Polskie badania polarne (zarys) Polish polar research (outline)

Nauka w Polsce Krzysztof Ludwik Birkenmajer Honorowy przewodniczący Komitetu Badań Polarnych przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk (Polska) ndbirken@cyf-kr.edu.pl Abstrakt Artykuł przedstawia w skrócie najważniejsze fakty z historii polskich badań i odkryć naukowych w Arktyce i Antarktyce od XIX stulecia do chwili obecnej. Autor jest geologiem, od 1956 roku badaczem polarnym, prowadził badania naukowe i zorganizował 23 wyprawy polarne na Spitsbergen, Grenlandię i do Antarktyki, przez wiele lat był przewodniczącym Komitetu Badań Polarnych przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk. Obecnie jest jego honorowym przewodniczącym. Słowa kluczowe: Polskie badania, Arktyka, Antarktyka, historia. Polish polar research (outline) Abstract The article describes Polish research and discoveries in the Arctic and the Antarctic since the 19 th century. The author is a geologist and since 1956 has been engaged in scientific field research INFORMACJA O PUBLIKACJI e-issn 2543-702X ISSN 2451-3202 BRYLANTOWY MODEL OTWARTEGO DOSTĘPU CYTOWANIE Birkenmajer, Krzysztof Ludwik 2017:. Studia Historiae Scientiarum 16, ss. 123 153. Dostęp online: https://doi.org/10.4467/2543702xshs.17.007.7708. OTRZYMANO: 18.11.2016 ZAAKCEPTOWANO: 16.11.2017 OPUBLIKOWANO ONLINE: 18.12.2017 POLITYKA ARCHIWIZOWANIA Green SHERPA / RoMEO Colour LICENCJA WWW http://pau.krakow.pl/studia-historiae-scientiarum/; http://www.ejournals.eu/sj/index.php/shs/

Krzysztof Ludwik Birkenmajer on Spitsbergen, Greenland and Antarctica (23 expeditions). For many years chairman of the Committee on Polar Research of the Polish Academy of Sciences, he is now its Honorary Chairman. Keywords: Polish research, Arctic, Antarctic, history. 1. Wprowadzenie Tradycja polskich badań polarnych obszarów Ziemi sięga drugiej połowy dziewiętnastego wieku, gdy polscy uczeni zesłańcy po powstaniu styczniowym (1863/1864), tacy jak prof. Aleksander Czekanowski Ryc. 1. Trasy syberyjskich wypraw badawczych prowadzonych przez polskich zesłańców A. Czekanowskiego (1873, 1875) i J. Czerskiego (1891 1892), finansowanych przez Petersburską Akademię Nauk oraz wypraw badawczych K. Bohdanowicza (1895 1898, 1900) i J. Morozewicza (1903). Zestawione przez W. Narębskiego (1966). Fig. 1. Routes of Siberian expeditions led by Polish political exiles A. Czekanowski (1873, 1875) and J. Czerski (1891 1892), financed by the Sankt Petersburg Academy of Sciences, and research expeditions led by K. Bohdanowicz (1895 1898) and J. Morozewicz (1903). Compiled by W. Narębski (1966). 124 K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708

Nauka w Polsce (1833 1876) i jego uczeń Jan Czerski (1845 1892), dokonywali znakomitych odkryć geograficznych i geologicznych na rosyjskiej Syberii (ryc. 1). Badania z zakresu nauk o Ziemi kontynuowało wielu polskich uczonych, powiązanych zwłaszcza z Instytutem Górniczym w Petersburgu, jak Leonard Jaczewski (w latach 1891 1908) i Karol Bohdanowicz (w latach 1895 1898 i 1900). Podczas I Roku Polarnego (1882 1883) lekarz Leon Hryniewiecki był kierownikiem rosyjskiej stacji meteorologicznej na Nowej Ziemi. Tamże, dr Józef Morozewicz, uczestnik Wyprawy Czernyszewa (1895) oraz Adam Piwowar (zesłany do Archangielska, 1905) prowadzili badania geologiczne. W słynnej Wyprawie Rosyjsko- -Szwedzkiej dla Pomiarów Południka Ziemskiego na Spitsbergenie (1899 1900) brali także udział Polacy, na co wskazują polsko brzmiące nazwiska w składzie wyprawy np. Sikora, Kowalski, Kowalewski. W latach 1997 1999 obchodziliśmy setną rocznicę udziału polskich uczonych, dr. Henryka Arctowskiego (1871 1958) i Antoniego Bolesława Dobrowolskiego (1872 1954), w słynnej belgijskiej wyprawie antarktycznej na statku Belgica, dowodzonym przez por. Adriana de Gerlache de Gomery. Była to pierwsza w historii międzynarodowa ekspedycja naukowa, która przezimowała w Antarktyce. Wzięli w niej udział Belgowie, Norwedzy, Polacy, Rumun i Amerykanin, zaś dr Henryk Arctowski pełnił funkcję kierownika naukowego wyprawy. 1 Badania naukowe w Arktyce, prowadzone podczas wypraw pod polskim sztandarem od 1932 roku do chwili obecnej, objęły archipelag Svalbard (Wyspa Niedźwiedzia i Spitsbergen) i Grenlandię Zachodnią. Wyprawy indywidualne, w małych zespołach lub uczestnictwo w wyprawach zagranicznych poszerzyły ten obszar o Islandię, Grenlandię Wschodnią, Kanadyjski Archipelag Arktyczny i Alaskę. 1 Zwieńczeniem takich zainteresowań Dobrowolskiego była monografia Historia naturalna lodu (1923). Opóźnionym efektem tego dzieła i prac kolejnych polskich pokoleń badaczy tej problematyki jest międzynarodowa recepcja, wprowadzonego przez Dobrowolskiego, pojęcia kriosfery (the cryosphere). Otóż pojęcie to od lat 90. XX w. jest w powszechnym użyciu; np. w ramach International Union of Geodesy and Geophysics, aktywnie działa International Association of Cryospheric Sciences, wydające prestiżowe czasopismo The Cryoshere zob. Barry, Jania, Birkenmajer 2011. Warto też wspomnieć tutaj o pierwszych w historii lotach samolotem w Arktyce w 1914 r. przez (Alfonsa) Jana Nagórskiego w służbie rosyjskiej zob. Nagórski 1958; Barr 1985. K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708 125

