Program usuwania wyrobów zawierających azbest w Gminie Starachowice

Załącznik do Uchwały Nr II/9/2014 Rady Miejskiej w Starachowicach z dnia 04 marca 2014 r. Program usuwania wyrobów zawierających azbest (Aktualizacja stan na dzień 01.01.2013r.) Starachowice, 2013

SPIS TREŚCI 1. WPROWADZENIE... 3 2. CEL I ZADANIA PROGRAMU... 5 3. AZBEST I JEGO SZKODLIWOŚĆ DLA ZDROWIA LUDZKIEGO... 6 3.1. Azbest i wyroby zawierające azbest... 6 3.2. Właściwości i zastosowanie azbestu... 7 3.3. Zanieczyszczenie środowiska azbestem... 7 3.4. Szkodliwość azbestu dla zdrowia ludzkiego... 8 4. STAN PRAWNY... 11 4.1. Akty prawne regulujące użytkowanie, usuwanie wyrobów i odpadów zawierających azbest... 11 4.2. Obowiązki i postępowanie właścicieli i zarządców przy użytkowaniu obiektów i terenów z wyrobami zawierającymi azbest.... 12 4.3. Obowiązki i postępowanie właścicieli i zarządców, przy usuwaniu wyrobów zawierających azbest z obiektów lub terenów.... 14 4.4. Obowiązki wykonawcy prac związanych z usuwaniem azbestu oraz postępowanie przy pracach przygotowawczych do usuwania wyrobów zawierających azbest.... 16 4.5. Transport odpadów zawierających azbest... 19 4.6. Składowanie odpadów zawierających azbest... 22 5. AKTUALNY STAN GOSPODARKI WYROBAMI I ODPADAMI ZAWIERAJĄCYMI AZBEST W GMINIE STARACHOWICE... 23 5.1. Analiza prowadzonej w latach 2005-2012 akcji usuwania azbestu z terenu miasta Starachowice... 23 5.2. Analiza na podstawie prowadzonej inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest tj. informacji złożonych przez osoby fizyczne Prezydentowi Miasta oraz przez podmioty gospodarcze Marszałkowi Województwa... 30 5.3. Uwagi do analizy... 36 6. HARMONOGRAM REALIZACJI PROGRAMU USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST Z TERENU MIASTA STARACHOWICE NA LATA 2013 2032... 37 6.1. Harmonogram rzeczowy realizacji zadania... 37 6.2. Założenia programu... 37 6.3. Harmonogram finansowy realizacji programu... 40 7. UWAGI KOŃCOWE... 42 8. ZAŁĄCZNIKI... 43 Załącznik Nr 1. Ocena stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest... 43 Załącznik Nr 2. Informacja o wyrobach zawierających azbest 1)... 45 Załącznik Nr 3. Wzór oznakowania instalacji lub urządzeń zawierających azbest oraz rur azbestowocementowych... 46 2

1. Wprowadzenie Program usuwania wyrobów zawierających azbest Gmina Starachowice w 2005 roku przystąpiła do Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski przyjętego przez Radę Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej 14 maja 2002 roku, który został zastąpiony obecnie obowiązującym Programem Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032 ustanowionym uchwałą Rady Ministrów Nr 122/2009 z dnia 14 lipca 2009r. Program ten zakłada oczyszczenie do 2032 roku terytorium Polski z azbestu i usunięcie stosowanych od wielu lat wyrobów zawierających azbest z obiektów budowlanych, z obiektów użyteczności publicznej, terenów byłych producentów wyrobów azbestowych, oczyszczanie terenów nieruchomości, budowę składowisk oraz instalacji do unicestwiania włókien azbestowych. Ponadto program ten przewiduje: wzmocnienie procesu inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest przez dofinansowanie opracowywania gminnych, powiatowych i wojewódzkich programów usuwania wyrobów zawierających azbest, działania edukacyjno-informacyjne skierowane do dzieci i młodzieży, szkolenia pracowników administracji rządowej i samorządowej, opracowywanie materiałów szkoleniowych, promocja technologii unicestwiania włókien azbestowych, organizacja krajowych i międzynarodowych szkoleń, seminariów, konferencji i kongresów, monitoring realizacji Programu przy pomocy elektronicznego systemu informacji przestrzennej, minimalizację negatywnych skutków zdrowotnych powodowanych kontaktem z włóknami azbestu oraz likwidację szkodliwego oddziaływania azbestu na środowisko. W celu realizacji zadań przewidzianych w "Programie Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032", niezbędnym jest zaangażowanie administracji publicznej i różnych instytucji działających na szczeblu centralnym, wojewódzkim i lokalnym. Zgodnie z Programem gminy powinny realizować następujące zadania: 1) gromadzenie przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta informacji o ilości, rodzaju i miejscach występowania wyrobów zawierających azbest oraz przekazywanie jej do marszałka województwa. Przeprowadzenie do 2012r. rzetelnej inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest i wprowadzenie danych do wojewódzkiej bazy danych o wyrobach i odpadach zawierających azbest (WBDA); 2) opracowanie do 2015r. i aktualizacja programów usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest, także w ramach planów gospodarki odpadami; 3) organizowanie szkoleń lokalnych w zakresie usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu nieruchomości bez korzystania z usług wyspecjalizowanych firm; 4) organizowanie usuwania wyrobów zawierających azbest przy wykorzystaniu pozyskanych na ten cel środków krajowych lub unijnych z uwzględnieniem zasad zawartych w Programie, m.in. a) zapewnienie wywozu odpadów zawierających azbest na składowisko odpadów lub zapewnienie ich dostarczenia do przewoźnego urządzenia do przetwarzania odpadów zawierających azbest, powstałych z usuwania wyrobów azbestowych z budynków jednorodzinnych i gospodarskich oraz oczyszczania terenów nieruchomości. Koszt transportu i unieszkodliwiania odpadów zawierających azbest powinien zostać pokryty ze środków własnych gminy, przy udziale środków właścicieli nieruchomości, dotacji i pożyczek funduszy ochrony środowiska lub innych źródeł dostępnych dla gminy; b) koordynowanie jako beneficjent wsparcia finansowego usuwania wyrobów zawierających azbest z dużych obiektów budowlanych. 5) inspirowanie właściwej postawy obywateli w zakresie obowiązków związanych z usuwaniem wyrobów zawierających azbest; 3

