografii Marii Dembowskiej poświęcono ostatnio wiele publikacji. W artykule o redaktorach Przeglądu Bibliotecznego w jubileuszowym zeszycie kwartalnika Jej postaci kilka stron poświęciła Hanna Tadeusiewicz {Redaktorzy naczelni Przeglądu Bibliotecznego. Sylwetki. Przegląd Biblioteczny 2007, z. 4, s. 498-501). Wspomniana już wcześniej księga jubileuszowa przygotowana przez Jadwigę Sadowską na 70-lecie pracy zawodowej Profesor Dembowskiej zawiera obszerny szkic biograficzny, kalendarium życia i działalności, bibliografię podmiotową i przedmiotową, wiele analiz dorobku naukowego oraz wspomnień uczniów i współpracowników Pani Profesor. Aby uniknąć nadmiernych powtórzeń poniżej, jako wprowadzenie do artykułów zamieszczonych w dalszej części działu poświęconego Marii Dembowskiej, którym Przegląd Biblioteczny żegna się ze swoim byłym redaktorem naczelnym, zamieszczamy więc jedynie zwięzły życiorys Pani Profesor, oparty na przywołanych powyżej obszerniejszych opracowaniach. 51: Maria Dembowska urodziła się w Łodzi 15 listopada 1914 r. Całą swoją pracę zawodową związała z bibliotekarstwem, choć formalne wykształcenie uzyskała na innym kierunku. W 1935 r. ukończyła studia na Wydziale Poli-
tycznjmi w Szkole Nauk Politycznych w Warszawie, przedstawiając pracę dyplomową na temat początków socjalizmu w Polsce. Zainteresowanie polityką wyniosła ze szkoły, w której panował kult marszałka Piłsudskiego, i z domu, w któiym pamiętano rodzinne powiązania z Edwardem Dembowskim (1822-1846), znanym myślicielem społecznym i działaczem lewicy niepodległościowej. Zarówno tej pasji, jak i drugiej, wyniesionej ze szkoły fascynacji poezją, Maria Dembowska pozostała wierna do końca życia (por. J. Sadowska: Profesor Mana Dembowska w służbie bibliograńi, bibliotekarstwa i informacji naukowej. W; Maria Dembowska. W kręgu bibliografii..., s. 15). W drugiej połowie lat trzydziestych studia kontynuowała na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Ukończyła je w 1939 r. na podstawie pracy Stanisław Staszic w Księstwie Warszawskim. Formalne potwierdzenie uzyskania tjrtułu magistra filozofii w zakresie historii otrzymała już po wojnie, w 1947 r. Z zawodem bibliotekarza związała się jeszcze w czasie studiów na Uniwersytecie Warszawskim, podejmując w 1937 r. pracę jako praktykantka-stypendystka w Bibliotece Ordynacji Zamojskiej w Warszawie. Pracowała tam do 1939 r., a następnie jako wolontariusz w latach 1941-1942. W Bibliotece Ordynacji Zamojskiej zetknęła się z płk. dr. Marianem Łodyńskim, organizatorem i pierwszym dyrektorem Centralnej Biblioteki Wojskowej, który zainteresował Ją pracą naukową. W październiku 1942 r. przeszła do pracy w Bibliotece Narodowej. Po powstaniu warszawskim, w październiku i listopadzie 1944 r. brała udział w ratowaniu najcenniejszych zbiorów bibliotek warszawskich, tzw. akcji pruszkowskiej, w którą zaangażowało się też wielu innych znanych bibliotekarzy, m.in. Alodia Kawecka-Giyczowa, Józef Grycz, Adam Łysakowski i Marian Łodyński. W końcu 1944 r. wyjechała do Krakowa, gdzie od stycznia 1945 r. podjęła pracę w Bibliotece Jagiellońskiej, a stąd oddelegowana została do porządkowania księgozbioru klasztoru Cystersów w Mogile. W lipcu 1945 r. wróciła do Warszawy i ponownie podjęła pracę w Bibliotece Narodowej. W październiku 1945 r. została oddelegowana do Ministerstwa Oświaty, gdzie w Wydziale Bibliotek Naukowych, a następnie w Naczelnej Dyrekcji Bibliotek pracowała do sierpnia 1946 r. Od 1 września 1946 r. rozpoczęła pracę w utworzonym właśnie i kierowanym przez Adama Łysakowskiego Państwowym Instjrtucie Książki w Łodzi. Kierowała tam Wydziałam Dokumentacji. Z PIK związana była do września 1949 r., czyli przez cały czas jego działalności. Jednocześnie współpracowała z pierwszą Katedrą Bibliotekoznawstwa powołaną na Uniwersytecie Łódzkim pod kierownictwem prof Jana Muszkowskiego, będąc jego asystentkąwolontariuszką. Po