Krzysztof Ludwik Birkenmajer 2. II Rok Polarny, 1932 1933 Wyspa Niedźwiedzia Po raz pierwszy pojawiła się możliwość zorganizowania polarnej wyprawy naukowej pod polskim sztandarem z okazji II Roku Polarnego (1932 1933). Okazja ta została właściwie wykorzystana przez polską służbę meteorologiczną oraz uniwersyteckie środowiska geograficzne. W Komitecie Organizacyjnym II Roku Polarnego znaleźli się prof. Henryk Arctowski, ówczesny profesor Katedry Meteorologii i Geofizyki Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie oraz Antoni Bolesław Dobrowolski, szef polskiej służby meteorologicznej. Wyprawa ta wykorzystała udostępnione nam przez rząd norweski budynki kopalni węgla Tunheim na Wyspie Niedźwiedziej (Bjørnøya). Organizatorem badań naukowych podczas II Roku Polarnego został dr Jean Lugeon Szwajcar, ówczesny dyrektor Państwowego Instytutu Meteorologicznego w Warszawie. Zorganizowano całoroczną wyprawę na Wyspę Niedźwiedzią (norweski archipelag Svalbard), w sezonie letnim (1932 r.) pracował pięcioosobowy zespół pod kierunkiem J. Lugeona, trzyosobowym zespołem zimującym (lata 1932 1933) kierował inż. C. Centkiewicz. Zakres badań obejmował meteorologię, geomagnetyzm, zorzę polarną, promieniowanie słoneczne i trzaski radiowe. 3. NW Ziemia Torella, Spitsbergen 1934 W dwa lata po Wyprawie na Wyspę Niedźwiedzią, Stanisław Siedlecki (który zimował na Wyspie Niedźwiedziej w wyprawie II Roku Polarnego), wraz z inż. Stefanem Bernadzikiewiczem, przewodniczącym warszawskiego Klubu Wysokogórskiego, podjęli się organizacji pierwszej polskiej wyprawy do północno-zachodniej części Ziemi Torella na Spitsbergenie. Wyprawa składała się z siedmiu uczestników, ze Stefanem Bernadzikiewiczem jako kierownikiem. Jej najwartościowsze osiągnięcia to opracowanie osnowy geodezyjnej oraz zdjęcie fotogrametryczne tego bardzo słabo znanego przedtem lądu na Spitsbergenie (Sylweriusz B. Zagrajski i Antoni Rogala Zawadzki) oraz wykonanie mapy geologicznej tego obszaru (500 km 2 ) wraz z opisem budowy geologicznej (dr Stefan Zbigniew Różycki 1935; 1936a; 1936b; 1959). Pozostało po tych pracach wiele polskich nazw na oficjalnych mapach norweskich. 126 K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708

Nauka w Polsce 4. Przejście Spitsbergenu z południa na północ, 1936 r. Kolejna polska wyprawa polarna dokonała przejścia na nartach, z saniami, z południa (Sørkapp) na północ (Verlegenhuken) Spitsbergenu głównej wyspy archipelagu Svalbardu. Na trasie liczącej ponad 800 km dokonali tego w czasie sześciu tygodni trzej polscy polarnicy: Stefan Bernadzikiewicz, Konstanty Jodko-Narkiewicz i Stanisław Siedlecki (ryc. 2). Wyprawa ta miała charakter sportowy. Ryc. 2. Trasa przemarszu z saniami wzdłuż Spitsbergenu przez polską wyprawę w 1936 r. Fig. 2. Sledge-and ski route of the Polish 1936 expedition on Spitsbergen. K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708 127

Krzysztof Ludwik Birkenmajer 5. Wyprawa do Zachodniej Grenlandii, 1937 r. Siedmioosobowa wyprawa do Zachodniej Grenlandii (kierownik dr Aleksander Kosiba z Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie) pracowała przez 3 miesiące w rejonie Arfersiorfik, wykonując zdjęcia fotogrametryczne, obserwacje meteorologiczne, studia glacjologiczne, geologiczne, geomorfologiczne i botaniczne. 6. Wyprawa do Ziemi Oskara II, NW Spitsbergen, 1938 r. Czteroosobowa ekspedycja do Ziemi Oskara II w północno-zachodnim Spitsbergenie pod kierunkiem inż. S. Bernadzikiewicza studiowała Ryc. 3. Położenie stacji spitsbergeńskiej im. S. Siedleckiego we fiordzie Hornsund (H). Fig. 3. Location of the Polish Spitsbergen Station at Hornsund fjord (H) on Spitsbergen. 128 K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708

Nauka w Polsce zagadnienia glacjologiczne i geomorfologiczne wzdłuż zachodniego wybrzeża Ziemi Oskara II (Kaffiøyra), na północ od Isfjorden. Wyniki wyprawy zebrane zostały w monografii geomorfologicznej obszaru autorstwa prof. Mieczysława Klimaszewskiego (publ. 1960). Ryc. 4. Łańcuch górski Sofiekammen w sąsiedztwie Stacji im. S. Siedleckiego we fiordzie Hornsund na Spitsbergenie (fot. K. Birkenmajer). Fig. 4. Mountain chain Sofiekammen near the Polish Siedlecki Scientific Station, Hornsund fjord, south Spitsbergen (photo by K. Birkenmajer). 7. Wyprawa rekonesansowa, Spitsbergen 1956 r. Pięcioosobowa rekonesansowa wyprawa w 1956 r. pod kierunkiem S. Siedleckiego do rejonu fiordu Hornsund w południowym Spitsbergenie, miała za zadanie znalezienie miejsca pod budowę stacji naukowej III. MRG. Po opłynięciu łodzią motorową fiordu Hornsund (ryc. 3, 4), wybrano lokalizację stacji na wybrzeżu w Zatoce Białego Niedźwiedzia (Isbjørnhamna). Zbudowana w tym miejscu w 1957 roku stacja naukowa (ryc. 5), po częściowych przebudowach i uzupełnieniach oraz okresowych remontach służy do dziś (ryc. 6). K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708 129

Krzysztof Ludwik Birkenmajer Ryc. 5. Pierwszy transport załogi i sprzętu na Lodowiec Hansa we fiordzie Hornsund na Spitsbergenie, III rd MRG. Terenowym autem kieruje S. Siedlecki (u dołu po lewej). Na górze, od lewej ku prawej: C. Lipert, M. Doroszewski, K. Birkenmajer, J. Staszel, J. Fellmann (fot. W. Puchalski). Fig. 5. First land transport of crew and luggage, 3 rd IGY, Hornsund fjord, Spitsbergen. S. Siedlecki (expedition leader) at the wheel (lower down). Upper part of the figure, left to right: C. Lipert, M. Doroszewski, K. Birkenmajer, J. Staszel, J. Fellmann (photo by W. Puchalski). 8. III Międzynarodowy Rok Geofizyczny (III Rok Polarny), 1957/1958 r. Podczas III Międzynarodowego Roku Geofizycznego (MRG 1957/1958) i jego przedłużenia Międzynarodowej Współpracy Geofizycznej (MWG 1959/1960, 1962), odbyło się pod kierunkiem S. Siedleckiego pięć wypraw letnich i jedno zimowanie na Spitsbergenie (1957/1958; ryc. 7, 8). 130 K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708

Nauka w Polsce Ryc. 6. Stacja spitsbergeńska im. S. Siedleckiego w Hornsundzie na Spitsbergenie (fot. K. Birkenmajer). Fig. 6. Polish Station Stanisław Siedlecki at Hornsund, Spitsbergen (photo by K. Birkenmajer). Ryc. 7. Skalnica Saxifraga oppositifolia kwitnie na tundrze w Zatoce Białego Niedźwiedzia, fiord Hornsund, Spitsbergen (fot. K. Birkenmajer). Fig. 7. Saxifraga oppositifolia at low tundra, Isbjørnhamna, Hornsund fjord, Spitsbergen (photo by K. Birkenmajer). K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708 131

Krzysztof Ludwik Birkenmajer Ryc. 8. Ślady niedźwiedzia polarnego na Spitsbergenie (fot. K. Birkenmajer). Fig. 8. Footprints of a polar bear on Spitsbergen (photo by K. Birkemajer). 9. Wyprawy spitsbergeńskie MRG-MWG, 1957/1958, 1959/1960 (1962) Wyprawy letnie przypływały z Polski do Hornsundu na początku sezonu i odpływały z końcem lata arktycznego, korzystając ze statku hydrograficznego O.H. Bałtyk, a w 1957 r. także statku handlowego S/S Ustka. W otoczeniu fiordu Hornsund, które obejmowało południowo-zachodnią część Ziemi Wedel Jarlsberga, północną część Ziemi Południowego Przylądka (Sørkapp Land) i południowo-wschodnią część Ziemi Torella, prowadzono obserwacje naukowe z zakresu meteorologii, geomagnetyzmu, zorzy polarnej, studia jonosferyczne, pomiary 132 K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708