6) współpraca z marszałkiem województwa w zakresie inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest oraz opracowywania programów usuwania wyrobów zawierających azbest, w szczególności w zakresie lokalizacji składowisk odpadów zawierających azbest oraz urządzeń przewoźnych do przetwarzania odpadów zawierających azbest; 7) współpraca z mediami w celu propagowania odpowiednich inicjatyw społecznych oraz rozpowszechniania informacji dotyczących zagrożeń powodowanych przez azbest; 8) współpraca z organizacjami społecznymi wspierającymi realizację Programu; 9) współpraca z organami kontrolnymi (inspekcja sanitarna, inspekcja pracy, inspekcja nadzoru budowlanego, inspekcja ochrony środowiska). Azbest znany jest od kilku tysięcy lat. Szerokie jego zastosowanie nastąpiło w wyniku rewolucji przemysłowej w okresie ostatnich 100 lat. Azbest stosowany był w produkcji około 3000 wyrobów przemysłowych, przede wszystkim do produkcji wyrobów budowlanych, szczególnie płyt dachowych i elewacyjnych, a także rur. Z uwagi na swoje niewątpliwe zalety, jak odporność na wysokie temperatury, działanie mrozu, działanie kwasów, substancji żrących a także elastyczność itp. wykorzystywany był chętnie jako cenny surowiec również w Polsce. Trwałość płyt azbestowo - cementowych szacuje się na 30 lat, natomiast okres eksploatacji innych wyrobów jest z reguły krótszy. Korodujące wyroby zawierające azbest uwalniają pył azbestowy, który wnikając do organizmu wywołuje poważne choroby układu oddechowego. Z tego, też względu, produkcja oraz stosowanie wyrobów zawierających azbest zostały zakazane, co reguluje ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (tekst jednolity z 2004 r. Dz. U. Nr 3, poz. 20 z późn. zm.), a odpady zawierające azbest są odpadami szczególnie niebezpiecznymi. Dlatego władze samorządowe Starachowic mając na uwadze zdrowie mieszkańców oraz prawo krajowe i Unii Europejskiej podejmują działania w kierunku likwidacji tak niebezpiecznego odpadu, jakim jest azbest. Zabezpieczenie i usuwanie tak znacznych ilości wyrobów wiąże się z dużymi kosztami, które nawet w zakładanym okresie usuwania (do 2032 roku) stanowić będą znaczne obciążenie finansowe. Zgodnie z założeniami Programu Oczyszczania Kraju... źródłami finansowania usuwania azbestu są środki budżetu państwa pozostające w dyspozycji Ministra Gospodarki, środki własne właścicieli obiektów budowlanych, środki własne inwestorów prywatnych, środki funduszy ochrony środowiska, środki pomocowe Unii Europejskiej, środki własne jednostek samorządowych oraz kredyty. Niniejsze opracowanie aktualizuje cele i zadania ujęte w Programie usuwania wyrobów zawierających azbest zatwierdzonym Zarządzeniem Prezydenta Miasta Starachowice Nr 68/2011 z dnia 17 marca 2011r. Uwzględnia zmiany w obowiązujących przepisach, zapisy Programu Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032, zaktualizowaną na dzień 01.01.2013r. inwentaryzację wyrobów zawierających azbest i miejscu ich wykorzystywania, na podstawie informacji złożonych Prezydentowi Miasta Starachowice, przez właścicieli nieruchomości oraz wnioski i dane z prowadzonej w latach 2005-2012 na terenie miasta akcji usuwania wyrobów i odpadów zawierających azbest z terenów posesji prywatnych. 4