rozwiązaniu PIK we wrześniu 1949 r. wróciła do Biblioteki Narodowej, gdzie pracowała do 1966 r. Związana była przede wszystkim z Instytutem Bibliograficznym, któiy stał się sukcesorem PIK. Jako kierownik jego Działu Bibliografii Retrospektywnej organizowała prace nad kontynuacją Bibliografii Polskiej Estreichera. W latach pięćdziesiątych przygotowała rozprawę Metoda Bibliografii polskiej Karola Estreichera, którą opublikowała w 1954 r., a w 1960 r. na jej podstawie uzyskała stopień naukowy doktora na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Łódzkiego. Inicjatorem przygotowania rozprawy był Adam Łysakowski, promotorem w przewodzie doktor
skim - prof. Halina Więckowska, a recenzentem rozprawy - prof. Aleksander Birkenmajer. W latach 1958-1963 Maria Dembowska kierowała Referatem Kształcenia Kadr Biblioteki Narodowej, organizując szkolenia zarówno dla pracowników BN, jak i bibliotekarzy z całej Polski. W ostatnim okresie pracy w Bibliotece Narodowej, w latach 1964-1966 Maria Dembowska kierowała Pracownią Problemów Dokumentacji i Informacji Naukowej w Instytucie Bibhograficznym. W tym czasie powstała Jej rozprawa habilitacyjna Dokumentacja i informacja naukowa: zarys problematyki i kierunki rozwoju. Stopień naukowy docenta (równoważny obecnemu stopniowi doktora habilitowanego) uzyskała w 1965 r. na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. W latach 1966-1975 Maria Dembowska pełniła funkcję dyrektora Biblioteki Polskiej Akademii Nauk, przekształcając ją na ^ówną bibliotekę o specjalizacji naukoznawczej. W okresie tym zainicjowała dwa ważne przedsięwzięcia związane z dokumentacjąnaukową w zakresie naukoznawstwa; opracowanie Słownika polskich towarzystw naukowych oraz bibliografii naukoznawstwa. Brała czynny udział w pracach komitetów PAN: była członkiem Prezydium i przewodniczącą Zespołu Informacji i Dokumentacji Naukoznawczej oraz Działalności Wydawniczej (1975-1977) Komitetu Naukoznawstwa, przewodniczącą Komisji Bibliograficzno-Dokumentacyjnej Komitetu Historii i Techniki (1974-1977). Była zaangażowana w prace II Kongresu Nauki Polskiej, a także w prace nad projektem polskiego krajowego Systemu Informacji Naukowej, Technicznej i Organizacyjnej (SINTO). Właśnie w tym okresie w 1969 r. objęła również funkcję redaktora naczelnego Przeglądu Bibliotecznego, którą sprawowała przez następne 10 lat. W 1973 r. Maria Dembowska uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego, przyznany przez Radę Państwa na wniosek PAN. W latach 1975-1979 pracowała w Instytucie Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej w Warszawie. Tam jako redaktor naczelny czuwała nad opracowaniem Słownika terminologicznego informacji naukowej (1979). W 1974 r. podjęła współpracę z Wyższą Szkołą Pedagogiczną w Olsztynie, gdzie, zatrudniona na etacie profesora nadzwyczajnego, wykładała do 1981 r. na nowo utworzonych studiach bibliotekoznawczych prowadzonych przez Zakład Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej. Jednocześnie w latach 1979-1980 jako konsultant pracowała w Zakładzie Informacji Naukowej w Instytucie Kształcenia Nauczycieli w Warszawie. W 1981 r. formalnie przeszła na emerj^urę, jednak wiatach 1984-1986, jakkolwiek już w niepełnym wymiarze, nadal pracowała w Zakładzie Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej WSP w Olsztynie. Nie zaprzestała też działalności naukowej i dydaktycznej, prowadząc aż do 1995 r. seminarium z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Seminarium doktoranckie poświęcone problematyce bibliotekoznawstwa i informacji naukowej Maria Dembowska otworzyła w Bibliotece PAN w 1970 r. Miało ono charakter ogólnopolski, jego uczestnicy przyjeżdżali bowiem z różnych stron kraju. Z czasem seminarium doktoranckie przekształciło się w seminarium naukowe, na którym omawiane były różnego rodzaju projekty i przygotowywane rozprawy zarówno doktorskie, jak i habilitacyjne.