Nauka w Polsce ozonu i atmosferycznych opadów radioaktywnych, zdjęcia geodezyjne, obserwacje astronomiczne, limnologię i oceanografię, badania botaniczne i zoologiczne, następnie glacjologiczne (kierownik prof. A. Kosiba), geomorfologiczne i studia peryglacjalne (kierownicy: prof. A. Jahn i prof. J. Dylik) oraz geologiczne i paleontologiczne (kier. doc. K. Birkenmajer). Wyniki badań tych ekspedycji opublikowano w ponad 300 oryginalnych artykułach i monografiach naukowych, opracowano i wydrukowano kilka map geologicznych, topograficznych i geomorfologicznych w różnych skalach. Najważniejsza z nich (w skali 1:75 000, na podkładzie w skali 1:50 000), będąca kontynuacją zdjęcia prof. Stefana Z. Różyckiego z 1934 r. (Różycki 1959), pokryła obszar południowej części Ziemi Wedel Jarlsberga i Ziemi Torella oraz północnej części Ziemi Południowego Przylądka, obejmując obszar około 800 km 2. Występują tu skały wieku od młodszego proterozoiku po czwartorzęd włącznie (Birkenmajer, 1990). 10. Wyprawa Wschodnioantarktyczna, 1958/1959 W sezonie 1958/1959 Polska Akademia Nauk wysłała rekonesansową wyprawę III MRG do Oazy Bungera (Wybrzeże Knoxa) w Antarktydzie Wschodniej (kierownik doc. Wojciech Krzemiński), korzystając z radzieckiego transportu morskiego do stacji Mirnyj, a następnie transportu helikopterem do Bunger Hills. Polska Akademia Nauk przejęła tam radziecką Stację Naukową Oazis, dla której wprowadziła imię Antoniego Bolesława Dobrowolskiego. 11. Organizacja polskich badań polarnych stan obecny Obecny system organizacyjny polskich badań polarnych został wypracowany dzięki doświadczeniom nabytym przez sześćdziesiąt lat, poczynając od wypraw naukowych III Międzynarodowego Roku Geofizycznego (1957/1958). Opiera się on na współpracy i współdziałaniu sponsorowanego przez Polską Akademię Nauk Komitetu Badań Polarnych przy Prezydium PAN, odpowiednich komitetów narodowych do współpracy z międzynarodowymi naukowymi organizacjami polarnymi oraz stałych stacji polarnych. Długą tradycję konsolidowania polskiego środowiska polarników ma Klub Polarny przy Polskim Towarzystwie K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708 133

Krzysztof Ludwik Birkenmajer Geograficznym. W 2012 roku zawiązało się Polskie Konsorcjum Polarne, skupiające 18 uczelni i instytutów naukowych, które współpracują prowadząc aktywne badania w Arktyce i Antarktyce. Działa także Centrum Studiów Polarnych, posiadające status Krajowego Naukowego Ośrodka Wiodącego KNOW w zakresie nauk o Ziemi (2014 2018). Komitet Badań Polarnych przy Prezydium PAN jest powoływany spośród pracowników nauki doświadczonych w badaniach polarnych. Kadencja jego przewodniczącego wynosi obecnie 4 lata. Liczba członków KBP PAN jest zmienna, zatwierdzana przez Prezydium PAN w zależności od stopnia zaangażowania KBP w działalność naukową i organizacyjną (np. międzynarodowe kongresy i sympozja naukowe). Obecnie funkcję przewodniczącego KBP PAN 2 sprawuje prof. dr hab. Jacek Jania (glacjolog z Uniwersytetu Śląskiego). Członkowie KBP reprezentują różne specjalności w zakresie nauk o Ziemi, jak sejsmologia, glacjologia, geomorfologia, geologia i paleontologia, następnie biologia, ekologia, politologia, socjologia i in. Okresowo przedstawiają oni wyniki badań zarówno zespołów, jak i indywidualnych badaczy, które składają się na zbiorcze sprawozdania KBP, przedkładane raz do roku przez Przewodniczącego KBP na forum Prezydium PAN. Aktualnie Polska posiada trzy stałe stacje naukowe w obszarach polarnych: Stację im. S. Siedleckiego na Spitsbergenie; Stację im. A.B. Dobrowolskiego w Oazie Bungera w Antarktydzie Wschodniej; Stację im. H. Arctowskiego na Wyspie Króla Jerzego (Szetlandy Południowe) w Antarktydzie Zachodniej. 12. Stacja im. Stanisława Siedleckiego na Spitsbergenie Stacja zbudowana przez uczestników wyprawy III. MRG w 1957 r. aktualnie działa w strukturze organizacyjno-finansowej Instytutu Geofizyki PAN w Warszawie. W latach 1957 1960 (1962) stacja prowadziła badania rozpoczęte w 1956 r. dzięki funduszom uzyskanym przez PAN na badania III. MRG (1957/1958) i jego przedłużenia MWG (1959/1960). Kierownikiem wypraw III. MRG-MWG (1957 1960) był doc. Stanisław Siedlecki. Od 2007 roku, jubileuszu 50-lecia działalności, stacja ta nosi jego imię. 2 Notabene w związku ze zmianami w statucie PAN, przewodniczących komitetów przy prezydium PAN w nowej kadencji mianował Prezes PAN. 134 K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708

Nauka w Polsce W latach 1962 1977 regularne badania naukowe na stacji uległy przerwaniu ze względu na wyczerpanie funduszy przyznanych Polskiej Akademii Nauk na badania III. MRG-MWG. Kontynuowano jednak badania w sezonach letnich w zakresie nauk o Ziemi w ramach inicjatywy i dotacji Uniwersytetu Wrocławskiego, współpracy z Instytutem Geofizyki PAN i uniwersytetów brytyjskich (z inicjatywy doc. S. Baranowskiego) oraz rządu norweskiego. Badania doc. K. Birkenmajera, prof. S. Siedleckiego i doc. J. Szupryczyńskiego były w tym okresie finansowane przez Norweski Instytut Polarny. W tych latach Polska Stacja w Hornsundzie znajdowała się pod opieką Norweskiego Instytutu Polarnego (Norsk Polarinstitutt, Oslo) oraz Gubernatora Svalbardu (Longyearbyen, Spitsbergen). Dzięki inicjatywie doc. S. Baranowskiego (Uniwersytet Wrocławski), przy współpracy Instytutu Geofizyki PAN oraz Morskiego Instytutu Rybackiego w Gdyni i Wyższej Szkoły Morskiej w Gdyni została rozwiązana tak istotna sprawa, jaką jest transport uczestników wypraw badawczych. Począwszy od 1970 roku polskim wyprawom letnim udostępniono transport z kraju na Spitsbergen i z powrotem statkiem szkolnym Jan Turlejski, należącym do Wyższej Szkoły Morskiej w Gdyni. Po zatwierdzeniu przez Rząd PRL merytorycznego i finansowego programu polskich badań polarnych, w latach 1977 1982 mógł zostać podjęty gruntowny remont Stacji, w dwadzieścia lat po jej zbudowaniu. Został on wykonany podczas całorocznej wyprawy PAN w latach 1977/1978 (kierownik doc. J. Szupryczyński). Od tego czasu stacja wznowiła regularną całoroczną działalność jako Stacja Naukowa Polskiej Akademii Nauk w schemacie organizacyjnym Instytutu Geofizyki PAN. 13. Stacja im. Antoniego Bolesława Dobrowolskiego, Antarktyda Wschodnia Na podstawie umowy zawartej w 1958 roku pomiędzy Polską i Radziecką Akademiami Nauk, Polska przejęła budynki i wyposażenie Stacji Oazis w Oazie Bungera (Knox Coast, Antarktyda Wschodnia; ryc. 9). Stacja otrzymała imię Antoniego Bolesława Dobrowolskiego, polskiego uczestnika Belgijskiej Wyprawy Antarktycznej (1897 1899) do Antarktydy Zachodniej. Jego badania kryologiczne i glacjologiczne, wykonane podczas tej wyprawy, miały rangę światową. Opiekunem i organizatorem badań na stacji jest Instytut Geofizyki PAN w Warszawie. K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708 135

