GOSPODARKA WODNO-ŚCIEKOWA W SPECYFICE GMINY UZDROWISKOWEJ KRYNICA-ZDRÓJ

Wprowadzenie

GOSPODARKA WODNO-ŚCIEKOWA W SPECYFICE GMINY UZDROWISKOWEJ KRYNICA-ZDRÓJ Materiały pokonferencyjne Opracowanie pod redakcją: Andrzeja Jucherskiego Danuty Reśko Krynica-Zdrój 2012

Redakcja dr inż. Andrzej Jucherski dr Inż. Danuta Reśko Opracowanie techniczne inż. Andrzej Walczowski Krystyna Jeżowska

5 Podziękowanie Rada Społeczno-Gospodarcza przy Burmistrzu Krynicy-Zdroju, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy GCB w Tyliczu, Polski Klub Ekologiczny w Krynicy-Zdroju oraz Autorzy referatów dziękują Panom: Prezesowi Bogdanowi Markowi Tomaszewskiemu oraz Dyrektorowi Józefowi Królowi, Gospodarzowi Konferencji za jej uroczystą oprawę w CWiR DAMIS. Z satysfakcją podkreślamy, że w konferencji uczestniczyli przedstawiciele samorządu gminnego w Krynicy-Zdroju, zaproszeni specjaliści z instytucji i urzędów powiatowych, a także co jest pozytywną nowością liczne przedstawicielstwo mieszkańców Krynicy-Zdroju. Organizatorzy i autorzy

6 Spis treści DANUTA REŚKO Wprowadzenie..... 5 PAWEŁ MAŚLANKA Program wodno-ściekowy Gminy Krynica-Zdrój... 15 JANUSZ CISEK Współwystępowanie wód leczniczych i zwykłych na terenie Krynicy-Zdroju i Tylicza... 25 TOMASZ MATEŃKO Gospodarka zasobami wód podziemnych przez Multivita Sp. z o.o. w rejonie Tylicza przy produkcji wód butelkowanych: Kropla Beskidu i Kropla Minerałów... 35 ANDRZEJ JUCHERSKI Zagrożenia i potrzeby ochrony obszarów źródliskowych na terenach wiejskich gminy wykorzystywanych na cele rolnicze oraz leżących poza zasięgiem zbiorczej sieci sanitarnej 45 DANUTA REŚKO, JANUSZ CISEK Możliwości pozyskiwania, magazynowania i wykorzystania wody wolno odpływającej na potrzeby gminy Krynica-Zdrój na przykładzie ujęcia na Zagarbiu oraz ujęć w Tyliczu... 63

7 dr inż. Danuta Reśko Prezes Polskiego Klubu Ekologicznego w Krynicy-Zdroju Wprowadzenie W roku1969 świat po raz pierwszy usłyszał l a r u m o wielkich zagrożeniach w środowisku życia. Ówczesny Sekretarz Generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych U THANT przedstawił raport o mocno zachwianej równowadze w przyrodzie i o grożących konsekwencjach, wynikających z tego stanu. U Thant przestrzegał świat przed taką wizją globu gdy geniusz człowieka nic nie będzie znaczyć i stanie się bezużyteczny wskutek braku warunków życia: wskutek braku czystego powietrza do oddychania, wskutek niedostatku wody pitnej. Pierwsza ogólnoświatowa konferencja ekologiczna obradująca w Sztokholmie w r.1972 pod hasłem Tylko jedna jest ZIEMIA, uznana za wiekopomną, wyznaczyła 9 kierunków ochrony środowiska o znaczeniu światowym, a na miejscu Nr 1 ochronę powierzchni ziemi i ochronę wód oraz ochronę środowiska morskiego. Postulaty konferencyjne stały się obowiązującym do dziś ogólnoświatowym programem ochrony środowiska, zapisanym jako DEKLARACJA SZTOKHOLMSKA; po upływie 40 lat, tamten program nie stracił nic ze swojej ważności i nadal jest dla świata zarówno ostrzeżeniem jak i zobowiązaniem oraz apelem o zdrowy rozsądek w wykorzystywaniu dóbr Natury w myśl słów wypowiedzianych przez Jana Pawła II w Encyklice Evangelium Vitae Człowiek został powołany aby uprawiać ogród ziemi i strzec go, jest zatem w szczególny sposób odpowiedzialny za środowisko życia to znaczy za rzeczywistość stworzoną, która z woli Boga ma służyć jego osobowej godności i jego życiu; odpowiedzialny nie tylko wobec obecnej epoki ale i przyszłych pokoleń. Panowanie przekazane człowiekowi nie oznacza władzy absolutnej...

8 Danuta Reśko Światowy dzień wody (World Water Day) ustanowiła Organizacja Narodów Zjednoczonych na Zgromadzeniu Ogólnym Narodów Zjednoczonych w Rio de Janeiro w grudniu 1992 r. wybierając datę 22 marca do tej roli. Patronat nad obchodami Światowego Dnia Wody sprawuje Światowa Rada Wody (World Water Counsil). Dekadzie lat 2005 15 nadano rangę dekady wody dla życia ; Kofi Annan Sekretarz Generalny ONZ zgłosił na tę dekadę postulat zmniejszenia o połowę światowego niedostatku wody do picia - dla prawie 3 miliardów ludzi cierpiących z tego powodu oraz drugi postulat - zmniejszenia także o połowę i również w skali świata, braku dostępu do podstawowych urządzeń sanitarnych. Co 3 lata odbywa się Światowe Forum Wody celem uaktualnienia oceny sytuacji na świecie i w celu skorygowania strategii działań. Tegoroczne odbywa się w Marsylii. Problematyka wodna w Polsce W 1991 r. Sejm Rzeczpospolitej uchwalił Politykę Ekologiczną Państwa. W dokumencie tym uznano, że wody powierzchniowe stanowią podstawowy komponent środowiska, a jednym z priorytetowych zadań, wyznaczonych do pilnej realizacji, jest odwrócenie tendencji pogarszania stanu czystości i jakości wód w polskich rzekach i w jeziorach, powodowanego odprowadzaniem do nich ścieków komunalnych i zrzutem ścieków przemysłowych oraz zanieczyszczeniami przechodzącymi do wód opadowych z atmosfery, a z nich do środowiska gruntowego. Woda dla życia u nas w kraju, to właśnie dążenie do poprawy stanu jakości wód powierzchniowych, gruntowych i przybrzeżnych, walka zarówno z powodzią jak i z suszą oraz przywracanie rzekom funkcji gospodarczych takich jak hydroenergetyka i transport (żegluga). Sądecczyznę z dumą zaliczamy do jednego z piękniejszych zakątków kraju, a strumienie, potoki i dwie większe rzeki, słyną z wyjątkowej urody. Wszak nie tylko dlatego, że na Mapie obszarów głównych zbiorników wód podziemnych w Polsce wymagających szczególnej ochrony region zaliczony jest do Obszarów Najwyższej Ochrony ONO (Kraków, AGH 1990 r.) gdzie zarówno gospodarowanie wodą jak i realizacja ogólnoro-

Wprowadzenie 9 zwojowych programów gospodarczych, powinny być ostro cenzurowane. Decydują o tym tutejsze warunki geomorfologiczne oraz hydrogeologiczne i to właśnie one przesądzają o okresach obfitości wód (wiosenne roztopy i letnie deszcze nawalne), gdy nierzadko dochodzi do wylewów (powodzi), z drugiej zaś strony o suszach, z którymi trudno sobie radzić z powodu braku systemu retencjonowania wody. Oba te skrajne stany mogą być łagodzone specjalistyczną gospodarką prewencyjną, która jest nam bardzo dobrze znana, jednak trzeba stwierdzić, że była ona ostatnio na terenie Sądecczyzny sukcesywnie zaniedbywana przede wszystkim zaniedbywana ekonomicznie. Permanentnie brakuje bowiem środków finansowych na niezbędną profilaktykę i na inwestycje ochronne (asekuracyjne). Grono fachowców i ekspertów z dziedziny inżynierii wodnej Naczelnej Organizacji Technicznej w Nowym Sączu organizowało w latach 2007, 2008 i 2009, seminaria tematyczne poświęcone stanowi gospodarki wodnej w regionie. Nawiązując bezpośrednio do materiału zebranego przez RZGW w Krakowie, prezentowanego podczas sesji społecznych konsultacji projektu ochrony dorzecza Górnej Wisły, właśnie w NOT w 2008 r. oraz opracowano M e m o r i a ł skierowany do sądeckich parlamentarzystów oraz do 4 resortów, odpowiedzialnych wówczas za strategię w gospodarce wodnej w Państwie, wskazując największe zaniedbania w gospodarowaniu wodą w regionie i wypunktowując najpilniejsze działania nieodzowne do ich wyeliminowania. Wyeksponowano w nim również największe zagrożenia, żądając ustalenia priorytetów w typowaniu lokalnych inwestycji hydrotechnicznych. Przypominając o naturalnych predyspozycjach wód powierzchniowych w górach: gwałtowność wezbrań i burzące odpływy, wskazywano na rzeczywiste skutki dynamiki zjawisk: p o w o d z i e i s u s z e. Jak było i jak jest Krynicy? Już nazwa miejscowości kojarzyć się może z wszechobecnością wody. Potoki: Kryniczanka, Słotwinka, Palenica, Czarny Potok oraz wiele mniejszych dopływów i strug wodnych, źródła powierzchniowe wód pitnych, jak też wód mineralnych (Kopciowa, Czerkaczka, Huzary lub Zdrój Główny, Słotwinka, Jan, Józef i inne), wreszcie - wody głębinowe, zarówno słodkie jak i zmineralizowane, rozsławiają Krynicę od wieków. Panuje powszechne przekonanie o ogromnym bogactwie krynickich wód. Nic bardziej błędnego.

