Marek Grzybowski Akademia Morska w Gdyni KLASTRY W REGIONIE MORZA BAŁTYCKIEGO W artykule przedstawiono kierunki rozwoju klastrów w regionie Morza Bałtyckiego w powiązaniu z aktywnością innowacyjną. W ostatnich latach organizacje te przechodzą istotną transformację. Klastry o charakterze lokalnym i regionalnym w celu zwiększania potencjału innowacyjnego przekształcają się w klastry transgraniczne i międzynarodowe. W artykule opisano wybrane projekty i klastry. WSTĘP Klastry należą do najdynamiczniej rozwijających się organizacji zarówno w gospodarce globalnej, jak i w wymiarze regionalnym. Na każdym kontynencie i w prawie każdej gospodarce tworzą się organizacje sieciowe wykorzystujące efekt synergiczny wynikający z kumulowania wiedzy w tworzeniu nowych produktów i procesów oraz współdziałania na rynkach. Europa należy do jednego z najdynamiczniejszych obszarów gospodarczych, w którym powstają i rozwijają się organizacje sieciowe. Według Europe INNOVA w Europie w 2009 r. w około 220 regionach działało 1205 klastrów, a w 2010 r. było ich już 1307. Są to organizacje funkcjonujące w jednej gałęzi przemysłu i multibranżowe, regionalne i ponadregionalne, krajowe i międzynarodowe. W 2010 r. zidentyfikowane klastry działały w 141 branżach. Najwięcej klastrów europejskich działa w sektorze IT 88 (w 2009 71 klastrów), biotechnologii 70 (66), motoryzacyjnym 64 (58), technologii związanych z ochroną środowiska 68 (57) [8]. 1. REGION MORZA BAŁTYCKIEGO CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ Region Morza Bałtyckiego (RMB) obejmuje około 2,4 mln km 2 i zamieszkuje go około 103 mln osób (jeśli weźmie się pod uwagę populację całej Polski i Niemiec). Region Morza Bałtyckiego nie tylko jest identyfikowany w Polsce, ale także stał się pojęciem geopolitycznym w Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ (EKG) i Unii Europejskiej. Znaczenie tego regionu dla Unii Europejskiej przejawia się w przyjęciu przez Komisję Europejską 8 czerwca 2009 r. propozycji strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego [6].
32 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 72, luty 2012 W regionie Morza Bałtyckiego znajduje się osiem państw członkowskich UE, a jedynym państwem nienależącym do UE jest Rosja. Przyjmuje się, że tworzą go kraje skandynawskie (Dania, Finlandia, Norwegia, Szwecja), północne Niemcy (Meklemburgia-Pomorze Wschodnie, Szlezwig-Holsztyn oraz Hamburg), Polska (województwo pomorskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie), państwa bałtyckie (Litwa, Łotwa, Estonia) oraz Rosja (obwód kalinigradzki i leningradzki). Region zróżnicowany jest zarówno pod względem politycznym, geograficznym, demograficznym, jak i gospodarczym. Kraje nordyckie, które zamieszkuje około 24 mln osób (41% populacji regionu), wytwarzają PKB o wartości około 800 mld euro, północno-wschodnie Niemcy, które zamieszkuje 6,3 mln osób (11% populacji regionu), wytwarzają około 174 mld euro PKB; w położonych nad Bałtykiem obwodach Rosji z PKB na poziomie 46 mld euro mieszka około 16 mln osób; w krajach nadbałtyckich 7,4 mln mieszkańców wytwarza PKB o wartości 34 mld euro; północne województwa Polski z populacją 5,4 mln wytwarzają około 24 mld euro PKB. Należące do tego regionu kraje funkcjonujące w Europejskim Obszarze Gospodarczym zajmują 46% powierzchni obszaru Unii Europejskiej, mieszka w nich 23% populacji UE i wytwarza się ponad 1600 mld euro [1]. W latach 1995 2004 PKB tego regionu wzrósł o 42,4%, a w latach 2005 2007 rósł rocznie średnio o 1 4,5%, by w latach 2008 2009 zmniejszyć dynamikę (w zależności od kraju) od 1,5% do 5,3% przy średnim spadku PKB w Unii Europejskiej latem 2009 r. o 4% [7]. W 2010 r. Europa bałtycka pod względem dynamiki PKB wypadała na tle Unii Europejskiej bardzo dobrze. W strefie euro PKB wzrósł w 2010 r. (w porównaniu do 2009 r.) o 1,7%, podczas gdy w całej Unii Europejskiej (EU27) osiągnął 1,8%; z kolei w 2009 r. odnotowano istotne spadki, odpowiednio: o 4,1% oraz 4,2% [15]. Wysoką dynamikę PKB krajów regionu Morza Bałtyckiego dobrze ilustrują dane z 4. kwartału 2010 r. W Polsce PKB w stosunku do 4. kwartału 2009 r. był wyższy o 3,9%, na Litwie wyniósł 4,6%, Łotwie 3,7%, w Niemczech 4%, w Danii 2,7%, ale w Estonii 6,6%, Finlandii 5%, a w Szwecji 7,2%, przy średniej dla Unii Europejskiej 2,1% [15]. 