Krzysztof Ludwik Birkenmajer Ryc. 9. Położenie stacji antarktycznych PAN. D Stacja im. A. B. Dobrowolskiego: A Stacja im. H. Arctowskiego. Fig. 9. Location of the Polish Antarctic stations. D A. B. Dobrowolski Station; A H. Arctowski Station. Pierwsza wyprawa (1958/1959) do Oazy Bungera (Knox Coast), którą kierował doc. Wojciech Krzemiński, geodeta (jego zastępcą był dr S.M. Zalewski, hydrolog), dopłynęła radzieckim statkiem do czoła lądolodu antarktycznego w niedalekim sąsiedztwie stacji Mirnyj, skąd helikopterem, do około 300 km oddalonej Stacji Oazis. Podczas tej wyprawy wykonano badania strefy peryglacjalnej (prof. S.Z. Różycki) i pomiary grawimetryczne. Po powrocie pierwszej wyprawy z Antarktydy Wschodniej, organizatorzy drugiej (planowanej na lata 1959/1960) napotkali niestety trud- 136 K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708

Nauka w Polsce ności i nie uzyskali poparcia ze strony decydentów polityczno-finansowych. W konsekwencji ciągłość badań na stacji uległa przerwaniu aż do 1978 r. Stacja była jednak odwiedzana okazjonalnie przez polskich badaczy (S.M. Zalewski) w ramach wypraw radzieckich. Druga wyprawa na Stację im. A.B. Dobrowolskiego, sfinansowana przez Polską Akademię Nauk (kierownik doc. W. Krzemiński), odbyła się podczas lata antarktycznego 1978/1979. Wyprawa popłynęła na polskim statku M/S Zawichost, (powrót do kraju nastąpił razem z wyprawą ze Stacji im. H. Arctowskiego na statku Antoni Garnuszewski). Badania naukowe obejmowały meteorologię, klimatologię, glacjologię, geomorfologię i geologię czwartorzędu, prowadzono obserwacje astronomiczne, grawimetryczne i magnetyczne oraz wykonano zdjęcia geodezyjne i fotogrametryczne. Opracowano wielkoskalową mapę części Oazy Bungera na podstawie własnych zdjęć lotniczych. 14. Stacja im. Henryka Arctowskiego, Antarktyda Zachodnia Po Morskiej Wyprawie Badawczej do Antarktyki Zachodniej (1975/ 1976), zorganizowanej przez Instytut Ekologii PAN (kierownik doc. S. Rakusa-Suszczewski) i Morski Instytut Rybacki w Gdyni (kierownik Ryc. 10. Stacja im. H. Arctowskiego w Zatoce Admiralicji na Wyspie Króla Jerzego, Szetlandy Południowe, Antarktyka Zachodnia (fot. K. Birkenmajer). Fig. 10. H. Arctowski Station, Admiralty Bay, King George Island, South Shetland Islands, West Antarctica (photo by K. Birkenmajer). K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708 137

Krzysztof Ludwik Birkenmajer D. Dutkiewicz), w sezonie lata antarktycznego 1976/1977, doc. S. Rakusa-Suszczewski poprowadził morską wyprawę PAN, której celem było zbudowanie stacji naukowej PAN w obrębie archipelagu Szetlandów Południowych. Wybrano miejsce w Zatoce Admiralicji na Wyspie Króla Jerzego (ryc. 9, 10, 11). Stacja, której nadano imię profesora Henryka Arctowskiego, służy kolejnym całorocznym wyprawom organizowanym obecnie przez Instytut Biochemii i Biofizyki PAN (w latach ubiegłych przez Zakład Biologii Antarktycznej PAN). Główne kierunki badań prowadzonych na Stacji to biologia morza i lądu (kier. prof. S. Rakusa-Suszczewski), geologia Wyspy Króla Jerzego i północnej części Półwyspu Antarktycznego (kier. prof. K. Birkenmajer, następnie Ryc. 11. Pingwinisko niedaleko Stacji im. H. Arctowskiego, Wyspa Króla Jerzego, Szetlandy Południowe, Antarktyka Zachodnia (fot. K. Birkenmajer). Fig. 11. Penguin rookery near H. Arctowski Station, King George Island, South Shetland Islands, West Antarctica (photo by K. Birkenmajer). 138 K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708

Nauka w Polsce Ryc. 12. Grupa geologiczna polskiej wyprawy antarktycznej w 1978 r. na Stacji im. H. Arctowskiego, Wyspa Króla Jerzego, Szetlandy Południowe, Antarktyka Zachodnia. Od lewej: W. Parzygnat (szef pilotów, mechanik), K. Rolnicki, K. Birkenmajer (kierownik), A.K. Tokarski (fot. K. Birkenmajer). Fig. 12. Geological party, Polish Antarctic Expedition, 1978 at H. Arctowski Station, King George Island, South Shetland Islands, West Antarctica. From left to right: W. Parzygnat (chief pilot, mechanic), K. Rolnicki, K. Birkenmajer (expedition leader), A.K. Tokarski (photo by K. Birkenmajer). Ryc. 13. Niewielki czynny wulkan Penguin Island niedaleko Stacji im. H. Arctowskiego, Cieśnina Bransfielda, Antarktyka Zachodnia (fot. K. Birkenmajer). Fig. 13. Small active volcano Penguin Island near H. Arctowski Station, Bransfield Strait, West Antarctica (photo by K. Birkenmajer). K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708 139

Krzysztof Ludwik Birkenmajer dr hab. Krzysztof Krajewski zmarł jesienią 2017 r.), paleontologia (kier. prof. A. Gaździcki) i sedymentologia we współpracy z Instituto Antártico Argentino (IAA). W sezonie 1978/1979 zespoły naukowe wykorzystywały do badań terenowych polskie helikoptery oraz kutry rybackie (ryc. 12, 13). 15. Morskie Antarktyczne Wyprawy Geodynamiczne, 1979 1991 W latach 1979 1991 Instytut Geofizyki PAN zorganizował cztery wyprawy badawcze do rejonu pomiędzy Cieśniną Drake a i Półwyspem Antarktycznym (kierownik prof. A. Guterch), korzystając z wyczarterowanych polskich statków. Badania podczas tych wypraw prowadzono przy pomocy głębokich sondowań sejsmicznych w akwenach morskich wzdłuż Półwyspu Antarktycznego (głównie w Cieśninie Bransfielda). Umożliwiły one rozpoznanie głębokiej struktury skorupy ziemskiej tego obszaru. Równocześnie były prowadzone studia geologiczne (kier. prof. K. Birkenmajer) i paleontologiczne (kier. prof. A. Gaździcki) w północnej części Półwyspu Antarktycznego i na przyległych wyspach. Badania te były powiązane z pracami międzynarodowych grup specjalistów SCAR ANTALITH (Group of Specialists on Antarctic Lithosphere) i GOSC (Group of Specialists on Cenozoic Palaeoenvironments and Palaeoclimates of the Southern High Latitudes). 16. Datowania radiometryczne skał antarktycznych Dzięki współpracy prof. K. Birkenmajera (Instytut Nauk Geologicznych PAN), prof. W. Narębskiego (Muzeum Ziemi PAN, Warszawa) oraz prof. A. Gaździckiego (Instytut Paleobiologii PAN, Warszawa) z Centro di Studio per la Geocronologia e Geochimica delle Formazione Recenti, C.N.R., Roma (prof. M. Nicoletti) oraz z Budesanstalt für Geowissenschaften und Rohstoffe (Hannover, BRD) przeprowadzono datowania (K-Ar) serii skał wulkanicznych (górna kreda dolny miocen) na Wyspie Króla Jerzego (Południowe Szetlandy, Antarktyda Zachodnia). Kolejne badania wieku radiometrycznego (K-Ar, Ar/Ar) skał trzeciorzędowych i górnokredowych Wyspy Króla Jerzego były prowadzone we współpracy z Instytutem Geologii Chińskiej Akademii Nauk i uniwersytetem brazylijskim w São Paulo. Obecnie są one 140 K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708