10 Danuta Reśko Zarówno Krynica jak i cały region karpacki (zbiorniki fliszowe) zaliczone zostały do obszarów najwyższej ochrony (ONO) z podkreśleniem celowości tej ochrony w obrębie Krynicy z uwagi na współwystępowanie wód słodkich i mineralnych (A. Kleczkowski: Objaśnienia mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych w Polsce wymagających szczególnej ochrony AGH Kraków 1990). Referaty konferencyjne przedstawiają : rzeczywisty stan zasobów wodnych, oparty na współczesnym monitoringu, bilans ich wykorzystania na bliższą i dalszą perspektywę: zarówno dla zaspokojenia potrzeb lokalnego społeczeństwa, jak i zaspokojenia wszelkich potrzeb tutejszej funkcji zdrojowej, stan zabezpieczenia Krynicy w wodę pitną i zapewnienie warunków ochrony leczniczych walorów wód zdrojowych, zarówno pod kątem surowcowym jak też pod względem technologicznym (sieć przesyłowa), koncepcję powrotu do większego wykorzystania wód powierzchniowych (istniejąca infrastruktura) jako źródła wody gospodarczej, zasady ochrony zasobów wodnych w wiejskiej otulinie Uzdrowiska. Konferencja taka jest zorganizowana w Krynicy-Zdroju po raz pierwszy. Przygotowana przez tutejszą Radę Społeczno Gospodarczą przy Burmistrzu Krynicy-Zdroju, we współpracy z Instytutem Technologiczno Przyrodniczym w Tyliczu oraz z krynickim Kołem Polskiego Klubu Ekologicznego, zaadresowana jest do znacznie szerszego kręgu społeczeństwa niż dotąd bywało. Przedstawianą problematykę, systemowo i ustawowo przyporządkowano trzem instytucjom: administracji miasta (woda pitna), administracji Uzdrowiska (woda lecznicza) i Rejonowemu Zarządowi Gospodarki Wodnej wody płynące potokami. Problemy pozyskiwania, retencjonowania (magazynowania) i transportu oraz gospodarczego wykorzystywania tych wód znajdują się w kompetencjach MPGK, UZG i RZGW i zapewne nadal, w najbliższym czasie, podział ten nie ulegnie zmianie, choć w niezbyt odległej przeszłości wszystkie rodzaje i funkcje wód miały jednego gospodarza, którym była Komisja Zdrojowa. Mieszkańcy Krynicy mają prawo, a może nawet po-

Wprowadzenie 11 winni być oswojeni z tą obecnie rozczłonkowaną problematyką na tyle, aby znać zasady koncesjonowania wód, rozumieć i przestrzegać przepisy ochronne, wiedzieć do kogo kierować uwagi lub oczekiwać na działania, a także ufać obu przede wszystkim lokalnym administratorom również wtedy gdy złowróżbnie podnoszona jest cena wody do życia lub cena wód i zabiegów leczniczych, wszak ta ostatnia dokuczliwość wiąże się zawsze z unowocześnianiem, rozbudową i bieżącym utrzymaniem rozległej, a bardzo wymagającej infrastruktury. Do przedstawienia i omówienia tej problematyki zaproszono najlepszych tutejszych znawców: Pana Dyrektora mgr inż. Pawła Maślankę zawiadującego problematyką wody pitnej, Pana mgr inż. Janusza Ciska problematyką wód leczniczych na obszarze górniczym Krynica-Zdrój, Pana mgr inż. Tomasza Mateńkę - problematyką wód leczniczych na obszarze górniczym Tylicz. Pan dr inż. Andrzej Jucherski kierownik Instytutu Technologiczno Przyrodniczego w Tyliczu scharakteryzuje zagrożenia środowiskowe na obszarach Gminy Krynica Zdrój zagospodarowanych rolniczo, tzn. na obszarze bardzo ważnej dla przyrodniczych walorów uzdrowiska jego otuliny, a także przedstawi podstawowe zasady przeciwdziałania tym zagrożeniom. Woda w Krynicy zawsze odgrywała i będzie odgrywać nadal podstawową rolę; również zawsze, znajdowała się w centrum zainteresowania i zarządzania Krynicą. Morfologicznie - wody powierzchniowe wykorzystując ukształtowanie terenu, tworzą zlewnię Kryniczanki. Przed 200 laty gdy Krynica była wsią, wody powierzchniowe zaspokajały podstawowe funkcje życiowe ludzi i zwierząt (historyczne początki Zdroju nawiązują do odmienności wody do której chętnie podążają zwierzęta ). Wody mineralne ( kwaśne ) intrygowały swoim odmiennym zachowaniem, np. znacząc miejsce występowania rudym śladem, nierzadko kłębiąc się, tryszcząc, bełkocząc... Zadziwiały, jak np. Zdrój Główny, stabilnością okwitości (obecne określenie: wydajność) i struktury chemicznej tzn. odmiennym składem fizyczno chemicznym, na co zwrócił uwagę Baltazar Haquet podczas swoich badaniami (1794 r.). Praktycznie od tego wydarzenia zdrojowisko zaczęło powstawać, a potem nieco konwulsyjnie się rozwijać (naprzemienność rozwoju i upadków), ale trwa do dziś. Podobnie jak Zdrój Główny, zachowały się także inne źródła (kilka XIX wiecznych

12 Danuta Reśko publikacji opisywało 18 źródeł rozsianych na terenie ówczesnej gminy). Wiele spośród tamtych istnieje do dziś i nieprzerwanie korzystamy z ich dobrodziejstwa; szczawy karpackie, wśród nich również krynickie, są bowiem przyrodniczym fenomenem: równocześnie z eksploatacją, trwa ciągła ich odnowa wodami atmosferycznymi (w wyniku reakcji buforowanej dwutlenkiem węgla spotykanym w strukturze górotworu). Zdarza się również zanikanie albo przenosiny źródła w inne miejsce: samoistnie bądź z wymuszenia. Z taką sytuacją również należy się pogodzić, wszak przyczynia się do tego mikrotektonika terenu (patrz opracowania: Świdziński, Kleczkowski i inni). Nic więc dziwnego, że po wizytach Haqueta, pojawił się pomysł na gospodarcze wykorzystanie tych wód przede wszystkim do celów leczniczych : najpierw, jakbyśmy posługując się językiem współczesnym nazwali to: sposobem gospodarczym i najprostszymi metodami, np. przewożąc wodę konno w beczkach do równie prymitywnych urządzeń kąpielowych drewnianych kadzi, ale wkrótce potem, budując pierwszy model technologiczny : ujęcie (ocembrowanie) rurociąg przesyłowy miejsce odbioru lub punkt czerpalny. Sprzymierzeńcem tego modelu jest ukształtowanie terenu, które pozwala grawitacyjnie sprowadzać wody do punktów zdrojowych, co jest podstawowym warunkiem zachowania ich struktury fizyczno chemicznej, a więc jakości tutejszych wód. Spływ swobodny nie tylko ułatwia transport wody, ale bardzo obniża jego koszty. Jeśli 200-letnią historię krynickiego Zdroju podzielić umownie na 4 wyróżniające się epoki, a mianowicie : pięćdziesięciolecie do J. Dietla, epoka Dietl Zieleniewski, epoka Nowotarskiego, okres po II Wojnie Światowej, to każda z wymienionych epok wyróżnia się znaczną dynamiką budowy obiektów związanych z gospodarką wodną. Na przełomie XVIII i XIX wieków wodę pitną pozyskiwano ze studni kopanych, a wodę gospodarczą z potoków. Wody mineralne (lecznicze) czerpano ze źródeł naturalnych, przesuwając przy tym koryto Kryniczanki w obecne położenie w celu ochrony źródeł: Głównego i Karola.