Seminarium Profesor Dembowskiej formalnie związane było z kilkoma instytucjami, w których kolejno podejmowała Ona pracę po odejściu z Biblioteki PAN, a następnie współpracowała z nimi już po przejściu na emeryturę. Wiatach 1975-1979 seminarium działało przy Instytucie Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej, w latach 1979-1980 przy Instytucie Kształcenia Nauczycieli w Warszawie. Przez pewien okres w latach osiemdziesiątych nie było związane z żadną instytucją i odbywało się w prjrwatnych mieszkaniach, m.in. u Profesor Dembowskiej. Do 1990 r. jako seminarium przy Zarządzie Okręgu Stołecznego SBP organizowane było w Centralnej Bibliotece Rolniczej, a w ostatnim okresie działalności, w latach 1991-1995 znalazło miejsce w Instjrtucie Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej na Uniwersytecie Warszawskim. W 1995 r. Maria Dembowska przekazała kierowanie seminarium jednej z jego wieloletnich uczestniczek, prof. dr hab. Barbarze Stefaniak (por. M. Banacka: Seminarium z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Przegląd Biblioteczny 1996, z. 1, s. 48-49). Lista uczestników seminarium przez 25 lat jego funkcjonowania obejmuje kilka dziesiątek osób. Działalność zawodową i naukową prof Maria Dembowska łączyła z aktywnością społeczną, szczególnie na forum stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. W latach 1957-1960 i 1960-1963 pełniła funkcję sekretarza generalnego Zarządu Głównego SBP, w latach 1963-1966 - zastępcy sekretarza generalnego ZG SBP, w latach 1954-57 była przewodniczącą Sekcji Bibliografii Regionalnej ZG SBP, a w latach 1966-1969 - przewodniczącą Sekcji Informacji Naukowej ZG SBP. W 1985 r. otrzymała tytuł Honorowego Członka SBP. Była inicjatorką utworzenia Nagrody Naukowej im. Adama Łysakowskiego i pierwszą przewodniczącą Komisji ds. tej Nagrody w 1986 r. W 1995 r. sponsorowała Nagrodę sumą 20 min zł (po denominacji 2000 zł). Maria Dembowska była aktywna naukowo do późnego wieku. Jej ostatnie prace często miały charakter podsumowujący i uzupełniający. Refleksją wracała też do wydarzeń dawnych, do działalności osób, z którymi zetknęła się w początkowym okresie swojej pracy zawodowej, rekapitulując wiedzę o rozwoju współczesnego polskiego bibliotekarstwa. W 1995 r. ukazała się Jej książka Bibliotekarstwo polskie 1921-1951 w świetle korespondencji jego współtwórców (wybór z listów Adama Łysakowskiego, Mariana Łodyńskiego, Józefa Grycza i Heleny Hleb-Koszańskiej). W 1999 r. własnym nakładem wydała wybór prac własnych w książce Bibliologia. Bibliografia. Bibliotekoznawstwo. Informacja naukowa, dokonując niejako w ten sposób podsumowania tego, co w swoich rozważaniach uznała za najistotniejsze. W 2000 r., również nakładem własnym, wydała Rozmaitości biograficzno-bibliologiczne pół serio, pół żartem / opowiedziane przez Marię Dembowską. Ostatnią publikacją Pani Profesor było trzecie, uzupełnione wydanie Jej pierwszej rozprawy naukowej: Metody bibliograńipolsldejkarola Estreichera (Warszawa: Wydaw. SBP 2001). Tekst wpłynął do redakcji 24 listopada 2008 r.