2. Cel i zadania programu Celem programu jest: spowodowanie oczyszczenia terenu Gminy Starachowice z azbestu oraz usunięcie stosowanych od wielu lat wyrobów zawierających azbest, wyeliminowanie negatywnych skutków zdrowotnych u mieszkańców miasta, spowodowanych azbestem, spowodowanie sukcesywnej likwidacji oddziaływania azbestu na środowisko i doprowadzenie, w określonym horyzoncie czasowym, do spełnienia wymogów ochrony środowiska, Zadaniem programu jest określenie warunków sukcesywnego usuwania wyrobów zawierających azbest. Program zakłada realizację następujących zadań: inwentaryzacja i wprowadzenie do bazy danych ilości i lokalizacji istniejących wyrobów zawierających azbest, uaktualniana corocznie, inspirowanie właściwej postawy obywateli w zakresie obowiązków związanych z usuwaniem wyrobów zawierających azbest, współpraca z mediami w celu propagowania odpowiednich inicjatyw społecznych oraz rozpowszechniania informacji dotyczących zagrożeń powodowanych przez azbest podjęcie działań w celu pozyskania funduszy ze źródeł zewnętrznych na realizację Programu, przeznaczenie części środków finansowych z budżetu gminy na pomoc w usuwania wyrobów i odpadów zawierających azbest przez właścicieli budynków, udzielanie pomocy osobom fizycznym w usuwaniu wyrobów i odpadów zawierających azbest pomoc w pozyskiwaniu źródeł finansowania wspólnotom mieszkaniowym, innym posiadaczom zasobów mieszkaniowych oraz przedsiębiorcom na wymianę pokryć dachowych oraz płyt elewacyjnych zawierających azbest, zapewnienie wywozu odpadów zawierających azbest na składowisko odpadów lub zapewnienie ich dostarczenia do przewoźnego urządzenia do przetwarzania odpadów zawierających azbest, powstałych z usuwania wyrobów azbestowych z budynków jednorodzinnych i gospodarskich oraz oczyszczania terenów nieruchomości, usunięcie wyrobów i odpadów zawierających azbest z obiektów użyteczności publicznej i terenów publicznych będących własnością Gminy Starachowice, organizowanie szkoleń lokalnych w zakresie usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu nieruchomości bez korzystania z usług wyspecjalizowanych firm. Zadanie takie określa Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032, ale będzie możliwe do realizacji dopiero po wprowadzeniu niezbędnych zmian przepisów prawnych i uruchomieniu niezbędnych instrumentów finansowania, współpraca z organizacjami społecznymi wspierającymi realizację Programu oraz współpraca z organami kontrolnymi (inspekcja sanitarna, inspekcja pracy, inspekcja nadzoru budowlanego, inspekcja ochrony środowiska) okresowa weryfikacja i aktualizacja Programu Program oparto na zapisach "Planu gospodarki odpadami dla województwa świętokrzyskiego na lata 2012 2018", "Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Starachowickiego na lata 2012-2015 z uwzględnieniem lat 2016-2019", "Programu Ochrony Środowiska i Planu gospodarki odpadami dla Gminy Starachowice na lata 2009-2012 z uwzględnieniem lat 2013-2016" oraz Programu Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032 5

3. Azbest i jego szkodliwość dla zdrowia ludzkiego 3.1. Azbest i wyroby zawierające azbest Azbest jest nazwą handlową grupy minerałów włóknistych, które pod względem chemicznym są uwodnionymi krzemianami magnezu, żelaza, wapnia i sodu. W zależności z jakim metalem krzemiany tworzą związek wyróżnia się kilka typów azbestu o różnej szkodliwości dla zdrowia. Najgroźniejszy jest azbest niebieski (krokidolit). Największe zastosowanie przemysłowe ma azbest biały (chryzotyl), następnie azbest niebieski oraz brązowy (amozyt). Wyroby zawierające azbest dzielimy na dwie klasy: Klasa I - tzw. wyroby miękkie o gęstości < 1000 kg/m 3. Charakteryzują się dużym procentowym udziałem azbestu. Łatwo ulegają uszkodzeniom, powodując duże emisje pyłu azbestowego. Najczęściej spotykane są w obiektach przemysłowych (elektrociepłownie, huty). Wyroby miękkie to m.in.: sznury, płótna, tkaniny z dodatkiem azbestu (lub wykonane z samego azbestu), płyty i uszczelki kinkieryt (typu Gambit, Polonit), stosowane w ciepłownictwie na złączach rur, zaworów z gorącą wodą lub parą, płaszcze azbestowo-gipsowe stosowane w izolacji rur w ciepłownictwie, płyty i tektury miękkie (stosowane w izolacjach ognioochronnych), płyty ognioochronne typu "PYRAL" produkcji czechosłowackiej lub "SOKALIT" produkcji NRD, zawierające ok. 30 50 % azbestu (służą do okładzin ognioochronnych konstrukcji budynków oraz jako sufity podwieszane o podwyższonej odporności na ogień, także jako materiał do klap przeciwpożarowych i przeciwdymnych), natryski azbestowe na konstrukcje stalowe zastosowane jako ognioochronne zabezpieczenie stalowej konstrukcji budynków o tzw. konstrukcji niesztywnej. Klasa II - tzw. wyroby twarde o gęstości > 1000 kg/m 3. Są to najpowszechniej występujące w krajowym budownictwie wyroby zawierające azbest. Charakteryzują się dużym stopniem zwięzłości, dużym udziałem spoiwa (najczęściej jest nim cement), niską procentową zawartością azbestu (ok. 5 % w płytach płaskich lignocementowych modyfikowanych, 12 13 % w płytach płaskich i falistych azbestowo-cementowych i ok. 20% w rurach azbestowocementowych). W przeciwieństwie do wyrobów miękkich, przez długi okres pozostają wyrobami emitującymi małe ilości pyłu azbestu. Można je więc uważać za mniej groźne w użytkowaniu oraz podczas prac remontowych od wyrobów miękkich. Mniej groźne są też ich odpady. Emisja pyłu azbestu może powstawać podczas uszkodzeń mechanicznych np. przy piłowaniu lub szlifowaniu szybkoobrotowymi narzędziami elektrycznymi, nie wyposażonymi w miejscowe odciągi pyłu. Do emisji pyłu dochodzi także w trakcie trwania destrukcji np. emitują go stare płyty pokryć dachowych azbestowo-cementowych o naruszonej przez czynniki atmosferyczne lub chemiczne powierzchni zewnętrznej. Wówczas zanieczyszczony jest też grunt w bezpośrednim sąsiedztwie rynny odprowadzającej wodę opadową. Wyroby twarde to m.in.: płyty azbestowo cementowe faliste, płyty azbestowo-cementowe płaskie prasowane, płyty azbestowo-cementowe KARO, płyty warstwowe PW3/A i podobne, rury azbestowo-cementowe, złącza, listwy, gąsiory wykonane z azbestocementu, płaszcze azbestowo-cementowe stosowane w izolacji rur w ciepłownictwie. 6