Wprowadzenie 13 Wodę z potoku Palenica wykorzystywano również na kąpiele rzeczne (Janówka). W 1880 r. zbudowano pierwszy wodociąg (1500 m) i kanalizację (pisze o tym dr M. Zieleniewski w r. 1883). W 1866 r. oddano Łazienki Mineralne (Stare) z 72 gabinetami kąpielnymi, a w 1880 r. Łazienki Borowinowe z 28 gabinetami zabiegowymi (zabiegi borowinowe wymagają bardzo dużych ilości wody). W 1884 r. powstał Zakład Hydropatyczny Na Janówce. W 1889 r. uruchomiono wodociąg wody słodkiej sprowadzający wodę pitną z gór: Wojnaczka i Romanówka (Huzary). Zasilał on 5 studni publicznych, zakład hydropatyczny, 14 hydrantów ogniowych i 22 studnie ścienne w domach skarbowych. Uruchomiono też wodociąg wody gospodarczej (woda z potoku Palenica zasilająca 5 cystern, 6 hydrantów, water closety, skrapianie ulic, wodotryski itp.). Na przełomie XIX i XX w. Dr Ebers sprowadził prof. Rudolfa Zubera, powierzając mu lepsze rozpoznanie geologii, a zwłaszcza hydrogeologii Krynicy. Kierując się wynikami penetracji terenowych i znajomością budowy geologicznej Karpat (również Krynicy), Zuber doszukiwał się jej podobieństwa do uzdrowiska Nauheim w Niemczech i odważnie wyznaczył dwa zasadnicze kierunki oraz określił parametry wiercenia Krynica 1 i Krynica 2 (Zuber 1). Myśl poszukiwawczą Zubera przejął jego uczeń Jan NOWAK, który zlokalizował 12 kolejnych odwiertów, wykonanych w latach 1921 33, wśród których znalazł się również Zuber 2. Wody pozyskane z tych odwiertów, zabezpieczały potrzeby nowego zakładu kąpielowego; wody Zuber napotkane w dwu odwiertach, wywołały furorę na skalę światową, swoim dotąd nigdzie nie spotykanym składem fizyczno chemicznym. Rekonstrukcja źródeł: Głównego i Karola, Jana i Józefa (i budowa dla nich Pijalni), Słotwinki, Dobrodzieja, ujęcie studni nr 15 (źródła nazwanego później Słoneczne ), były dopełnieniem dzieła tworzenia surowcowego zaplecza balneologicznego dla imponująco rozwijającego się Zdrojowiska. Rekonstrukcjom tym towarzyszyły badania naukowe (Marchlewski). Najbardziej spektakularnym wydarzeniem w gospodarowaniu wodami

14 Danuta Reśko płynącymi była regulacja koryta potoku Kryniczanka i obłożenie żłobu kamieniem, budowa bulwarów i infrastruktury komunikacyjnej (mostki), wodnych urządzeń rekreacyjno dekoracyjnych: fontanny, pergole niektóre służą do dziś. Niemal równocześnie poprawiono stan koryt wszystkich dopływów Kryniczanki. Przebudowie (modernizacji) sieci wodociągowej, towarzyszyła budowa kanalizacji sanitarnej i burzowej, a także oczyszczalni ścieków. Opracowano nową koncepcję urbanistyczna dla Zdrojowiska (Otto Nadolski). Ciekawostką jest, że eksploatację sieci wodociągowo kanalizacyjnej prowadzono według regulaminu, aktualizowanego wraz z rozwojem sieci, zawierającego bardzo restrykcyjne przepisy dotyczące jej użytkowania. Regulamin był przepisem powszechnym i obowiązywał zarówno instytucje, jak i prywatne realności. Wielki nacisk kładziono w tym regulaminie na kontrolę bieżącego utrzymania tego systemu (powiedziałoby się teraz na konserwację sieci). Czy nie powinniśmy go przywrócić? Nowotarski doskonale poradził sobie z budową systemu wydobywania, transportu i magazynowania wód kąpielowych. W tym zakresie wspomagali go inżynierowie z karpackiego przemysłu naftowego, którzy prowadzili wiercenia i znając charakterystykę fizyczno chemiczną tutejszych wód, nieco zbliżoną do wód okołonaftowych, wiedzieli jak z nimi postępować, aby nie narazić ich na utratę niezwykłych walorów. Początek okresu powojennego i szybkie uruchomienie działalności zdrojowej to także zasługa Nowotarskiego. Trudno przesądzać na ile śmierć Nowotarskiego przyczyniła się do zmiany formuły Krynicy powojennej, ale przedwojenna harmonia funkcjonowania zdrojowiska nagle zaczęła zanikać.. Ekspansywna rozbudowa i przemieszanie funkcji komunalnej ze zdrojową, wywołały chaos urbanistyczny i dyskomfort administracyjny. Osłabiono rolę, a potem rozwiązano Komisję Zdrojową. Rozdzielono administrację uzdrowiska od administracji miasta i gminy, wyłuskano z dawnego organizmu niektóre funkcje, nie przekazując uprawnień i kompetencji nowym. W działalności uzdrowiskowej pojawili się branżowi gestorzy, którzy czuli się autonomicznie, nie świadcząc i nie uczestnicząc w rozbudowie urządzeń komunalnych.

Wprowadzenie 15 Podobne zmiany dotknęły wszystkie państwowe przedsiębiorstwa uzdrowiskowe. Pojawiło się trwające latami przepełnienie Uzdrowiska i znaczne dociążenie jego funkcji komunalnej. Zaczęło brakować wody pitnej i wód leczniczych (przede wszystkim kąpielowych), brakowało ciepła do ogrzewania obiektów zdrojowych, a starzejące się kotłownie wydzielały do atmosfery szkodliwe spaliny; rozwiązano (1974 r.) surową i wymagającą Komisję Zdrojową, liberalizując regulamin funkcjonowania miejscowości miejsko gminnej (nawet z jej nazwy usunięto człon Zdrój). Zaczęła się powolna degradacja przedwojennej doskonałości. Co prawda: w latach 1950-tych wybudowano nowe ujęcie wody pitnej na Czarnym Potoku, a w latach 60-tych ujęcie na Muszynce. Na obrzeżu złoża wód leczniczych wykonano 3 studnie głębinowe z wodą słodką do celów pitnych: 19, 20 i 21, a w celu poprawienia bilansu wody kąpielowej, zrekonstruowano odwiert Nr 10 i odwiercono otwór Nr 18, a następnie 4a, 25 i 27 oraz Zubery 3 i 4. Wybudowano też nową oczyszczalnię, a Zakład wodociągów i kanalizacji MPGK czynił wiele starań, aby w zmieniających się realiach, system oczyszczania pracował sprawnie i wytrzymywał technicznie jak najdłużej. W większości były to jednak naprawy i wymiany, a nie budowa nowej sieci. Aktualnie, administracja Gminy, w wyniku wielu zabiegów i starań, zdobyła środki finansowe na gruntowną przebudowę sieci wodociągowo kanalizacyjnej i jest to wydarzenie na miarę epokowego przywracania rangi Zdroju. Czy na tym sukcesie można poprzestać? Nie! Woda jest żywiołem: pożytecznym, ale często groźnym. Wymaga pokory i szacunku, a przy jej wykorzystywaniu codziennej troski o urządzenia. To wszystko kosztuje, licząc zarówno pieniądze, jak i czas. Jest to jednak niezbędne, aby mogły one służyć jak najdłużej.

16 Danuta Reśko Literatura : Dokumentacja Naukowo Techniczna źródeł wód mineralnych w Krynicy Zdroju H. Świdziński (praca zespołowa) AGH Kraków 1953. Dokumentacja hydrogeologiczna złoża w Uzdrowisku Krynica W. Ciężkowski i zespół Politechnika Wrocławska 1999. Kolago Cyryl Woda w życiu Ziemi Wydawnictwa Geologiczne 1979. Materiały konferencyjne Nowy Sącz 2007, 2008.