2. INNOWACYJNOŚĆ PODSTAWĄ TWORZENIA KLASTRÓW Klastry najdynamiczniej rozwijają się w krajach i regionach o dużej aktywności innowacyjnej. Kraje regionu bałtyckiego cechują się wciąż istotnym zróżnicowaniem ze względu na aktywność innowacyjną. Kraje nordyckie oraz Niemcy wyraźnie wyróżniają się na tle Europy i świata, koncentrując się na rozwoju innowacji i gospodarek opartych na wiedzy. Polska i pozostałe kraje regionu wyraźnie odstają od dynamiki innowacyjnej przedsiębiorstw działających w krajach skandynawskich i Niemczech. Kraje nordyckie i Niemcy zajmują pozycję liderów, zarówno w tworzeniu rozwiązań innowacyjnych, jak i w rozwoju przedsiębiorczości opartego na nowych technologiach i wiedzy według autorów opublikowanego na początku 2010 r. raportu European Innovation Scoreboard 2009 [9]. Natomiast Estonia zaliczona została do naśladowców (krajów, których wartość wskaźnika jest prawie równa bądź wyższa od średniej), a Polska i Litwa do umiarkowanych
M. Grzybowski, Klastry w regionie Morza Bałtyckiego 33 innowatorów (państwa o wartości poniżej średniej w Unii Europejskiej) [12]. To lepszy wynik niż przed rokiem, kiedy kraje regionu bałtyckiego w 2008 r. zaliczono do grupy pościgowej (w której została Łotwa) podążającej za państwami o umiarkowanej innowacyjności. Aby zilustrować stan rozwarstwienia innowacyjnego w Europie Bałtyckiej, trzeba wyjaśnić, że w ramach European Innovation Scoreboard dokonuje się analizy poziomu innowacyjności w krajach Unii Europejskiej oraz porównania z innowacyjnością Stanów Zjednoczonych i Japonii [12]. 3. OD KLASTRÓW KRAJOWYCH DO TRANSGRANICZNYCH Po okresie rozwoju klastrów krajowych w regionie Bałtyckim dynamicznie rozwijają się transgraniczne projekty klastrowe. Nie ogranicza to oczywiście działań o charakterze lokalnym. W Pomorskiem działają na przykład takie klastry, jak: Bałtycki Klaster Ekoenergetyczny Gdańsk [19], Gdański Klaster Budowlany [22], Bursztynowa Delta [21], realizowane w ramach projektu Stymulowanie innowacyjności gospodarki województwa pomorskiego przez wspieranie klastrów [14]. W Polsce w regionach nadmorskich funkcjonuje 5 klastrów, w Danii jest ich ponad 30, w Szwecji, Norwegii, Finlandii i Niemczech po około 15, na Litwie, Łotwie, w Estonii, Rosji po 2 klastry. Klastry krajowe i regionalne, szczególnie w krajach skandynawskich, straciły swój impet i zdolność do dynamicznego tworzenia innowacji i w związku z tym wychodzą z inicjatywami rozwoju powiązań sieciowych o charakterze transgranicznym i międzynarodowym [4, 5, 18]. W klastrach transgranicznych do wiodących należały takie projekty, jak: Baltic Master, BaltMet, BSR InnoNet. Na przykład projekt Baltic Master realizowany w ramach Interreg III B uzyskał prestiżową nagrodę European Regional Champion Awards jako najlepszy europejski projekt morski spośród 150 kandydatur. Instytut Morski w Gdańsku pełnił rolę lidera Pakietu Roboczego nr 2 i partnera w pozostałych pakietach. Jego kontynuacja Baltic Master II z budżetem 3,4 mld euro obejmuje współpracą 17 partnerów z 9 państw [17]. Norwegia włączyła się w prace programu z funduszem 5,4 mln euro. Federacja Rosyjska zadeklarowała współpracę w pięciu programach transgranicznych (cross-border co-operation programmes CBC) o łącznej wartości 437 mln euro. Komisja Europejska przeznaczy na wykonie tych programów (program Kaliningrad, Kolarctic- Russia, Karelia-Russia, South East Finland-Russia, Estonia-Latvia-Russia) 267 mln euro, Federacja Rosyjska 103 mln euro, a kraje partnerskie członkowie UE 67 mln euro [10]. Kontynuacja projektu BaltMet Promo została uruchomiona w 2010 r. Projekt ma charakter międzysektorowy, dotyczy bowiem rozwoju wspólnych działań w obszarze turystyki, utalentowanej młodzieży oraz inwestycji. Na realizację projektu na 2 lata przyznano 2,7 mln euro, które mają zostać przeznaczone na opracowywanie i promowanie wspólnych produktów. Głównymi partnerami tego klastra są miasta (Helsinki, Warszawa, Berlin, Ryga, Wilno) oraz instytucje badawcze i doradcze (Helsinki School of Economics, Greater Helsinki Promotion Ltd., The Research Institute of the Finnish Economy) [3].