Nauka w Polsce Ryc. 14. Występowanie utworów trzeciorzędowych zlodowaceń na Wyspie Króla Jerzego, Antarktyda Zachodnia (wg K. Birkenmajera 1996). Fig. 14. Occurrence of Tertiary glacigenic deposits of different ages on King George Island, West Antarctica (from Birkenmajer 1996). kontynuowane w Instytucie Nauk Geologicznych PAN w Warszawie (dr A. Mozer), we współpracy z Instytutem Fizyki Jądrowej Węgierskiej Akademii Nauk w Debreczynie (prof. Z. Pécskay). Datowania te dotyczą m.in. wieku morskiej i lądowej serii wulkaniczno-osadowej, w której występują ślady pierwszych trzeciorzędowych zlodowaceń antarktycznych (dolny oligocen miocen; ryc. 14). 17. Oceanografia Badania oceanograficzne na Oceanie Południowym były realizowane w ramach międzynarodowego programu BIOMASS: FIBEX First International BIOMASS Experiment 1980/1981; SIBEX Second International BIOMASS Experiment 1984; BIOMASS III 1986/1987 i ASIZ Antarctic Sea-Ice Zone 1988/1989. Badania te przeprowadzano na statku Profesor Siedlecki, a kierował nimi prof. Stanisław Rakusa- -Suszczewski z Zakładu Biologii Antarktyki PAN. K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708 141

Krzysztof Ludwik Birkenmajer Coroczne badania oceanograficzne były prowadzone także w północnej części Oceanu Atlantyckiego: na Morzu Grenlandzkim i we fiordach Spitsbergenu. Badano fizykę i chemię morza oraz ekologię morską. Badania te prowadzono ze statków norweskich, niemieckiego Polarstern oraz, zwłaszcza od IV Międzynarodowego Roku Polarnego 2007 2009, przy użyciu własnego statku Oceanii. 18. Polscy geolodzy w wyprawach norweskich do Svalbardu i duńskich do Grenlandii Wyprawami Norweskiego Instytutu Polarnego do archipelagu Svalbard kierowali po zakończeniu III MRG dwaj polscy polarnicy: prof. K. Birkenmajer (1962, 1964, 1966, 1970, 1990 Sørkapp Land, Wedel Jarlsberg Land i Torell Land) oraz prof. S. Siedlecki (1965, 1966 Bjørnøya, Van Keulenfjorden). Prof. K. Birkenmajer prowadził także badania geologiczne we Wschodniej Grenlandii jako uczestnik wypraw duńskich w latach 1971 i 1976. 19. Wyprawy polsko-amerykańskie na Spitsbergen 1974 1979 W ramach współpracy naukowej Instytutu Geofizyki PAN i University of St. Louis (USA) zostały przeprowadzone badania paleomagnetyczne, datowania (K-Ar) i badania sejsmologiczne we fiordzie Hornsund (kier. prof. K. Birkenmajer, 1974), w zatoce Agardhbukta, Storfjorden (kier. prof. K. Birkenmajer, 1977) i Isfjorden (kier.doc. M. Jeleńska, 1979). 20. Wyprawy polarne i letnie stacje uniwersyteckie Niektóre polskie ośrodki uniwersyteckie w okresie lata arktycznego prowadzą badania, głównie z zakresu nauk o Ziemi, na obszarze archipelagu Svalbardu. Są one każdorazowo uzgadniane z Gubernatorem Svalbardu i Dyrekcją Norweskiego Instytutu Polarnego. 3 Wyprawy Uniwersytetu Jagiellońskiego (Kraków), do zachodniej części Ziemi Południowego Przylądka (kier. prof. Z. Czeppe, w latach Forum. 3 Notabene od prawie 10 lat funkcję NIP zastąpił Sekretariat Svalbard Science 142 K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708

Nauka w Polsce kolejnych prof. M.A. Olech i prof. W. Ziaja). Badania geograficzne, glacjologiczne i botaniczne prowadzono w oparciu o starą bazę traperską na Suffolkpynten, Sørkapp Land oraz chaty traperskie w Isfjorden. Wyprawy Uniwersytetu Wrocławskiego (Wrocław) korzystające z niewielkiej stacji zbudowanej u ujścia doliny Bratteggdalen (kier. doc. S. Baranowski, 1970 1974), obecnie Stacja im. Stanisława Baranowskiego ( Baranówka ), do Hornsundu i Van Keulenfjorden, były organizowane wspólnie z Instytutem Paleobiologii PAN (prof. G. Biernat) i Instytutem Nauk Geologicznych PAN (prof. K. Birkenmajer). W ramach tych wypraw prowadzono badania glacjologiczne. Wyprawy Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej (Lublin), w oparciu o dawną kopalnię węgla Calypsobyen, Bellsund (Recherchefjorden). Od 1986 roku są w tym rejonie prowadzone badania glacjologiczne i zjawisk peryglacjalnych (inicjator i kierownik całości badań prof. K. Pękala, obecnie kieruje programem dr hab. Piotr Zagórski). Wyprawy Akademii Górniczo-Hutniczej (Kraków). Letnie wyprawy geologiczne do południowo-zachodniej części Ziemi Wedel Jarlsberga (Hornsund) były prowadzone z bazy na Stacji im. S. Siedleckiego oraz z domku traperskiego Hyttevika (kier. mgr J. Chrząstowski i prof. A. Manecki, obecnie dr inż. J. Czerny). Wyprawy Uniwersytetu Warszawskiego do Isfjordu, Nordenskiöld Land. Badania glacjologiczne i geomorfologiczne (kier. dr A. Musiał). Wyprawy Uniwersytetu Śląskiego od 1977 roku prowadzą badania glacjologiczne, wieloletniej zmarzliny, zjawisk krasowych, hydrochemii w różnych częściach Svalbardu (Sørkapland, Ziemia Wedel Jarlsberga, Ziemia Torella, NW Spitsbergen, Nordaustlandet zainicjowanie i kier. prof. M. Pulina oraz prof. J. Jania) Wyprawy Uniwersytetu Poznańskiego do Petuniabukta (Billefjorden, Isfjorden). Od 2011 r. własna infrastruktura (dwa domki typu kontenerów, obecnie w pobliżu dawnej rosyjskiej osady górniczej Piramiden) rozwój badań dzięki zaangażowaniu prof. A. Kostrzewskiego i dr hab. G. Rachlewicza). Wyprawy Toruńskiego Uniwersytetu im. M. Kopernika. Własny domek bazowy na Kaffiøyra, Forlandsundet (od 1975 r., latem, także zimą). Badania: glacjologia, klimat, badania hydrologiczne i geomorfologiczne (kier. doc. M. Grześ, prof. J. Szupryczyński, prof. G. Wójcik i ich uczniowie obecnie kier. dr hab. I. Sobota). K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708 143