17 mgr inż. Paweł Maślanka Dyrektor Zakładu Wodociągów i Kanalizacji w Krynicy Zdroju Program wodno-ściekowy Gminy Krynica-Zdrój O projekcie Program wodno-ściekowy Gminy Krynica-Zdrój realizowany jest w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko ze środków Funduszu Spójności w osi priorytetowej I - Gospodarka wodno-ściekowa w działaniu 1.1 - Gospodarka wodno-ściekowa w aglomeracjach powyżej 15 tys. RLM Kartę informacyjną projektu złożono w czerwcu 2004 r., a realizację projektu rozpoczęto 12.06.2008 r. (poniesienie pierwszego wydatku kwalifikowanego w ramach projektu zakup gruntu). Zakończenie projektu (przekazanie do użytkowania) przewidziane jest na 30.11.2012 r., z okresem kwalifikowania wydatków do 31.12.2012 r. Zakres rzeczowy projektu Zadaniem przedsięwzięcia pn. Program wodno-ściekowy Gminy Krynica-Zdrój jest uporządkowanie gospodarki wodno ściekowej na obszarze aglomeracji Krynica-Zdrój, poprzez wyposażenie mieszkańców w infrastrukturę techniczna. Projekt składa się z 15 zadań realizowanych w ramach VII Kontraktów, które swoim zakresem obejmują :

18 Paweł Maślanka.Kontrakt I: Budowa sieci wodociągowej i kanalizacyjnej na os. Halna i Cegielnia w Krynicy-Zdroju oraz sieci wodociągowej przy ul. Zdrojowej w Krynicy-Zdroju oraz przy ulicy Konfederatów Barskich w Tyliczu i Muszynce. Fot. 1. Budowa sieci na os. Halna. Fot. 2. Budowa sieci kanalizacyjnej w Tyliczu. Kontrakt II Budowa sieci kanalizacyjnej i wodociągowej w Bereście i Polanach wraz z ujęciem wody i stacją uzdatniania w Bereście oraz oczyszczalnią ścieków w Polanach. Fot. 3. Budowa sieci wodnej i kanalizacyjnej w Bereście.

Program wodno-ściekowy 19 Fot. 4. Zbiornik na wodę w Bereście. Fot. 5. Budynek oczyszczalni w Polanach. Kontrakt III Uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej w obrębie ul. Zieleniewskiego i przysiółka Jakubik, Świdzińskiego, Leśnej, Tysiąclecia i Jastrzębia w Krynicy-Zdroju. Budowa kolektora sanitarnego w Tyliczu ul. Pułaskiego i Wolności. Fot. 6. Budowa sieci wodno-ściekowej na ul. Zieleniewskiego. Fot. 7. Budowa sieci kanalizacyjnej na Jakubiku. Fot. 8. Budowa sieci wodnościekowej na ul. Leśnej. Fot. 9. Widok ulicy po zakończeniu prac.

20 Paweł Maślanka Kontrakt IV Uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej w obrębie ul. Słotwińskiej, Parku Słotwińskiego i Starej Drogi w Krynicy-Zdroju. Fot. 10. Budowa sieci kanalizacyjnej na ul. Słotwińskiej. Fot. 11. Zmodernizowana ul. Słotwińska. Kontrakt V Wymiana głównych kolektorów sanitarnych ø600, ø300, ø200 w Krynicy-Zdroju. Fot. 12. Wymiana głównego kolektora sanitarnego na Bulwarach Dietla. Fot. 13. Bulwary Dietla po odbudowie.

Program wodno-ściekowy 21 Kontrakt VI Budowa (modernizacja) Stacji Uzdatniania Wody na Czarnym Potoku w Krynicy-Zdroju. Fot. 14. Modernizacja SUW Czarny Potok. Fot. 15. Budynek SUW na Czarnym Potoku. Fot. 16. Budowa zbiornika na wodę. Fot. 17. Zbiorniki na wodę w SUW. Fot. 18. Wnętrze budynku SUW Czarny Potok. Fot. 19. Urządzenia uzdatniające wodę w SUW Czarny Potok.

22 Paweł Maślanka Kontrakt VII Uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej w rejonie ul. Czarny Potok w Krynicy-Zdroju. Fot. 20. Budowa sieci wodno-ściekowej na ul. Czarny Potok. Fot. 21. Ul. Czarny Potok po odbudowie. Zaawansowanie projektu Rys. 1. Zaawansowanie realizacji projektu w okresie czerwiec 2008 do marzec 2012 r. Finansowanie projektu Całkowita wartość Projektu: Wartość dofinansowanie stanowiąca 78 509 632,23 PLN 85% wydatków kwalifikowalnych: 44 294 811,45 PLN Kwota VAT (podlega zwrotowi): Wielkość dofinansowania (%): 68,6 % 13 911 215,37 PLN

Program wodno-ściekowy 23 Rezultaty W wyniku realizacji poszczególnych zadań wykonano i wybudowano: sieć kanalizacyjną o długości ok. 45 km, w tym ok. 20 km sieci remontowanej i modernizowanej w ramach zadań uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej oraz w ramach wymiany głównych kolektorów sanitarnych na terenie miasta Krynica-Zdrój, oczyszczalnię ścieków w Polanach, kanalizację deszczową o długości ok. 10,5 km z separatorami, 3 zbiorniki wodociągowe, 7 przepompowni wodociągowych, ok. 35 km sieci wodociągowej, ujęcie wody ze stacją uzdatniania wody o wydajności 15,8 m³/h, zmodernizowano stację uzdatniania wody na Czarnym Potoku. Ujęcia i stacje uzdatniania wody Dla zaopatrzenia miasta w wodę pitną wykorzystywane są następujące ujęcia i zbiorniki: SUW Czarny Potok Pojemność Nazwa zbiornika ZUW Powroźnik m 3 źródło Kopciowa (Czerkaczka) 24 źródła Jastrzębia 14 źródeł Huzary źródła miejskie 4 studnie głębinowe Nad Asem 2x350 (700) Huzary 2x200 (400) Jasiennik 150 Nad szpitalem 2x100 (200) Miejski 2x50 (100) Jastrzębia 50 Stara droga 2x25 (50) Os. Tysiąclecia (Iwonka) 150 Łączna pojemność 1800

24 Paweł Maślanka Zakład Uzdatniania Wody w Powroźniku zasilany jest z ujęcia powierzchniowego (jaz) na potoku Muszynka i powierzchniowego (studnia) na potoku Stupne. ZUW ma zatwierdzoną maksymalną wydajność ok. 445 m 3 /h. Fot.22 Ujęcie wody na potoku Muszynka w Powroźniku. Fot. 23. Budynek ZUW w Powroźniku. Stacja Uzdatniania Wody na Czarnym Potoku wraz z ujęciem wody zostały zbudowane w latach 50-tych XX wieku i zapewniały maksymalną wydajność ok. 97 m 3 /h. Ze względu na wysoką jakość wody surowej oraz położenie, ujęcie jest traktowane jako główne. Stacja ta jest modernizowana w ramach Programu wodno-ściekowego Gminy Krynica-Zdrój. Modernizacja polega m.in. na: wzbogaceniu technologii uzdatniania wody o proces koagulacji kontaktowej, zamianie filtrów pośpiesznych na filtry o filtracji dynamicznej, zamontowaniu lamp UV do końcowego uzdatniania wody. Fot. 24. Ujęcie wody (jaz) na Czarnym Potoku.

Program wodno-ściekowy 25 Ujęcia wody na obszarach wiejskich Tylicz: Zlokalizowane są tu 4 ujęcia wody powierzchniowej o łącznej zatwierdzonej maksymalnej wydajności 33,8 m 3 /h oraz 3 ujęcia wody podziemnej o wydajności ok. 20 m 3 /h oraz 6 zbiorników wody o łącznej objętości 435 m 3. Muszynka: Woda pobierana jest z grupy 5 źródeł, które dostarczają wodę w ilości ok. 30 m 3 /dobę. Zbiornik wody ma pojemności 50 m 3. Czyrna: Berest: Woda pobierana jest z grupy (10) źródeł o łącznej max wydajności 50 m 3 /dobę. Zbiornik wody o pojemności 50 m 3. Miejscowość ma ujęcie wody powierzchniowej o wydajności ok. 15,8 m 3 /h. Zbiornik wody ma pojemności 250 m 3. Stopień zwodociągowania w mieście i sołectwach Stopień zwodociągowania w mieście Krynica-Zdrój wynosi ok. 99%. Stopień zwodociągowania w sołectwach jest niepełny. Na 8 sołectw wchodzących w skład Gminy Krynica-Zdrój, tylko sołectwo Piorunka nie posiada dostępu do sieci wodociągowej, natomiast Mochnaczka Wyżna i Mochnaczka Niżna mają do niej dostęp bardzo ograniczony. ZWiK posiada projekt budowlany i pozwolenie na budowę dla realizacji sieci kanalizacji sanitarnej w Piorunce i Czyrnej oraz sieci wodociągowej w Piorunce. Do końca maja b.r. planowane jest uzyskania pozwolenia na budowę dla realizacji sieci wodociągowej łączącej system wodociągowy w Tyliczu z centrum Mochnaczki Niżnej. Oczyszczalnie ścieków W gminie Krynica Zdrój, działają dwie oczyszczalnie ścieków. Jedna jest zlokalizowana w miejscowości Powroźnik i oczyszcza ścieki dopływające z miasta Krynica Zdrój oraz z Tylicza, Muszynki, Mochnaczki Wyżnej i Mochnaczki Niżnej. Jest to oczyszczalnia wybudowana w latach 90-tych, (pracuje od 1995 r.), mechaniczno-biologiczna z podwyższonym stopniem usuwa-

26 Paweł Maślanka nia biogenów. Projektowana przepustowość wynosi 14000 m 3 /dobę. Oczyszczalnia wymaga jednak pilnej modernizacji, ponieważ wszystkie urządzenia znajdujące się w oczyszczalni (pracujące bez przerwy od czasu jej uruchomienia), są już wyeksploatowane i przestarzałe. Spadła ich wydajność i często nie spełniają już swojej funkcji. Dodatkowo wspomnieć należy, że w oczyszczalni nadal oczekuje się na końcowe wykonania węzeł osadowy oraz wraz ze stacją biogazu. Fot. 25. Oczyszczalnia w Powroźniku - zbiorniki osadu czynnego. Fot. 25. Elementy niedokończonej instalacji do wytwarzania biogazu.