3.2. Właściwości i zastosowanie azbestu Azbest znalazł szerokie zastosowanie w przemyśle dzięki swoim właściwościom, tj.: odporność na bardzo wysokie temperatury - temperatura topnienia chryzotylu wynosi 1500-1550 C, odporność na czynniki chemiczne (kwasy, zasady, woda morska), wysoka wytrzymałość mechaniczna i sprężystość, niskie przewodnictwo cieplne i elektryczne, łatwość łączenia się z innymi materiałami (cement, tworzywa sztuczne), możliwość przędzenia włókien, dobre właściwości sorpcyjne. Zastosowanie materiałów budowlanych zawierających azbest Rodzaj wyrobu zawierającego azbest Zastosowanie Płyty azbestowo - cementowe faliste Pokrycia dachowe Ściany osłonowe, działowe, okładziny zewnętrzne, osłona ścian Płyty azbestowo - cementowe płaskie i przewodów windowych, szybów wentylacyjnych i instalacyjnych, chłodnie kominowe i wentylatorowe Płyty azbestowo - cementowe płaskie typu "karo" Pokrycia dachowe, okładziny zewnętrzne Płyty azbestowo - cementowe Okładziny zewnętrzne, osłony kanałów wentylacyjnych autoklawizowane płaskie "acekol", "kolorys" i klimatyzacyjnych, ściany działowe Płyty azbestowo - cementowe konstrukcyjne ognioochronne Osłony ognioochronne i przeciwpożarowe w budynkach i obiektach przemysłowych, izolacja urządzeń grzewczych Rury azbestowo - cementowe (ciśnieniowe i bezciśnieniowe) Przewody wodociągowe i kanalizacyjne, rynny spustowe zsypów na śmieci, przewody kominowe Otuliny azbestowo - cementowe Izolacja urządzeń ciepłowniczych Przewody wentylacyjne, podokienniki, osłony rurociągów Kształtki budowlane azbestowo - cementowe ciepłowniczych, osłony kanałów spalinowych i wentylacyjnych Masy azbestowe natryskowe Izolacja ognioochronna konstrukcji stalowych, przegród budowlanych, izolacja akustyczna obiektów użyteczności publicznej 3.3. Zanieczyszczenie środowiska azbestem Źródła zanieczyszczenia środowiska azbestem: 1. Źródła naturalne: zanieczyszczenia skorupy ziemskiej, zanieczyszczenia złóż (węgla kamiennego, talku, rud miedzi, kamienia budowlanego), wietrzenie skał mineralnych. 2. Przetwórstwo azbestu: eksploatacja złóż, produkcja wyrobów z azbestu, odpady produkcyjne. 3. Eksploatacja wyrobów zawierających azbest: tarcz ciernych, tarcz hamulcowych, obróbka mechaniczna, prace remontowe i izolacyjne. Jedynym sposobem oczyszczania powietrza są opady atmosferyczne. Dyrektywa 87/217/EWG w sprawie zapobiegania i zmniejszenia zanieczyszczenia środowiska azbestem - wprowadza obowiązek zapobiegania emisji azbestu do powietrza, wody i gleby, poprzez jej zmniejszenie u źródła. W przypadku odpadów składowanych zaleca takie ich zabezpieczenie aby nie doszło do uwalniania azbestu ze składowiska. W Polsce zaprzestano od 1985 r. stosowania azbestu krokidolitowego. Ustawą z dnia 19 czerwca 1997r. /Dz.U. Nr 3 poz.20 z 2004r., z późn.zm./, zakazano stosowania wyrobów zawierających 7