Krzysztof Ludwik Birkenmajer 21. Działalność wydawnicza Komitet Badań Polarnych PAN od 1980 r. wydaje kwartalnik Polish Polar Research (redaktorzy prof. A. Gaździcki i prof. K. Jażdżewski, od drugiej połowy 2016 r. redaktorami są: prof. M. Błażewicz-Paszkowycz i dr hab. W. Majewski), który zamieszcza oryginalne artykuły naukowe w języku angielskim i znajduje się na międzynarodowej liście czasopism indeksowanych przez Journal Citation Reports (lista A czasopism MNiSW). Natomiast Komisja Meteorologii i Klimatologii Polarnej Komitetu Badań Polarnych PAN jest od 1991 roku wydawcą polskojęzycznego czasopisma Problemy Klimatologii Polarnej (lista B czasopism MNiSW). Biuletyn Polarny ukazuje się od 1993 r. w języku polskim, nieregularnie (ostatnio redaktorem jest prof. A. Manecki). Wydawany jest wspólnie przez Komitet Badań Polarnych PAN i Klub Polarny przy Polskim Towarzystwie Geograficznym, zamieszcza m.in. informacje o najważniejszych wydarzeniach w polskim i międzynarodowym środowisku polarnym. Polish polar research (outline) Summary The Polish polar research in the Arctic goes back to the nineteenth century. Geographical discoveries and systematic field studies in the Arctic Siberia were carried out by Polish exiles after unsuccessful uprising of 1863 1864. High quality field studies were conducted by such university-educated Polish exiles as professor Aleksander Czekanowski (1833 1876) and his gifted disciple Jan Czerski (1845 1892). The geographical discoveries of the previously unknown mountain ranges (the Czekanowski Mountain Range, the Chersky Mountain Range Ryc. 1), subsequently financed by the St. Petersburg Academy of Sciences, became a real step forward in geographical and geological studies of the Russian Siberia. They were continued by other Polish scientists, especially by those connected to the St. Petersburg Mining Institute, such as Leonard Jaczewski (in 1891 and 1908) and Karol Bohdanowicz (in 1895 1898 and 1900). During the 1 st Polar Year (1882 1883), Leon Hryniewiecki M.D. was the chief of the Russian Meteorological Station at Novaya Zemlya. There, Dr. Józef Morozewicz, member of the Tschernyshev s expedition (1895) and Adam Piwowar (exiled to Archangelsk, 1905) carried out geological investigations. Names 144 K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708

Nauka w Polsce of numerous members of the Russian-Swedish Expedition for Measuring the Meridian on Spitsbergen (1899 1900) indicate that they might be of Polish origin. During 1997 1999 Poland celebrated a centennial of participation of two Polish scientists Dr. Henryk Arctowski (1871 1958) and Antoni Bolesław Dobrowolski (1872 1954) in a famous Belgian expedition on the Belgica to the West Antarctica. It was the first international Antarctic expedition that had spent the winter there (in the Bellingshausen Sea). Its scientific leader was a Belgian captain, Adrien de Gerlache de Gomery, and the chief of its scientific staff was Dr. Henryk Arctowski, a Polish geophysicist and geologist. The Polish Arctic expedition of five scientists took place during the 2 nd Polar Year (1932 1933) to Bjørnøya, the Svalbard archipelago. It was headed by Dr. Jean Lugeon, the then director of the Polish Meteorologcal Institute (spring and summer of 1932), succeeded by Eng. Czesław Centkiewicz (winter 1932/33). The scope of the scientific research included meteorology, geomagnetism, aurora borealis, solar radiation and radio noise. An expedition of seven men to NW Torell Land, Spitsbergen, was organized in 1934 by two Polish mountaineers Eng. Stefan Bernadzikiewicz (the expedition s leader) and Stanisław Siedlecki (previously a member of the 2 nd Polar Year Expedition to Bjørnøya). The most important achievements were the preparation of a trigonometric and photogrametric map (by Sylweriusz B. Zagrajski and Antoni Rogala Zawadzki), and a detailed 1:50,000 scale geological map of NW Torell Land (by Dr. Stefan Zbigniew Różycki). A new Polish expedition landed on Spitsbergen in 1936. This was a sporty crossing of Spitsbergen, from south to north. The three members of the expedition were: S. Bernadzikiewicz, S. Siedlecki and K. Jodko-Narkiewicz. The goal was achieved when the expedition crossed more than 800 km of glaciated land with a pull-sledge, on skis. The West Greenland Expedition to Arfersiorfik Fjord (1937), consisting of seven men (with Dr. Aleksander Kosiba as leader), worked for 3 months conducting a photogrammetric survey of the glaciated area, as well as meteorological, glaciological, geological, geomorphological and botanical studies. The expedition was organized by then the Polish Jan Kazimierz University (Lwów, in 1937). K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708 145

Krzysztof Ludwik Birkenmajer The last pre-world War II expedition was sent to Oscar II Land (NW Spitsbergen) in 1938. It consisted of four men (with Eng. S. Bernadzikiewicz as leader), its aim was glaciological study of coastal glaciers and surrounding mountain ranges (mainly Prof. Mieczysław Klimaszewski). 3 rd International Geophysical Year, 3 rd IGY (1957/1958) and International Geophysical Co-operation, IGC (1958 1960). A reconnaissance expedition of 5 men (leader: Dr. S. Siedlecki) sent to south Spitsbergen in 1956 found a good place at Isbjørnhamna, Hornsund fjord, for a permanent scientific base which was built by the expedition s crew a year later. The Stanisław Siedlecki Spitsbergen Station of the Polish Academy of Sciences is a direct continuation of the one created during the 3 rd IGY. Presently, it is operated by the Institute of Geophysics of the Polish Academy of Sciences. A wide scope of geophysical studies (magnetometric, gravimetric and meteorological surveys, aurora borealis, ionospheric, ozone, radiometric fallout), geodetic surveys, astronomy, limnology and oceanography, botany, zoology, glaciology, geomorphology, geology and palaeontology were and are the major lines of studies since the 3 rd IGY. The Antoni Bolesław Dobrowolski East Antarctic Station of the Polish Academy of Sciences was established in 1958/1959 at Bunger Hills, Knox Coast, East Antarctica. Previously, this was a 3 rd IGY Russian Station handed over to the Polish Academy of Sciences by the Russian Academy of Sciences. The expedition s leader was Dr. Wojciech Krzemiński. Since the 3 rd IGY the Station was operated twice by the Institute of Geophysics, Polish Academy of Sciences. The Henryk Arctowski West Antarctic Station was built in 1977 on King George Island, in the South Shetland Islands, by a Polish Academy of Sciences marine expedition (leader: Dr. Stanisław Rakusa-Suszczewski). The station s research is devoted principally to marine and land-based biological and geological research. Presently, it is operated by the Institute of Biochemistry and Biophysics of the Polish Academy of Sciences. The Committee on Polar Research of the Polish Academy of Sciences is housed at the Academy s headquarters in Warsaw: Prof. Jacek Jania is its Chairman (Silesia University, Sosnowiec), and Professor Emeritus Krzysztof Birkenmajer, the Honorary Chairman (Polish Academy of Sciences, Kraków). 146 K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708