27 mgr inż. Janusz Cisek Kierownik Ruchu Zakładu Górniczego w Krynicy-Zdroju. Wstęp Współwystępowanie wód leczniczych i zwykłych na terenie Krynicy-Zdroju i Tylicza. Potencjał i wykorzystanie Woda pokrywa ponad ¾ powierzchni Ziemi. Większość wody, tj. około 97% znajduje się w zasolonych morzach i oceanach, 2% występuje w postaci lodowców i lądolodów, a tylko niecałe 1% stanowi woda znajdująca się w jeziorach, stawach, rzekach, strumieniach oraz wodach podziemnych. Ponadto w niewielkich ilościach woda występuje jako para wodna w atmosferze ziemskiej. Bez wody nie byłoby życia na Ziemi. Woda jest potrzebna wszystkim żywym organizmom. Dla niektórych zwierząt jest środowiskiem życia. Ciało człowieka zawiera od 58-65% wody. Dorosły zdrowy człowiek powinien wypijać w ciągu doby 2,5 l wody. Wzrost liczby ludności, bardzo szybki rozwój przemysłu i urbanizacji oraz nieprzemyślana działalność człowieka spowodowała, że olbrzymie ilości wody stają się bezużyteczne ze względu na zanieczyszczenie. Woda spadając na powierzchnię ziemi w postaci opadów atmosferycznych może być już zanieczyszczona, gdyż deszcz i śnieg mogą rozpuszczać gazy (tlenek siarki i azotu) oraz pyły emitowane do atmosfery przez niektóre zakłady przemysłowe. Polska pod względem zasobów wodnych jest zaliczana do jednych z uboższych krajów Europy. Po przeliczeniu ilości wody na 1 mieszkańca zajmujemy 20 miejsce wśród państw europejskich. Zasoby Polski charakteryzuje następujący roczny bilans wody: przychód wody = opady (186,2 km 3 ) + dopływ spoza kraju (5,2 km 3 ) = 191,4 km 3, rozchód wody = odpływ (58,6 km 3 ) + parowanie i zużycie (132,8 km 3 ) = 191,4 km 3. Podane zasoby pokrywają w zasadzie zapotrzebowanie ludności i gospodarki (na jednego mieszkańca wynoszą 1660 m 3 rocznie). Zasoby Szwecji wynoszą 20303 m 3 rocznie na jednego mieszkańca. Mniejsze zasoby wody posiadają Czechy, jest to 1554 m 3 rocznie w przeliczeniu na jednego mieszkańca.

28 Janusz Cisek Warunki geologiczne i hydrologiczne współwystępowania wód leczniczych i zwykłych w gminie Krynica-Zdrój Pod względem geologicznym gmina Krynica-Zdrój położona jest w Karpatach fliszowych w obrębie płaszczowiny magurskiej. Płaszczowina magurska jest najwyższą jednostką Beskidów. Biegnie ona łukiem od Lasu Wiedeńskiego przez Morawy, polskie Beskidy, wschodnią Słowację i wyklinowuje się na Ukrainie. Pod względem litologii płaszczowina magurska różni się od jednostek zewnętrznych. W części płaszczowiny na wschód od Dunajca wyróżniono od północy ku południowi następujące strefy tektoniczne: harklowską, gorlicko-sądecką oraz krynicką. Pomiędzy tymi strefami występują różnice tektoniczne oraz facjalne. Płaszczowina magurska jest sfałdowana w liczne siodła i łęki. W niektórych miejscach rozwinęły się nasunięcia. Osady budujące płaszczowinę magurską pierwotnie wypełniały jeden z dwóch basenów sedymentacyjnych, które powstały w kredzie w wyniku rozdzielenia jednego większego basenu. W basenie północnym tworzyły się osady przyszłej płaszczowiny skolskiej, śląskiej i podśląskiej. W basenie południowym osady płaszczowiny magurskiej. Osady płaszczowiny magurskiej w obrębie Gminy Uzdrowiskowej Krynica Zdrój zbudowane są głównie z utworów formacji fliszowej wieku od kredy po paleogen. Utwory płaszczowiny magurskiej w obrębie gminy wykształcone są w postaci dwóch serii tektoniczno facjalnych : - strefy facjalnej krynickiej, - strefy facjalnej sądeckiej (bystrzyckiej). Jednostka krynicka graniczy z jednostką sądecką wzdłuż dyslokacji podłużnej, zwanej dyslokacją krynicką. Przebiega ona od Tylicza, przez grzbiet Szalonego do Krynicy, a dalej w kierunku NW przez Słotwiny, północno-zachodnie stoki pasma Jaworzynki, w kierunku na Łosie, Rytro, Jazowsko. Profil litostratygraficzny strefy przedstawia się następująco: Strefa facjalna krynicka: warstwy szczawnickie (inoceramowe), miąższość 200 300 m, łupki pstre, miąższość 50 200 m, warstwy z Zarzecza, miąższość około 800 m, piaskowce z Piwnicznej, miąższość 800 1200 m, piaskowce magurskie, miąższość ok. 80 m.

Współwystępowanie wód leczniczych 29 Strefa facjalna sądecka: łupki z Łabowej, miąższość ok. 200 m, warstwy beloweskie, ok. 400 m, warstwy łąckie miąższość, 750 800 m, łupki pstre, miąższość ok. 100 m. Rys. 1. Profil litostratygraficzny strefy facjalnej krynickiej i sądeckiej. W trzeciorzędowych utworach fliszowych najlepsze warunki hydrogeologiczne posiadają piaskowce z Piwnicznej. Ich wodonośność ocenia się w granicach 3-6 m 3 /h z pojedynczego otworu. Sporadycznie mają miejsce większe wydajności jak np. w przypadku otworów T-XI gdzie uzyskano wydajność 12 m 3 /h oraz P-IV gdzie uzyskano wydajność 9,2 m 3 /h. Mniej korzystne warunki hydrogeologiczne występują w warstwach z Zarzecza, które składają się z cienko ławicowych piaskowców z wkładkami łupków. Wodonośność tych utworów ocenia się na 1-2 m 3 /h. Przykładem są otwory T-II gdzie uzyskano wydajność 0,8 m 3 /h, oraz T-VI gdzie uzyskano wydajność 1,2 m 3 /h. W rejonie Krynicy w warstwach

30 Janusz Cisek z Zarzecza występują cenne wody typu Zuber. Kolejnym kompleksem hydrogeologicznym są warstwy łąckie. Utwory te posiadają dobre możliwości akumulacji wód podziemnych. Wodonośność tych utworów ocenia się na 2-4 m 3 /h. Przykładem są otwory: T-I gdzie uzyskano wydajność 5 m 3 /h oraz T-III gdzie uzyskano wydajność 3 m 3 /h. W rejonie Krynicy w warstwach łąckich uzyskano wydajności od 6,6 m 3 /h w odwiercie nr 1 do 0,4 m 3 /h w odwiercie nr 5 ( Tadeusz ). Najbardziej zawodniona jest partia górotworu do głębokości 60 80 m tworząca zbiornik typu szczelinowo-porowego. Szczawy płytkiego krążenia rejonu Krynicy mają mineralizację do 5 g/dm 3. Szczawy głębokiego krążenia ujęto w Krynicy czterema głębokimi odwiertami tzw. Zubery. Ich geneza jest problematyczna. Uważa się, że są to wody reliktowe, uzupełniane wodami infiltracyjnymi. W porównaniu do szczaw płytkiego krążenia różnią się wysoką koncentracją jonu Na + oraz Cl. Ponadto w tych wodach pojawia się brom i jod. Ogólna mineralizacja tych szczaw wynosi do 30 g/dm 3. 30000 25000 Ogólna mineralizacja 20000 15000 mg/dm 3 10000 5000 0 Nazwa ujęcia Rys. 1. Ogólna mineralizacja wód podziemnych w rejonie Gminy Uzdrowiskowej Krynica Zdrój. Obszar występowania wód mineralnych w Krynicy-Zdroju Obszar występowania wód mineralnych na terenie Krynicy Zdroju ma kształt trójkąta, którego wierzchołkami są: Słotwiny (na północy) odwiert nr 5 Tadeusz (na wschodzie) oraz źródła w Dolinie Szczawicznych Potoków (na południu). Największe zgrupowania szczaw obserwuje się wzdłuż uskoku tylickiego, a także w dolinach potoku Czerwonego i Źródlanego. Największe Źródło Zdrój Główny po-