azbest. Od 14 maja 2002r. wprowadzono 30 letni Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski, zastąpiony obecnie obowiązującym Programem Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032. Problem szkodliwego oddziaływania na środowisko takich wyrobów zaczyna istnieć z chwilą pojawienia się jakichkolwiek ich uszkodzeń. Destrukcja płyt może być powierzchniowa jak również obejmować głębsze partie materiału z azbestem i być wynikiem oddziaływania czynników atmosferycznych oraz ingerencji człowieka. Na naruszenie i niszczenie struktury płyt (głównie powierzchniowej) duży wpływ mają warunki klimatyczne oraz zanieczyszczenia chemiczne powietrza atmosferycznego. W wyniku przemarzania płyt w okresie zimowym i silnego nagrzewania płyt w okresie letnim, połączonego z okresowymi szokami termicznymi spowodowanymi opadami deszczu dochodzi do erozji płyt, tworzenia się na powierzchni wżerów, odpryskiwania warstw materiału zawierającego azbest i w mniejszym stopniu pękania płyt na całej grubości. Zjawisko to przyspieszane jest dodatkowo przez kwaśne deszcze występujące głównie na terenach przemysłowych. W wyniku oddziaływania tych czynników dochodzi do kruszenia materiału, osłabienia więzi włókien z matrycą i w efekcie końcowym do emisji włókien azbestu do powietrza. Płyty takie cechują się nierówną powierzchnią i łatwym odspajaniem kolejnych warstw materiału, nawet pod wpływem niezbyt silnych oddziaływań mechanicznych. Drugim rodzajem uszkodzeń płyt dachowych i elewacyjnych są ich pęknięcia, odłamania naroży, wykruszenia krawędzi, dziury. Uszkodzenia te powstają na skutek oddziaływania czynników mechanicznych spowodowanych uderzeniami twardymi przedmiotami lub odłamaniem. Również błędy w montażu płyt mogą być przyczyną powstawania uszkodzeń np. przybijanie ich gwoździami bez uprzedniego wywiercenia otworów w płycie, brak odstępów dylatacyjnych. Powoduje to destrukcję materiału z azbestem (pęknięcia). Powstawaniu uszkodzeń towarzyszy odrywanie elementów płyt, które zalegają wokół obiektów i stanowią poważne źródła emisji włókien azbestowych do otoczenia, co wynika z rozkruszania fragmentów płyt. Największe zanieczyszczenie pyłem azbestu może nastąpić podczas źle prowadzonych prac remontowych w obiektach zawierających azbest. Dlatego tak bardzo ważne jest przestrzeganie wszelkich procedur określonych w przepisach i zaprezentowanych w niniejszym opracowaniu. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy /Dz.U.Nr 217 poz.1833/ najwyższe dopuszczalne stężenie pyłów zawierających azbest w środowisku pracy wynosi: a) pyły zawierające azbest oraz pyły zawierające azbest chryzotylowy i i inne minerały włókniste oraz pyły zawierające inne minerały włókniste, z wyjątkiem krokydolitu pył całkowity: 1 mg/m 3 włókna respirabilne: 0,2 włókien w cm 3 b) pyły zawierające krokidolit pył całkowity: 0,5 mg/m 3 włókna respirabilne: 0,2 włókien w cm 3 3.4. Szkodliwość azbestu dla zdrowia ludzkiego Chorobotwórcze działanie azbestu powstaje w wyniku wdychania włókien, zawieszonych w powietrzu. Dopóki włókna nie są uwalniane do powietrza i nie występuje ich wdychanie, wyroby z udziałem azbestu nie stanowią zagrożenia dla zdrowia. Jeżeli w powietrzu, którym oddychamy znajdują się włókna azbestu, to gromadzą się one i zalegają w płucach. Na występowanie i typ patologii wpływa rodzaj azbestu, wymiary tworzących go włókien i ich stężenie oraz czas trwania narażenia. 8

Biologiczna agresywność pyłu azbestowego jest zależna od stopnia penetracji i liczby włókien, które uległy retencji w płucach, jak również od fizycznych i aerodynamicznych cech włókien. Szczególne znaczenie ma w tym przypadku średnica włókien. Włókna cienkie, o średnicy poniżej 3 mikrometrów, przenoszone są łatwiej i docierają do końcowych odcinków dróg oddechowych, podczas gdy włókna grube, o średnicy powyżej 5 mikrometrów, zatrzymują się w górnych odcinkach dróg oddechowych. Skręcone włókna chryzotylu o dużej średnicy, mają tendencję do zatrzymywania się wyżej, w porównaniu z igłowymi włóknami azbestów amfibolowych, z łatwością przenikających do obwodowych części płuc. Największe zagrożenie dla organizmu ludzkiego stanowią włókna respirabilne, to znaczy takie, które mogą występować w trwałej postaci w powietrzu i przedostawać się z wdychanym powietrzem do pęcherzyków płucnych. Są one dłuższe od 5 mikrometrów, mają grubość mniejszą od 3 mikrometrów, a stosunek długości włókna do jego grubości nie jest mniejszy niż 3 : 1. Ze względu na to, że włókna azbestu chryzotylowego są łatwiej zatrzymywane w górnych partiach układu oddechowego, w porównaniu z włóknami azbestów amfibolowych oraz ze względu na fakt, że są także skuteczniej usuwane z płuc, narażenie na kontakt z azbestem amfibolowym niesie ze sobą ryzyko zdrowotne. Mimo istnienia normatywów higienicznych dla stężenia włókien azbestu w powietrzu nie można określić dawki progowej pyłu dla działania rakotwórczego azbestu. Narażenie zawodowe na pył azbestowy może być przyczyną następujących chorób układu oddechowego: pylicy azbestowej (azbestozy), łagodnych zmian opłucnowych, raka płuc (najpowszechniejszego nowotworu złośliwego, powodowanego przez azbest), międzybłoniaków opłucnej i otrzewnej, nowotworów o wysokiej złośliwości. Azbestoza pojawia się u osób pracujących w przetwórstwie azbestu, gdzie stężenie włókien we wdychanym powietrzu było bardzo wysokie i narażenie trwało dość długo /zwykle 10 lat/. Procesy zwłóknieniowe przebiegają stosunkowo wolno rzadko objawy kliniczne pojawiają się w okresie krótszym od 10 lat. Włókna azbestowe mogą zalegać w tkance płucnej przez długi okres i proces zwłóknieniowy może się ujawniać po wielu latach od ustania narażenia. Azbestozy nie stwierdza się w warunkach narażeń komunalnych. Stężenia włókien azbestu występujące na stanowiskach pracy są 500 1000 x wyższe od stężeń odnotowywanych w środowisku. Powszechnie uznawana jest teza, że pylica azbestowa istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia raka płuc. Rozpoznawanie azbestozy, szczególnie jej wczesnych stadiów, stwarza znaczne trudności ze względu na brak swoistości objawów klinicznych choroby, zarówno subiektywnych jak i objawów przedmiotowych oraz zmian radiologicznych. Zmiany opłucnowe spowodowane pyłem azbestu mogą występować pod postacią blaszek, zgrubień i odczynów wysiękowych. Łagodne zmiany opłucnowe nie mają większego znaczenia klinicznego. Zgrubienia opłucnej zwykle towarzyszą procesom włóknienia sąsiadującej tkanki płucnej. Rak płuc jest najpowszechniejszym nowotworem złośliwym powodowanym przez azbest. Międzybłoniak opłucnej rzadko występujący nowotwór złośliwy. Udowodniono związek przyczynowy z ekspozycją na pył azbestu zarówno zawodową jak i środowiskową. Ważna jest świadomość, że choroby wywołane azbestem rozwijają się po 20 30 latach wdychania włókien. 9