34 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 72, luty 2012 Ważną inicjatywą mającą wpływ na rozwój polityki klastrowej w regionie Bałtyku miał zainicjowany w 2004 r. projekt BSR InnoNet (The Baltic Sea Region Innovation Network Sieć Innowacji Regionu Morza Bałtyckiego) [13]. Jest to jeden z czterech międzynarodowych projektów składających się na Europejski Alians Klastrów PRO INNO (PRO INNO European Cluster Alliance), którego zadaniem jest tworzenie wspólnych strategii oraz jednolitej polityki obejmującej tworzenie instrumentów rozwoju klastrów [2]. Istotną inicjatywą klastrową o charakterze ponadregionalnym jest ScanBalt Network. Jest to bałtycka platforma utworzona między instytucjami naukowymi w celu prowadzenia wspólnych badań, rozwoju nauki i innowacji. Główna współpraca skupiona jest na rozwoju biotechnologii i technologii z nią związanych. ScanBalt jest siecią klastrów utworzonych w wyniku regionalnych powiązań pomiędzy uczelniami, przemysłem, szpitalami, instytucjami publicznymi z 11 krajów regionu bałtyckiego wraz z obwodem kaliningradzkim. Partnerami w projekcie jest około 60 uniwersytetów i 870 firm związanych z biotechnologią [16]. Wśród klastrów turystycznych wartym odnotowania jest Baltic Cruise, którego celem było zwiększenie atrakcyjności regionu Morza Bałtyckiego wśród światowych touroperatorów i armatorów, głównie amerykańskich i niemieckich. Na promocję regionu bałtyckiego w świecie jako obszaru atrakcyjnego dla turystów w swej różnorodności i odrębności wydano w ciągu 3 lat 1,3 mln euro. Uczestnikami programu ze strony polskiej był port i gmina Gdynia, a z regionu największe bałtyckie porty wycieczkowe: Kopenhaga, Elsinore/Helsingborg, Helsinki, Kalmar, Karlskrona, Klajpeda, Malmö, Oslo, Ryga, Rostock, St. Petersburg, Sztokholm, Tallin, Turku oraz Visby. W efekcie zwiększono atrakcyjność regionu i między innymi mimo recesji utrzymano odwiedziny w głównych portach Bałtyku na tym samym poziomie co w czasie prosperity [11]. Do czołowych projektów realizowanych w RMB należy projekt The Strategic Project on Trans-national Commercial Activities in Research & Innovation, Clusters and in SME-Networks o akronimie StarDust, w którym uczestniczy Akademia Morska w Gdyni (w projekcie działają pracownicy Katedry Ekonomii i Zarządzania: prof. Marek Grzybowski, dr Arkadiusz Mazurkiewicz i mgr Michał Igielski). W jego ramach budowana jest sieć współpracy, której zadaniem jest wzmocnienie pozycji RMB na rynku globalnym poprzez uzyskanie efektu synergii ze współpracy w obszarze badań naukowych i innowacji, tworzenia klastrów transnarodowych oraz sieci między przedsiębiorstwami. W ramach projektu budowane będą relacje z uczestnikami projektów BSR InnoNet oraz BSR_CBP (Capacity Building Programme on Trans-National Cluster and Innovation Systems in the Baltic Sea Region) [4]. StarDust odgrywa wiodącą rolę we wdrożeniu we wszystkich wymiarach projektu BSR Stars, którego zadaniem jest budowa regionu o dużym potencjale innowacyjnym, nasyconego klastrami i sieciami współpracy, rozwój w regionie gospodarek opartych na wiedzy oraz sprawienie, by region był atrakcyjną marką dla inwestorów [20]. StarDust działa w takich obszarach współpracy, jak: ochrona środowiska i energie odnawialne, poprawa jakości życia oraz zdrowia, transport przyszłości oraz biznes elektroniczny i usługi. W każdym z nich chodzi o połączenie aktywności na poziomie lokalnym i regionalnym ze współpracą międzynarodową [5].