Współwystępowanie wód leczniczych 31 łożone jest na dyslokacji krynickiej. Wody mineralne w Krynicy nawiercono dwudziestoma otworami studziennymi. Na terenie miasta zinwentaryzowano prawie dwieście źródeł i wysięków z wodami mineralnymi. Większość wód mineralnych typu szczaw i kwasowęglowych została uznana za lecznicze. Eksploatowane są ze źródeł (np. Jan, Józef, Słowinka, Zdrój Główny ) oraz z odwiertów o głębokości od 57 m ( Mieczysław ) do 935 m p.p.t ( Zuber III). Złożona budowa geologiczna o bardzo skomplikowanej tektonice powoduje występowanie wielu izolowanych poziomów wód podziemnych. Wyraźnie szczelinowy charakter zbiorników powoduje, że wody mineralne Krynicy różnią się między sobą znacznie mineralizacją oraz typem hydrochemicznym. Ich wspólną cechą jest występowanie jonu wodorowęglanowego (HCO 3 - ) jako podstawowego anionu, jonów wapniowego (Ca 2+ ), magnezowego (Mg 2+ ) a czasami sodowego (Na + ) jako podstawowych kationów oraz zawartość CO 2. Ujęcia wód zwykłych wykorzystuje się głównie do celów komunalnych. Są to następujące ujęcia: odwierty nr 12, 19, 20, 21, źródła Kopciowa, Miejskie, Huzary (grupa14 źródeł), Jastrzębia (grupa 24 źródeł), ujęcie powierzchniowe Czarny Potok. Ujęcia wód zwykłych wykorzystuje się również na potrzeby dla przemysłu rozlewniczego: dwa odwierty dawnej rozlewni Krynica Zdrój, 6 odwiertów rozlewni Inex w dolinie Szczawicznych Potoków. Wody lecznicze Krynicy-Zdroju wykorzystywane są w lecznictwie uzdrowiskowym: a) do kuracji pitnej: Pijalnia Główna, Pijalnia Jana, Pijalnia Słowinki, Pijalnia Mieczysława, b) do kąpieli mineralnych: NŁM, NDZ, SDZ, 20 WUSU, Abaton, Continental, c) w rozlewnictwie wód mineralnych: Kryniczanka, Krynica Minerale, d) w rozlewnictwie wód leczniczych: Jan, Zuber, Słowinka. Wody zwykłe w Krynicy-Zdroju wykorzystuje się: a) do celów komunalnych, b) w rozlewnictwie wód źródlanych.

32 Janusz Cisek Zasoby eksploatacyjne wód leczniczych i zwykłych Krynicy-Zdroju w roku 2009 przedstawiały się następująco: Typ wody Wielkość zatwierdzonych zasobów [m 3 /h] Lecznicza 36,93 Zwykła 75,53 Ujęcie powierzchniowe 97,20 Wydobycie wód leczniczych i zwykłych, na terenie Krynicy-Zdroju w roku 2009 było następujące: Typ wody Pobór wody [m 3 /h] Lecznicza 7,59 Zwykła 48,72 Ujęcie powierzchniowe 41,91 Wody mineralne i lecznicze oraz rozwiązanie problemów zaopatrzenia w wodę zwykłą w rejonie Tylicza Rejon Tylicza jest obszarem obfitującym w wody mineralne i lecznicze, oraz ekshalacje dwutlenku węgla znane z przejawów powierzchniowych. Źródła, wysięki i wycieki wód mineralnych oraz objawy ekshalacji CO 2 zgrupowane są w dolinach potoków Muszynka, Bradowiec, Syhowny. Ujęte jest tylko źródło Zdrój Główny w dolinie Muszynki. Kilka innych obudowanych jest prowizorycznie np. nr 7 i 12. Rejon Tylicza rozpoznany jest również piętnastoma wierceniami studziennymi do głębokości 135 m. W okolicy Tylicza zinwentaryzowano 35 źródeł szczaw i wód kwasowęglowych. Wody mineralne Tylicza różnią się między sobą znacznie mineralizacją oraz typem hydrochemicznym. Ich wspólna cechą podobnie jak wód krynickich jest występowanie jonu wodorowęglanowego (HCO 3 ) jako podstawowego anionu, jonów wapniowego (Ca 2+ ), magnezowego (Mg 2+ ) a czasami sodowego (Na + ) jako podstawowych kationów oraz duża zawartość CO 2 w ilości do 3500 mg/dm 3.

Współwystępowanie wód leczniczych 33 W utworach fliszowych rejonu Tylicza stwierdzono występowanie wód mineralnych typu szczaw chłodnych o niskiej mineralizacji w granicach 0,8 3,5 g/dm 3, w wyjątkowych przypadkach o mineralizacji wyższej (np. odwierty T-II 6,8 g/dm 3 czy T-VI 5,2 g/dm 3 ) z zawartością jonów wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowych, rzadziej sodowych. Pionowa strefowość hydrochemiczna przejawia się wzrostem mineralizacji wody wraz z głębokością. Otwory T-I, T-II, T-III, T-VI o głębokościach odpowiednio 50, 135, 50 i 100 m zlokalizowane są w strefach zaburzonych tektonicznie, gdzie łatwiejsza jest wymiana wód, dopływ głębinowego CO 2 i stopniowy wzrost mineralizacji. Pomimo bogatych zasobów wód leczniczych Tylicz posiadał problemy z odpowiednia ilością oraz jakością wód zwykłych dla celów komunalnych. Wybudowane po drugiej wojnie ujęcia na stokach Szwarcowej nie zaspokajały potrzeb mieszkańców. Aby zaspokoić deficyt wody wybudowano w latach osiemdziesiątych ujęcie infiltracyjne na potoku Mochnaczka, obok boiska piłkarskiego. Woda do sieci była tłoczona bezpośrednio z potoku bez uzdatniania. W roku 1998 Przedsiębiorstwo Wiertnicze Hydropol z Krakowa wykonało odwiert M 1 do głębokości 40 metrów. Odwiertem ujęto wodę źródlaną. Zasoby zostały zatwierdzone na poziomie 2,0 m 3 /godzinę, co poprawiło sytuację, lecz nie rozwiązało deficytu na dobrą jakościowo wodę. Problem Tylicza polega na tym, że zużycie wody nie jest jednakowe w ciągu roku. Okresem, kiedy występuje znacznie większe zużycie wody są miesiące: grudzień styczeń oraz maj sierpień. Wynika to ze specyfiki miejscowości turystycznej, gdy podwaja się ilość korzystających z wody komunalnej ze względu na przyjezdnych gości. Aby rozwiązać pogłębiający się problem z wodą pitną w 1999 roku utworzono Społeczny Komitet Budowy Wodociągów. Tylko w 2000 roku, Urząd Gminy w Krynicy podpisał umowy z mieszkańcami Tylicza na dofinansowanie budowy nowych ujęć wody, nowych zbiorników i nowej sieci przesyłowej na łączną kwotę 192 375 złotych. Spółka Mulico z Warszawy będąca właścicielem rozlewni Multi Vita, zleciła i opłaciła wykonanie projektu budowlano wykonawczego krakowskiej firmie Hydrotel, na 3 ujęcia infiltracyjne, 3 zbiorniki magazynowe oraz sieć rurociągów przesyłowych wody. Projekt został następnie przekazany Urzędowi Gminy i na jego bazie gmina uzyskała pozwolenie na budowę. Również w 2000 roku Spółka Mulico zleciła i opłaciła wykonanie operatu wodno prawnego na pobór wód ujęciami infiltracyjnymi na łączną ilość 33,89 m 3 /godzinę. Jakość wody była kilkakrotnie ba-