Analizując szkodliwość azbestu i jego wpływ na organizm ludzki należy pamiętać iż jest on groźny dla zdrowia ludzi tylko wtedy gdy jego elementarne włókna znajdują się we wdychanym powietrzu. Azbest zabezpieczony w sposób uniemożliwiający uwalnianie się włókien do powietrza nie stanowi żadnego zagrożenia dla zdrowia. Poważny niepokój musi budzić fakt, że usuwanie obecnie z dachów i elewacji wyrobów zawierających azbest przez przypadkowe i nieprofesjonalne firmy, zwiększa tylko zagrożenie pyłem azbestowym dla mieszkańców. 10

4. Stan prawny Program usuwania wyrobów zawierających azbest Przekrój najważniejszych przepisów prawnych oraz wynikających z nich obowiązków i procedur postępowania dla podmiotów zaangażowanych w proces usuwania wyrobów i odpadów zawierających azbest. 4.1. Akty prawne regulujące użytkowanie, usuwanie wyrobów i odpadów zawierających azbest Wykaz podstawowych aktów prawnych regulujących postępowanie z wyrobami i odpadami zawierającymi azbest: 1. Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest /tekst jednolity Dz. U. z 2004 r. Nr 3 poz.20, z późn. zm./. 2. Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach /Dz. U. z 2013 r. poz. 21, z późn. zm./. 3. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane /tekst jednolity Dz. U. z 2010 r. Nr 243 poz. 1623, z późn. zm./. 4. Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011r. o przewozie towarów niebezpiecznych /tekst jednolity Dz. U. z 2011r. Nr 227 poz. 1367/ 5. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. Prawo ochrony środowiska /tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. Nr 25 poz.150, z późn. zm./ 6. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest /Dz. U. Nr 71 poz. 649, z późn. zm./ 7. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy /Dz. U. Nr 217 poz.1833, z późn. zm./. 8. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 13 grudnia 2010 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania wyrobów zawierających azbest oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których były lub są wykorzystywane wyroby zawierające azbest /Dz. U. z 2011 Nr 8 poz. 31/. 9. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 14 października 2005 r. w sprawie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania takich wyrobów /Dz. U. Nr 216 poz.1824/. 10. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 23 czerwca 2003 r. w sprawie informacji dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (Dz. U. Nr 120, poz. 1126). 11. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 lipca 2009 r. w sprawie sposobu przedkładania marszałkowi województwa informacji o występowaniu substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska (Dz. U. Nr 124, poz. 1033). 12. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy /Dz. U. Nr 280 poz.2771, z późn.zm./. 13. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 8 grudnia 2010 r. w sprawie wzorów dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów /Dz. U. Nr 249 poz.1673/. 14. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2012r. w sprawie sposobu prowadzenia przez marszałka województwa rejestru wyrobów zawierających azbest /Dz. U. 2013, poz. 25/. 11