Nauka w Polsce Outside the permanent polar stations of the Polish Academy of Sciences, a number of the Polish universities send Summer expeditions to the Svalbard archipelago. They carry out their research based on Norwegian trapper huts and other facilities on Spitsbergen coast under agreements with Sysselmannen på Svalbard (Longyearbyen), and Norsk Polarinstitutt (Tromsø). The Institute of Oceanology of the Polish Academy of Sciences (Sopot) conducts Summer oceanographic research in the northern Atlantic Ocean between Iceland, Greenland and Svalbard, using their own ship Oceania. Wybrana literatura do historii polskich badań polarnych Acero, J. M.; Birkenmajer, K.; Blix, A. S.; Clarke, D.; Davey, F.; Dong, Z.; Karlqvist, A.; Miller, D. G. M.; Rapley, C. G.; Smith, P. M. (chair) 2000: A Report to the Scientific Committee on Antarcic Research by the Ad Hoc Group on SCAR Organization and Strategy (prepared for the XXVI SCAR Delegates Meeting, Tokyo, 2000), pp. 1 42. Available online: http://www.scar.org/scar_media/documents/ aboutscar/reviews/scar_review_report_2000.pdf. Aleksandrowicz, S. 1978: Pierwszy lotnik arktyczny Jan Nagórski (1888 1976). Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 23/2, ss. 365 395. Dostęp online: http:// bazhum.muzhp.pl/media//files/kwartalnik_historii_nauki_i_techniki/ Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1978-t23-n2/Kwartalnik_Historii_ Nauki_i_Techniki-r1978-t23-n2-s365-395/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_ Techniki-r1978-t23-n2-s365-395.pdf. Barr, W. 1985: Imperial Russia s Pioneers in Arctic Aviation. Arctic 38(3), pp. 219 230. Available online: http://dx.doi.org/10.14430/arctic2137; http://arctic.journalhosting.ucalgary.ca/arctic/index.php/arctic/article/download/2137/2114. Barry, R. G.; Jania, J.; Birkenmajer, K. 2011: A. B. Dobrowolski the first cryospheric scientist and the subsequent development of cryospheric science. History of Geo- and Space Sciences 2, pp. 75 79. Available online: https:// www.researchgate.net/profile/jacek_jania/publication/228519645_ab_ Dobrowolski-the_first_cryospheric_scientist-and_the_subsequent_development_of_cryospheric_science/links/00b7d52751afe4a702000000/ AB-Dobrowolski-the-first-cryospheric-scientist-and-the-subsequent-development-of-cryospheric-science.pdf. Bednarek-Ochyra, H.; Váňa, J.; Ochyra, R.; Lewis Smith, R. I. 2000: The liverworth flora of Antarctica. Cracow: Polish Academy of Sciences. Institute of Botany, pp. 1 236. K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708 147

Krzysztof Ludwik Birkenmajer Birkenmajer, K. 1957: Rekonesans na Spitsbergen przed Polską Wyprawą Arktyczną w III. Międzynarodowym Roku Geofizycznym. Kosmos B 3 (1) [9], ss. 77 82. Birkenmajer, K. 1960: Polska wyprawa na Spitsbergen 1957 1958. Kosmos B 6 (1) [21], ss. 53 63. Birkenmajer, K. (red.) 1960 2010: Geological results of the Polish Spitsbergen Expeditions. Studia Geologica Polonica. Thematic Series. 17 volumes published from 1960 to 2010. Birkenmajer, K. (red.) 1968: Polish Spitsbergen Expeditions 1957 1960. Summary of Scientific Results. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, pp. 7 466. Birkenmajer, K. 1968: Polska stacja naukowa na Spitsbergenie. Stan obecny i perspektywy dalszych polskich badań w archipelagu Svalbard. Problemy 24 (11) [272], ss. 671 676. Birkenmajer, K. 1977: Powstanie basenu arktyczno-atlantyckiego. W: Jahn, A., Kuźma, J. & Pereyma, J. (red.), Sympozjum Polarne 1977. Wrocław: Polska Akademia Nauk Oddział we Wrocławiu & Komisja Nauk o Ziemi Sekcja Polarna, ss. 19 31. Birkenmajer, K. 1978a: Polsko-amerykańskie badania paleomagnetyczne na Spitsbergenie w latach 1974 1977. Przegląd Geologiczny 26 (8) [304], ss. 470 473. Birkenmajer, K. 1978b: Polish Antarctic activities 1976 78. Polar Record (Cambridge) V, ss. 173 175. Birkenmajer, K. 1979: Polskie badania geologiczne w Zachodniej Antarktyce, 1977 1978. Przegląd Geologiczny 27 (1) [309], ss. 1 6. Birkenmajer, K. 1980a: New place names introduced to the area of Admiralty Bay, King George Island (South Shetland Islands, Antarctica). Studia Geologica Polonica 64, ss. 67 88. Birkenmajer, K. 1980b: Geology of Admiralty Bay, King George Island (South Shetland Islands) An outline. Polish Polar Research 1, ss. 29 54. Birkenmajer, K. 1980c: Polish Antarctic activities, 1978 79. Polar Record (Cambridge) 20 (125), pp. 156 158. Birkenmajer, K. (red.) 1980 2008: Geological results of the Polish Antarctic Expeditions. Studia Geologica Polonica. Thematic Series. 15 volumes published from 1980 to 2008. Birkenmajer, K. 1981: The geology of Svalbard, the western part of the Barents Sea, and the continental margin of Scandinavia. W: Nairn, A. E. M., Churkin, M., Jr. & Stehli F. G. (red.). Ocean Basins and Margins 3 (6), ss. 265 329. New York: Plenum Press. Birkenmajer, K. 1983: Polskie badania geologiczne Arktyki i Antarktyki. 50-lecie polskich badań polarnych 1932 1982. Przegląd Geologiczny 31 (1) [357], ss. 1 15. 148 K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708

Nauka w Polsce Birkenmajer, K. 1984a: Further new place names for King George Island and Nelson Island, South Shetland Islands (West Antarctica), introduced in 1981. Studia Geologica Polonica 79, ss. 163 176. Birkenmajer, K. 1984b: Zlodowacenia trzeciorzędowe Antarktyki. W: Stankowski, W. (red.), XI Sympozjum Polarne. Referaty i Sprawozdania. Instytut Badań Czwartorzędu Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza i Klub Polarny, ss. 10 32. Birkenmajer, K. 1985: Pre-Quaternary glaciations of West Antarctica: evidence from the South Shetland Islands. Polish Polar Research 5 (3 4), ss. 319 329. Birkenmajer, K. 1987: Oligocene-Miocene glacio-marine sequences of King George Island (South Shetland Islands), Antarctica. Palaeontologia Polonica 49, ss. 9 36. Birkenmajer, K. 1988a: Długofalowe cele badań naukowych w polarnych rejonach Ziemi. W: Ekspertyza pt. Cele polskiej aktywności naukowej, ekonomicznej i politycznej w rejonach polarnych. Opracowanie zbiorowe pod kierunkiem prof. dr Stanisława Rakusy-Suszczewskiego. Polska Akademia Nauk, Instytut Ekologii, ss. 9 17. Birkenmajer, K. 1988b: 30 years of Polish scientific research in Antarctica. Polish Polar Research 9 (4), ss. 419 420. Birkenmajer, K. 1988c: Tertiary glacial and interglacial deposits, South Shetland Islands, Antarctica: geochronology versus biostratigraphy (A progress report). Bulletin of the Polish Academy of Sciences, Earth Sciences 36 (2), ss. 133 145. Birkenmajer, K. 1989: King George Island. W: Tectonics of the Scotia Arc, Antarctica. Field Trip Guidebook T 180 (Leader I. W. D. Dalziel, Associate leaders: K. Birkenmajer, C. Mpodozis, V. A. Ramos & M. R. A. Thomson). 28 th International Geological Congress (Washington, D. C.), pp. 114 121. Birkenmajer, K. 1990: Hornsund, Spitsbergen, geologia geology, 1: 75 000 (Geological map and explanatory text). Committee on Polar Research. Warszawa: Polish Academy of Sciences; Katowice: Silesian University, pp. 1 42 & map sheet. Birkenmajer, K. 1993: Evolution of the Pacific margin of the northern Antartic Peninsula: an overview. Geologische Rundschau 83, ss. 309 321. Birkenmajer, K. 1996: Tertiary glaciations and sea-level changes: record from King George Island (South Shetland Islands), West Antarctica. Korean Journal of Polar Research 7 (1/2), ss. 1 10. Birkenmajer, K. 1998: New place names introduced in South Shetland Islands and Antarctic Peninsula by the Polish Geodynamic Expeditions, 1984 1991. Polish Polar Research 19 (1/2), pp. 143 160. Birkenmajer, K. 1998: Zlodowacenia Antarktydy w kenozoiku. Kosmos 47 (4) [241], ss. 397 407. K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708 149