34 Janusz Cisek dana przez służby sanitarne. Badana w celu ujęcia woda, została określona przez Sanepid jako odpowiadająca I klasie czystości. 18 lipca 2000 r. Starosta Nowosądecki wydał Pozwolenie Wodno Prawne na pobór wody trzema ujęciami infiltracyjnymi. W roku 2001 zostało wykonane pierwsze ujęcie pod Jakubikiem, następnie zbiornik magazynowy wody na 100 m 3 przy ujęciu oraz została ułożona sieć wodociągowa łącząca ujęcie z Tyliczem. Wzdłuż ulicy Kazimierza Wielkiego ułożono 4,5 km nowej sieci wodociągowej. 18 grudnia 2001 roku został dokonany odbiór i włączono ujęcie do sieci wodociągowej Tylicza. Zostało jednocześnie wyłączone z eksploatacji ujęcie na potoku Mochnaczka obok stadionu. Zasoby eksploatacyjne wód leczniczych i zwykłych w Tyliczu w 2009 roku Typ wody Lecznicza Wielkość zatwierdzonych zasobów [m 3 /h] Brak danych Zwykła: Żródła 20,0 Odwiert 2,0 Ujęcie powierzchniowe 33,8 Wydobycie wód leczniczych i zwykłych na terenie Tylicza w 2009 roku Typ wody Pobór wody [m 3 /h] Lecznicza Brak danych Zwykła 0 Ujęcie powierzchniowe 5,8 W kolejnych latach zostały wybudowane dwa dalsze ujęcia infiltracyjne oraz dwa zbiorniki magazynowe wody po 100 m 3 każdy. Wykonano też wiele kilometrów nowej sieci wodociągowej. Sieć wodociągową otrzymały ulice: Kazimierza Wielkiego, Wolności, Pułaskiego, Biskupa Tylickiego i Konfederatów Barskich. W latach 2001 2003 na budowę nowych ujęć, zbiorników i rurociągów wydano łącznie 1,4 mln złotych. W roku

Współwystępowanie wód leczniczych 2002 Urząd Miejski w Krynicy otrzymał dotację z GFOŚi GW w kwocie 94 700 złotych, a w 2003 roku z funduszu SAPARD 199 000 złotych na budowę ujęć wody dla Tylicza. Do roku 2008 ujęcia w Tyliczu oraz sieć wodociągową eksploatował Urząd Miejski w Krynicy. Wody lecznicze Tylicza wykorzystywane są: a) w rozlewnictwie wód do produkcji wody Kropla Minerałów, b) w turystyce jako punkty zdrojowe - pijalnia wody ze źródła Zdrój Główny. Wody zwykłe wykorzystuje się: a) do celów komunalnych, b) w rozlewnictwie wód źródlanych do produkcji wody Kropla Beskidu. Złoża wód leczniczych Krynica-Zdrój i Tylicz, zaliczono do kopalin podstawowych. Kopaliny, w tym złoża wód, są własnością skarbu państwa i korzystanie z nich wymaga uzyskania koncesji i ustanowienia użytkowania górniczego. W odniesieniu do tych kopalin, organem koncesyjnym był dotychczas Minister Środowiska. Od 1 stycznia 2012 roku jest nim Marszałek Wojewódzki. Na omawianym terenie dla eksploatowanych złóż wód leczniczych utworzone zostały następujące obszary górnicze: O.G. Krynica Zdrój. Obszar górniczy Krynica Zdrój został utworzony dla złoża wód leczniczych decyzją MZiOS z dnia 12.12.1968 r. Obejmuje on obszar 34,92 km 2. Administracyjnie obszar położony jest na terenie miasta Krynica Zdrój. O.G. Tylicz I. Obszar górniczy Tylicz utworzony został na podstawie decyzji MOŚZNiL z dnia 21.08.1992.r. Obszar ten posiadał powierzchnię 24,07 km 2. W 2001 roku decyzją Ministra Środowiska został utworzony obszar górniczy Tylicz I o powierzchni 31,93 km 2. Administracyjnie obszar górniczy Tylicz I obejmuje Tylicz i Muszynkę położone w gminie Krynica-Zdrój powiat Nowy Sącz oraz Powroźnik położony w gminie Muszyna. O.G. Szczawiczne. O.G. Krynica Dolna. 35

36 Janusz Cisek Przepisy prawa górniczego i geologicznego nakładają na podmioty gospodarcze prowadzące eksploatację złóż kopalin, obowiązek posiadania m.in.: zatwierdzonego projektu zagospodarowania złoża. Dokumentacja ta, powinna być sporządzone zgodnie z obowiązującymi wytycznymi. Eksploatacja prowadzona jest na podstawie zatwierdzonego planu ruchu zakładu górniczego. Kontrolę nad prawidłową eksploatacją prowadzoną na obszarach górniczych prowadzą Okręgowe Urzędy Górnicze, w przypadku omawianego rejonu Okręgowy Urząd Górniczy w Krakowie. Literatura: Chrząstowski J., Niescieruk P., Wójcik A. 1993 Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1 : 50 000 arkusz Muszyna i arkusz Leluchów - Warszawa Ciężkowski W., Józefo I., Schmalz A., Witczak S. - 1999 - Dokumentacja hydrogeologiczna ustalająca zasoby eksploatacyjne wód leczniczych i dwutlenku węgla ze złoża w uzdrowisku Krynica oraz ustalająca zasoby dyspozycyjne wód podziemnych w zlewni Kryniczanki maszynopis UKŻ S. A. Cisek J. 1999 Współwystępowanie wód leczniczych, mineralnych i zwykłych oraz ich eksploatacja w rejonie Tylicza w: Inżynieria Środowiska, t. 4, z. 2 Kraków Porwisz B., Radwan J., Zuber A. 1999 Zasilanie ujęć wód podziemnych rejonu Tylicza w: Współczesne problemy hydrogeologii tom IX Warszawa Węcławik S., Wójcik A. 1993 Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1 : 50 000 arkusz Tylicz Warszawa

37 mgr inż..tomasz Mateńko Kierownik Ruchu Zakładu Górniczego Tylicz Gospodarka zasobami wód podziemnych przez Multivita Sp. z o.o. w rejonie Tylicza przy produkcji wód butelkowanych: Kropla Beskidu i Kropla Minerałów Wstęp W referacie przedstawiono działania Multivita Sp. z o.o. związane z pozyskiwaniem zasobów wód podziemnych do produkcji wód butelkowanych, zasady prowadzenia eksploatacji i wykorzystania tych wód, a także na podstawie własnych obserwacji i literatury opisano podstawowe przyczyny niskich obecnie stanów wód i wyjaśniono kontrowersje na temat skali wydobycia i jego oddziaływania na ten poziom. Do celów produkcyjnych wykorzystywane są 2 rodzaje wód podziemnych. Wody mineralne, lecznicze, szczawy i wody kwasowęglowe są wykorzystywane do produkcji wody średnio-zmineralizowanej Kropla Minerałów, a wody zwykłe wykorzystuje się do produkcji wody niskozmineralizowanej Kropla Beskidu. Zasoby dyspozycyjne wód zwykłych i leczniczych w zlewni Muszynki przedstawiono na rys 1. Przy poszukiwaniu nowych ujęć wody na cele produkcyjne Multivity Sp. z o.o. sporządzono obszerną dokumentację zasobową, którą opracował na zlecenie firmy zespół 8 naukowców z Uniwersytetu Wrocławskiego i z innych uczelni. Określono w niej wolne dyspozycyjne zasoby wód podziemnych. Dla wyjaśnienia, zasoby odnawialne to ilość wody, która przepływa przez przekrój zbiornika wodonośnego w jednostce czasu. Zasoby dyspozycyjne to ilość wód podziemnych, nadających się i możliwych do wykorzystania przy zachowaniu ograniczeń wynikających z wymagań ochrony środowiska naturalnego.

38 Tomasz Mateńko Rys. 1. Mapa zasobów wód zwykłych i leczniczych w zlewni Muszynka, na obszarze działalności Multivita Sp. z o.o. Charakterystyczną, pozytywną cechą terenów, na których zlokalizowane są ujęcia wód zwykłych jest to, że: są one oddalone od zabudowań, upraw rolnych i miejsc zagrażających czystości wód (głównie tereny leśne po południowej i wschodniej stronie potoku Muszynka), mają korzystne warunki geologiczne; zasoby eksploatacyjne (wydatki) studzien wierconych przeważnie nie przekraczają 2-3 m 3 /h, mają sprzyjające ukształtowanie terenu i drogi, umożliwiające dojazd oraz lokalizację maszyn wiertniczych. Przy poszukiwaniu zaś wód leczniczych występują trudności związane z dostępem do miejsc ich występowania. Miejsca te są położone w dolinie Muszynki i jej dopływów. Są to przeważnie tereny zagospodarowane, a w wąskiej dolinie rzecznej jest mało miejsca dla zlokalizowania wierceń.

Gospodarka zasobami wód podziemnych przez Multivita 39 Fot. 1. Widok jednego z ujęć wody i jej strefy ochronnej. Eksploatacja wód podlega urzędowym ograniczeniom, w celu zminimalizowania jej negatywnego oddziaływania na środowisko. Prowadzony jest przy tym stały nadzór i kontrola, tak aby: nie przekraczać parametrów eksploatacyjnych, określonych w operatach wodno-prawnych, sporządzonych na podstawie dokumentacji hydrogeologicznych, stosowane były sprawne urządzenia eksploatacyjne i kontrolnopomiarowe, jak wodomierze, sondy do pomiaru zwierciadła wody, sterowniki do utrzymywania stałej wydajności pomp i aby nie przekraczano dopuszczalnego poziomu wody. W tym celu, prowadzona jest bieżąca kontrola parametrów studni za pomocą specjalistycznego systemu monitoringu oraz stała współpraca z naukowcami z Uniwersytetu Wrocławskiego w zakresie obserwacji zmian zwierciadła wody, przenikania opadów do wód podziemnych, wzajemnego oddziaływania ujęć, itp.