4.2. Obowiązki i postępowanie właścicieli i zarządców przy użytkowaniu obiektów i terenów z wyrobami zawierającymi azbest. 1. Sporządzenie "Oceny stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest". Właściciel, użytkownik wieczysty lub zarządca nieruchomości, a także obiektu, urządzenia budowlanego, instalacji przemysłowej lub innego miejsca zawierającego azbest, przeprowadza kontrole stanu tych wyrobów, z której sporządza się Ocenę stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest (wzór w załączniku nr 1.) Właściciele lub zarządcy, którzy spełnili ten obowiązek wcześniej sporządzają następne Oceny... w terminach wynikających z warunków poprzedniej Oceny... tzn.: po 5-u latach, przy Stopniu pilności III, po roku, przy Stopniu pilności II. Wyroby, które posiadały lub posiadają duże i widoczne uszkodzenia (Stopień pilności I) powinny zostać bezzwłocznie usunięte lub zabezpieczone. Ocenę... właściciel lub zarządca przechowuje łącznie z dokumentacją miejsca zawierającego azbest, obiektu, urządzenia budowlanego lub instalacji przemysłowej. Dla budynków oraz obiektów budowlanych niebędących budynkami, dla których jest prowadzona książka obiektu budowlanego na podstawie art. 64 ust. 1 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane, ocena ta powinna być dołączona do książki obiektu budowlanego. 2. Przeprowadzenie inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest poprzez wykonanie spisu z natury. Wyroby zawierające azbest, instalacje lub urządzenia zawierające azbest, drogi utwardzone odpadami zawierającymi azbest, rury azbestowo-cementowe oraz usunięte wyroby zawierające azbest inwentaryzuje się poprzez sporządzenie spisu z natury. Wynik inwentaryzacji ujmuje się w Informacji o wyrobach zawierających azbest stanowiącej załącznik nr 2 do niniejszego programu. Informację o wyniku inwentaryzacji właściciel, zarządca lub użytkownik sporządza w dwóch egzemplarzach: jeden egzemplarz przedkłada się corocznie w terminie do dnia 31 stycznia w formie pisemnej: a) właściwemu marszałkowi województwa dotyczy przedsiębiorców, b) wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta - dotyczy osób fizycznych nie będących przedsiębiorcami. drugi egzemplarz przechowuje przez okres jednego roku, do czasu sporządzania następnej informacji. Informacje przedkłada się corocznie, celem wykazania ewentualnych zmian w ilości posiadanych wyrobów zawierających azbest. 3. Opracowanie corocznego planu kontroli jakości powietrza dla pomieszczeń zawierających azbest. Dla każdego pomieszczenia, w którym znajdują się instalacje lub urządzenia zawierające azbest lub wyroby zawierające azbest, właściciel, zarządca lub użytkownik sporządza corocznie plan kontroli jakości powietrza obejmujący pomiary stężenia azbestu. W przypadku przekroczenia najwyższego dopuszczalnego stężenia pyłów zawierających 12

azbest w środowisku pracy, stwierdzonego w wyniku realizacji planu kontroli, podejmuje się niezwłocznie działania, w celu ograniczenia stężenia pyłów zawierających azbest do wartości poniżej wartości dopuszczalnej. Dalsze wykorzystywanie instalacji, urządzenia lub pomieszczenia jest niedopuszczalne jeżeli cel działań nie zostanie osiągnięty. 4. Oznakowanie urządzeń lub instalacji zawierających azbest oraz rur azbestowocementowych odpowiednim znakiem ostrzegawczym (zał. Nr 3 do niniejszego programu). 5. Opracowanie i wywieszenie na widocznym miejscu instrukcji bezpiecznego postępowania i użytkowania pomieszczenia z wyrobami zawierającymi azbest. Pomieszczenia w zakładzie lub warsztacie zamkniętym, w którym prowadzona jest działalność w kontakcie z wyrobami zawierającymi azbest, powinny mieć umieszczoną w widocznym miejscu instrukcję bezpiecznego postępowania i ochrony przed narażeniem na pył azbestowy. 6. Zaznaczenie na planie sytuacyjnym terenu oraz w dokumentacji technicznej miejsc występowania instalacji lub urządzeń zawierających azbest, rur azbestowocementowych itp. Schemat procedury postępowania: Sporządzenie Oceny stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest. Przeprowadzenie inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest. Opracowanie corocznego planu kontroli jakości powietrza dla pomieszczeń zawierających azbest. Sporządzenie informacji dla wójta/burmistrza/prezydenta (corocznie) Opracowanie instrukcji bezpiecznego postępowania i użytkowania pomieszczenia z wyrobami zawierającymi azbest. Oznakowanie pomieszczeń, gdzie znajdują się urządzenia lub instalacje z wyrobami zawierającymi azbest. Zaznaczenie na planach sytuacyjnych terenu miejsc z wyrobami zawierającymi azbest. 13

4.3. Obowiązki i postępowanie właścicieli i zarządców, przy usuwaniu wyrobów zawierających azbest z obiektów lub terenów. 1. Identyfikacja azbestu w wyrobach przeznaczonych do usunięcia. Właściciel lub zarządca budynku, budowli, instalacji lub urządzenia oraz terenu, gdzie znajduje się azbest lub wyroby zawierające azbest posiadający odpowiednie informacje lub dokumenty, mogące służyć do identyfikacji rodzaju i ilości azbestu w wyrobach powinien przedstawić je wykonawcy prac usuwania lub zabezpieczania wyrobów zawierających azbest. Wyniki identyfikacji azbestu powinny być uwzględniane przy: Sporządzaniu Oceny..., Sporządzaniu informacji dla wójta, burmistrza, prezydenta miasta, Zawieraniu umowy na wykonanie prac zabezpieczania lub usuwania wyrobów zawierających azbest z wykonawcą tych prac wytwarzającym odpady niebezpieczne. 2. Zgłoszenie prac polegających na zabezpieczaniu lub usuwaniu wyrobów zawierających azbest do właściwego organu administracji architektonicznobudowlanej. Właściciel lub zarządca budynku, budowli, instalacji lub urządzenia oraz terenu z wyrobami zawierającymi azbest, ma obowiązek złożenia na 30 dni przed rozpoczęciem prac, wniosku o pozwolenie na budowę (zgłoszenia wykonania robót budowlanych), wraz z określonymi warunkami. Wniosek powinien być sporządzony z uwzględnieniem przepisów wynikających z ustawy Prawo budowlane. Zatajenie informacji o występowaniu azbestu w wyrobach, które będą przedmiotem prac remontowobudowlanych skutkuje na podstawie ustawy Prawo ochrony środowiska odpowiedzialnością prawną. 3. Wykonanie inwentaryzacji przyrodniczej Właściciel lub zarządca budynku, budowli, instalacji lub urządzenia oraz terenu z wyrobami zawierającymi azbest - przed rozpoczęciem prac demontażowych, w celu stwierdzenia występowania gatunków chronionych oraz zapewnienia ochrony ewentualnych miejsc gniazdowania chronionych gatunków ptaków powinien wykonać inwentaryzację przyrodniczą. W przypadku stwierdzenia występowania chronionych gatunków w rejonie prowadzenia prac konieczne będzie uzyskanie (przed rozpoczęciem prac) zezwolenia, o którym mowa w art. 56 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody (tj. Dz. U. 2013r., poz. 627 ze zm.). Po zakończeniu prac (o ile jest to możliwe) należy umożliwić dalsze gniazdowanie w obiektach, w których wcześniej gniazdowały ptaki lub zapewnić im siedliska zastępcze. 14