Krzysztof Ludwik Birkenmajer Birkenmajer, K. 2001a: Mesozoic and Cenozoic stratigraphic units in parts of the South Shetland Islands and Northern Antarctic Peninsula (as used by the Polish Antarctic Programmes). Studia Geologica Polonica 118, pp. 1 188. Birkenmajer, K. 2001b: Polish geological research in Antarctica after the Belgica expedition. W: Decleir, H. & De Broyer, C. (red.), The Belgica expedition Centennial: Perspectives on Antarctic Science and History. Brussels: VUB Brussels University Press, pp. 235 246. Birkenmajer, K. 2002: Admiralty Bay, King George Island (South Shetland Islands, West Antarctica). Geological map and cross-sections, 1:50,000. Polish Academy of Sciences: Institute of Geological Sciences (Cracow Research Centre); Department of Antarctic Biology (Warsaw). Birkenmajer, K.; Gaździcki, A. 1986: Oligocene age of the Pecten conglomerate on King. George Island, West Antarctica. Bulletin of the Polish Academy of Sciences, Earth Sciences 34 (2), pp. 219 226. Birkenmajer, K.; Gaździcki, A.; Głowacki, P.; Grad, M.; Guterch, A.; Jania, J.; Krajewski, K.; Migala, K.; Piechura, J.; Porębski, S.; Przybylak, R.; Siciński, J.; Szafraniec, J.; Walczowski, W.; Węsławski, M. 2010: Polskie badania polarne. Potencjał intelektualny, instytucjonalny i osobowy. In: M. Grabianowski, A. Guterch (eds). Refleksje nad stanem wybranych obszarów nauki w Polsce w ocenie Zespołów Integracyjnych i Integracyjno-Eksperckich PAN. Warszawa 2010, pp. 615 696. Birkenmajer, K.; Gaździcki, A.; Krajewski, K. P.; Przybycin, A.; Solecki, A.; Tatur, A.; Yoon, H. I. 2005: First Cenozoic glaciers in West Antarctica. Polish Polar Research 26 (1), pp. 3 12. Birkenmajer, K.; Gaździcki, A.; Wrona, R. 1983: Cretaceous and Tertiary fossils in glacio-marine strata at Cape Melville, Antarctica. Nature (London) 303 [5912], pp. 56 59. Birkenmajer, K.; Guterch, A.; Grad, M.; Janik, T.; Perchuć, E. 1990: Lithospheric transect Antarctic Peninsula South Shetland Islands (West Antarctica). Polish Polar Research 11 (3 4), pp. 241 258. Birkenmajer, K.; Guterch, A.; Jahn, A.; Klekowski, R.; Teisseyre, R.; Zalewski, S. M. 1984: Raport o stanie i perspektywach polskich badań polarnych. Nauka Polska 5 6, ss. 95 122. Birkenmajer, K.; Narębski, W. 1981: Tertiary calc-alkaline island-arc volcanic suite of the South Shetland Islands (West Antarctica). Bulletin de l Académie Polonaise des Sciences: Série des Sciences de la Terre 28 [1980] (4) [for 1980], ss. 291 302. Birkenmajer, K.; Narębski, W.; Nicoletti, M.; Petrucciani, C. 1983: K-Ar ages of Jurassic Volcanics and Andean Intrusions of King George Island, South Shetland Islands (West Antarctica). Bulletin de l Académie Polonaise des Sciences: Série des Sciences de la Terre 30 [1982] (3 4), ss. 121 131. 150 K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708

Nauka w Polsce Birkenmajer, K.; Ociepa, A. M. 2008: Plant-bearing Jurassic strata at Hope Bay, Antarctic Peninsula (West Antarctica): geology and fossil-plant description. Studia Geologica Polonica 128, pp. 1 96. Birkenmajer, K.; Zastawniak, E. 1989: Late Cretaceous early Tertiary floras of King George Island, West Antarctica: their stratigraphic distribution and palaeoclimatic significance. W: Crame, J. A. (red.), Origins and Evolution of Antarctic Biota. Geological Society Special Publication 47, pp. 227 240. Bonner, W. N.; Lewis Smith, R. I. 1985: Conservation areas in the Antarctic. A review prepared by the Sub-Committee of Conservation, Working Group on Biology, SCAR ICSU. Cambridge: Scott Polar Research Institute, 299 pp. Dobrowolski, A. B. 1914: Wyprawy polarne (historja i zdobycze naukowe). Warszawa: Nakład H. Lindenfelda, ss. 1 359. Dobrowolski, A. B. 1923: Historja naturalna lodu. Warszawa: Kasa im. Mianowskiego. Dobrowolski, A. B. 1962: Dziennik wyprawy na Antarktydę (opracowanie I. Łukaszewska, J. Ostrowski). Wrocław Warszawa Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo, ss. 1 322. Gaździcki, A. (ed.) 1987 2001: Palaeontological Results of the Polish Antarctic Expeditions. Warszawa-Kraków; Thematic Series, Palaeontologia Polonica, 3 volumes (1987 ss. 5 168), 1996 (ss. 1 192), 2001 (ss. 1 184); published from 1987 to 2001. Giżejewski, J. 2010: Bibliography of Polish Research in Spitsbergen Archipelago. Part II 1997 2006. Warsaw: Publications of the Institute of Geophysics Polish Academy of Sciences, M-31 (407): 149 pp. Available online: http://pub.igf.edu.pl/index.php?action=showarticles&series=m&pub_id=117. Guterch, A.; Birkenmajer, K.; Cisak, J.; Gaździcki, A.; Głowacki, P.; Grad, M.; Grześ, M.; Jania, J.; Kostrzewski, A.; Krajewski, K.; Pękala, K.; Piechura, J.; Węsławski, M. 2007: Wkład Polski do badań struktury i ewolucji litosfery i kriosfery Arktyki i Antarktyki w kontekście zadań 4-Międzynarodowego Roku Polarnego 2007 2009. Ogólnopolska Konferencja Naukowa zorganizowana przez Wydz. VII PAN, nt. Aktualne i perspektywiczne problemy nauk o Ziemi i nauk górniczych (Warszawa, 9 10 XI 2004). Warszawa: Polska Akademia Nauk, Wydz. VII, ss. 339 368. Keller, R. A.; Fisk, M. R.; White, W. M.; Birkenmajer, K. 1992: Isotopic and trace element constraints on mixing and melting models of marginal basin volcanism, Bransfield Strait, Antarctica. Earth and Planetary Science Letters 111 [1991], ss. 287 303. Klimaszewski, M. 1960: Studia geomorfologiczne w zachodniej części Spitsbergenu między Kongs-Fjordem a Eidem-Bukta. Zeszyty Naukowe UJ 32. Prace Geograficzne 1, ss. 1 179. K.L. Birkenmajer SHS 16 (2017) DOI: 10.4467/2543702XSHS.17.007.7708 151