40 Tomasz Mateńko Fot. 2. Widok wnętrza obudowy studni. Wykorzystanie wód podziemnych, leczniczych i zwykłych przez ZPWM w Tyliczu Tabela 1. Zestawienie wartości cyfrowych do mapy (rys. 1) zasobów dyspozycyjnych i ich wykorzystania Zlewnia Powierzchnia zlewni [km 2 ] Zasoby dysp. [m 3 /d] Zasoby dysp. [m 3 /d/ km 2 ] % zajętych zasobów dysp. (zas.ekspl) % wydobytych zasobów dysp. w 2011 A zwyk. 8,46 722 85,3 11,30 5,72 B1 lecz. 2,59 131 50,5 0,00 0,00 B2 zwyk. 11,83 548 46,3 75,33 19,66 B razem - 679-60,80 15,87 C1 lecz 3,72 483 129,8 36,77 6,01 C2 zwyk. 6,90 628 91,0 72,10 28,29 C razem - 1111-56,74 18,60 D1 lecz. 1,16 548 472,0 21,90 4,99 D2 zwyk. 8,56 1183 121,7 49,30 26,38 D razem - 1731-40,62 19,60 E zwyk. 10,02 869 86,73 22,09 0,10

Gospodarka zasobami wód podziemnych przez Multivita 41 Przyczyna niskich stanów wód podziemnych i powierzchniowych Podstawową przyczyną niskich stanów wód w rejonie Tylicza są niedostateczne opady atmosferyczne. Tak niskie roczne opady (723 mm) jak w 2011 r., zanotowano również w roku 2003 (628 mmm) oraz w latach 1993 1994 i 1996 (poniżej 800 mm). Średni zaś roczny opad w latach 1993-2006 wyniósł 848 mm (S. Staśko i in.). W okresie zimowym 2010/11 r. na całym południu Polski zarejestrowano wyjątkowo małe opady śniegu. Opady letnie również nie wyrównały niedoborów - efektem jest przypuszczalnie susza hydrologiczna. zasadniczą rolę w odbudowie rezerw wód podziemnych spełnia wiosenna infiltracja z roztopów (S. Kraśnicki). Znaczna zaś część opadów letnich jest pobierana przez rośliny, odparowuje z powierzchni gruntu lub odpływa powierzchniowo, dlatego ich udział w odbudowie zasobów wód podziemnych jest ograniczony Rys. 2. Dane dotyczące wysokości opadów atmosferycznych w latach 2006 2011 zarejestrowanych na posterunku w Tyliczu.

42 Tomasz Mateńko Rys. 3. Przykładowe reakcje na zasilanie wiosenne: silna w 2010 i słaba w 2011 r. Rys. 4. Charakter zmian zwierciadła wody w otworach obserwacyjnych wód leczniczych i zwykłych, w rejonie Tylicza. T-I, P-VII, P-VIIIa wody lecznicze, T-XIII wody zwykłe.

Gospodarka zasobami wód podziemnych przez Multivita 43 Uwagi do wykresów Wykres parametrów eksploatacyjnych studni M-2 (rzędna terenu ok. 676 m npm, Q eksp = 1,2 m 3 /h) w Muszynce z widocznymi zmianami zwierciadła wody wskutek zasilania (Rys. 3). w 2010 r. zasilanie roztopowe trwało około 1 m-ca, wznos zwierciadła wody ok. 2,5 m, wspomaganie opadami; jednocześnie trwała intensywna eksploatacja studni, a letnie i jesienne opady utrzymywały zwierciadło wody na wysokim poziomie W 2011 r. zasilanie wiosenne trwało około 2 tygodni, wznos zwierciadła około 1 m, ; w tym czasie eksploatacja była umiarkowana, a zwierciadło wody miało tendencję do obniżania się; do końca roku intensywniejsze opady występowały tylko w lipcu i wpływały na krótkotrwałe podniesienie się zwierciadła wód podziemnych, mimo ograniczonego wydobycia wód Generalnie, w całym roku 2011, zwierciadło wody w otworze M-2 obniżało sie, na co miało wpływ prócz eksploatacji - przede wszystkim regionalne obniżanie się poziomu wód podziemnych wskutek braku zasilania, co widoczne jest przy porównaniu z rokiem 2010, jak również ze zmianami zwierciadła w otworze obserwacyjnym T-XIII na następnym wykresie Eksploatacja studni prowadzona jest zgodnie z operatem wodnoprawnym; roczny pobór po rozpoczęciu eksploatacji w 12.2007 - w kolejnych latach wynosił: 2008 7 021 m3, 2009 7 925 m3, 2010 7 740 m3, 2011 7 003 m3. Dopuszczalny roczny pobór z przeliczenia wydobycia dobowego, średniego wynosi 10 512 m3. Wydobycie wód - znacznie poniżej wartości dopuszczalnych - dotyczy wszystkich studni. Naturalną tendencję regionalnego obniżania się wód podziemnych przedstawia wykres zmian zwierciadła wody w otworach nie eksploatowanych, z wodami zwykłymi i leczniczymi (Rys. 4). W otworze T-XIII (u podnóża G. Połyńcia k. pot. Hotorny rzędna ok. 625 m n.p.m.) z wodami zwykłymi trend spadkowy zwierciadła wody widoczny jest już od początku października 2010 r., przerywany krótkotrwałymi okresami zasilania z infiltracji opadów; w ww. czasie obniżenie poziomu wody wyniosło przeszło 1,8 m.

44 Danuta Reśko W otworze studziennym z wodami zwykłymi (rzędna około 676 m n.p.m., jak M-2) na zboczu G. Szwarcowej, eksploatowanym z dłuższymi przerwami, naturalny spadek zwierciadła wody w 2011 r. wyniósł około 1,6 m Zmiany zwierciadła wody w otworach z wodami leczniczymi, położonymi w dolinie Muszynki (Rys. 4). Reakcje na zasilanie w wodach leczniczych są analogiczne, jak w otworze z wodami zwykłymi (T-XIII), ale są one o znacznie mniejszej amplitudzie. W otworach T-I i P-VII, z małą komponentą wód zwykłych, amplituda zmian poziomu wody od sierpnia 2011 wyniosła 0,7-0,8 m, natomiast w otworze P-VIIIa z dużymi dopływami wód zwykłych w okresach roztopów i opadów około 2,2 3,2 m. Mała amplituda zmian wód leczniczych związana jest z położeniem otworów w osi doliny, jak również z odległymi obszarami zasilania. Wyraźna, ale mała reakcja na opady świadczy o więzi hydraulicznej z wodami zwykłymi, ale przypuszczalnie nie dochodzi do mieszania się wód zwykłych i leczniczych. Wyjątkiem jest P-VIIIa. Rys. 5. Zmiany zwierciadła wody w ujęciach wody zwykłej T-IV i leczniczej T-IX Rzędne terenu: T-IV około 665,8 m npm / T-IX około 599,5 m npm; odległość około 1,1 km.

Wprowadzenie 45 Rys. 6. Zmiany zwierciadła w wodach leczniczych T-IX i P-VIa odległych od siebie o 3,6 km. Rzędne terenu T-IX około 599,5 m n.p.m./ P-VIa około 520,8 m n.p.m. Uwagi do wykresów porównawczych zmian zwierciadła ujęć blisko położonych : wody zwykłej T-IV i wody leczniczej T-IX oraz odległych ujęć wody leczniczej T-IX i P-Via (Rys. 5 i Rys. 6). Wykresy przedstawiają zmiany zwierciadła wód w ujęciach eksploatowanych Przebieg zmian zwierciadła wody w ujęciu wody zwykłej T-IV i wody leczniczej T-IX (odległych od siebie ok. 1,1 km) wskazuje na brak związku między wodami zwykłymi i leczniczymi, mimo położenia w tym samym obszarze bilansowym zasobów dyspozycyjnych C Natomiast podobieństwo zmian zwierciadła wody i amplitudy zmian w ujęciach wody leczniczej T-IX i P-VIa, położonych w odrębnych jednostkach geologiczno-tektonicznych (sądeckiej i krynickiej) i bilansowych ( C i D ), odległych od siebie około 3,6 km, jak również w różnych odległościach od osi doliny Muszynki (T-IX około 0,8 km, P-VIa w osi doliny) wskazuje na pewien związek genetyczny tych wód (dalsze obszary zasilania, dłuższe i głębiej położone drogi krążenia), aczkolwiek nie tożsamość. Podobny przebieg zmian zwierciadła wody widoczny jest w otworze T-I i P-VII, położonych w dolinie Muszynki, odległych od siebie około 2,8 km.