M. Grzybowski, Klastry w regionie Morza Bałtyckiego 35 W projekcie zaangażowanych jest 34 partnerów głównych (w tym Akademia Morska w Gdyni) oraz 33 współpracujących, wśród których jest polskie Stowarzyszenie Pomorski Klaster Morza i Zlewiska Wisły. Realizację projektu zaplanowano na 42 miesiące, od września 2010 r. do grudnia 2013 r. z budżetem w wysokości 6 512 000 euro (w tym 87 750 euro z budżetu norweskiego) [5]. PODSUMOWANIE Klastry w regionie Morza Bałtyckiego w ciągu ostatnich lat przechodzą istotną transformację. Organizacje o charakterze lokalnym i regionalnym wymieniają się swymi doświadczeniami na różnego rodzaju spotkaniach, podejmują wspólne inicjatywy i działania. Sprzyja temu Strategia Unii Europejskiej dla regionu Morza Bałtyckiego, której celem jest przekształcenie regionu Morza Bałtyckiego w obszar zrównoważony środowiskowo, obszar dobrobytu, miejsce dostępne i atrakcyjne oraz w obszar bezpieczny i chroniony [18]. Jako priorytetowe rozwiązania organizacyjne przyjęto, że cele te będą realizowane przez organizacje i działania sieciowe, a więc klastry. LITERATURA 1. Baltic Maritime Outlook 2006, Centre for Maritime Studies Turku, Finland, Göteborg, March 2006, s. 15 17. 2. Baltic Sea Region Innovation Network BSR InnoNet. Trans-national cooperation on innovation and clusters, Stockholm, January 2008, s. 2 4. 3. BaltMet Promo Project. Creating promotional Baltic Sea Region products for tourists, film talents and investors in the global markets, Stockholm, 28th May 2010. 4. Baltic Sea Region Programme 2007 2013, BSR_CBP, http://eu.baltic.net (2011-03-10). 5. Baltic Sea Region Programme 2007 2013, StarDust, http://eu.baltic.net (2011-03-11). 6. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions concerning the European Union Strategy for the Baltic Sea Region, SEC(2009) 702, 703, 712, COM(2009) 248 final, Brussels, 10 June 2009. 7. Data for short-term economic analysis, Eurostatistics, no. 3/2009, 06/2009, 10/2009, 11/2009, European Commision, Luxembourg, 2009 ed., s. 88. 8. European Cluster Organisation Directory, Europe Innova, School of Economics, Stockholm, Q2 2010, s. 8. 9. European Innovation Scoreboard 2008. Comparative Analysis of Innovation Performance. January 2009, http://www.proinno-europe.eu/metrics (2009-02-05). 10. European Neighbourhood Policy in action: launch of cross-border co-operation programmes with Russia, IP/09/1727, Brussels, 18 November 2009. 11. Grzybowski M., Marketingowe i ekonomiczne aspekty funkcjonowania turystyki morskiej, [w:] Transport morski i lotniczy w obsłudze ruchu pasażerskiego. Implikacje dla regionów. Ekonomiczne problemy usług nr 15, Zeszyty Naukowe nr 491, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2008, s. 157 166.
36 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 72, luty 2012 12. Innovation Union Scoreboard 2010, The Innovation Union's performance scoreboard for Research and Innovation, 1 February 2011, http://www.proinno-europe.eu/metrics (2011-02-10). 13. Mapping of National Cluster Policies and Programmes in the Baltic Sea Region, ProINNO Europe, 5, June 2007, s. 6. 14. Regionalny Program Wspierania Klastrów dla Województwa Pomorskiego na lata 2009 2015, Gdańsk, czerwiec 2009. 15. Second estimates for the fourth quarter of 2010, Euroindicators, Eurostat Newsrelease no. 35/2011, 3 March 2011, s. 1. 16. Statutes of ScanBalt (fmba), University of Helsinki, University of Kalmar, revised 13 May 2009 by the General Assembly, Copenhagen, Denmark. 17. WS 2 Project Partnership. Joint Technical Secretariat Lead Applicant Seminar, Riga, 2 3 December 2009. 18. Strategia Unii Europejskiej dla regionu Morza Bałtyckiego, SEC(2009) 712/2, Bruksela, 9 czerwca 2009. Strony internetowe: 19. Bałtycki Klaster Ekoenergetyczny, www.bkee.pl. 20. BSR Stars, http://www.bsrstars.se. 21. Bursztynowa Delta, www.bursztyngdanski.pl. 22. Gdański Klaster Budowlany, www.gkb.com.pl. CLUSTERS IN BALTIC SEA REGION Summary The paper presents trends in cluster development in the Baltic Sea Region, in conjunction with innovative activity. In recent years, these organizations are undergoing major transformation. Clusters of local and regional levels to enhance the innovative capacity of clusters are transformed into cross-border and international. The article describes some of the projects and clusters.