2. Uzyskanie od wykonawcy prac, pisemnego oświadczenia o prawidłowości wykonania robót oraz o oczyszczeniu terenu z pyłu azbestowego, z zachowaniem właściwych przepisów technicznych i sanitarnych, a następnie przechowywać je przez okres co najmniej 5-lat, wraz z inna dokumentacją budynku, budowli, instalacji lub urządzenia oraz terenu. Schemat procedury postępowania: Podjęcie decyzji o usuwaniu wyrobów zawierających azbest. Przygotowanie identyfikacji azbestu w wyrobach przeznaczonych do usunięcia na podstawie posiadanych dokumentów. Zgłoszenie właściwemu organowi architektoniczno-budowlanemu na 30 dni przed rozpoczęciem prac zamiaru usuwania wyrobów zawierających azbest. Dokonanie wyboru wykonawcy prac i zawarcie umowy. Określenie obowiązków stron, również w zakresie zabezpieczenia przed emisją azbestu. Poinformowanie mieszkańców/użytkowników obiektu o usuwaniu niebezpiecznych materiałów i sposobach zabezpieczenia. Uzyskanie od wykonawcy prac pisemnego oświadczenia o prawidłowości wykonania prac oraz o oczyszczeniu terenu z pyłu azbestowego, z zachowaniem właściwych przepisów technicznych i sanitarnych oraz jego przechowywanie przez co najmniej 5 lat. 15

4.4. Obowiązki wykonawcy prac związanych z usuwaniem azbestu oraz postępowanie przy pracach przygotowawczych do usuwania wyrobów zawierających azbest. a/ prace przygotowawcze Wykonawcy prac polegających na demontażu elementów azbestowych jako wytwórcy odpadów niebezpiecznych, przed przystąpieniem do wykonywania prac, zobowiązani są do: uzyskania odpowiednio zezwolenia, pozwolenia, decyzji zatwierdzenia programu gospodarowania odpadami niebezpiecznymi albo złożenia organowi informacji o sposobie gospodarowania odpadami niebezpiecznymi. przeszkolenia przez uprawnioną instytucję zatrudnionych pracowników, osób kierujących lub nadzorujących prace polegające na zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu tych wyrobów oraz przestrzegania procedur dotyczących bezpiecznego postępowania, wyposażenia pracowników zatrudnionych do pracy z azbestem w odpowiednie środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie ochronne, opracowania przed rozpoczęciem prac szczegółowego planu prac usuwania wyrobów zawierających azbest. Plan prac zawiera informacje określone w obowiązujących przepisach*, przed przystąpieniem do prac, wykonawca jest zobowiązany do zgłoszenia tego faktu właściwemu organowi nadzoru budowlanego, właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy oraz właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu, w terminie co najmniej 7 dni przed rozpoczęciem robót. Zgłoszenie zawiera informacje określone w obowiązujących przepisach*. *) Jakie informacje powinien zawierać szczegółowy plan prac usuwania wyrobów azbestowych oraz zgłoszenie organowi nadzoru budowlanego i inspektorowi pracy określa w/w rozporządzenie /Dz.U.Nr 71 poz. 649 z 2004r., z późn.zm./. 16

Schemat procedury postępowania: Program usuwania wyrobów zawierających azbest Uzyskanie odpowiednio zezwolenia, pozwolenia, decyzji zatwierdzenia programu gospodarowania odpadami niebezpiecznymi albo złożenia organowi informacji o sposobie gospodarowania odpadami niebezpiecznymi. Przyjęcie zlecenia-zawarcie umowy na wykonanie prac usuwania wyrobów zawierających azbest, wraz z oczyszczaniem miejsca prac z azbestem Określenie stanu środowiska przed przystąpieniem do prac, w tym strefy przyszłych prac. Przygotowanie dokumentów ewidencji odpadów Opracowanie planu prac Przygotowanie miejsca i wskazanie tymczasowego sposobu magazynowania odpadów Opracowanie planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia ( bioz ) Przeszkolenie pracowników Zawarcie porozumienia z zarządzającym składowiskiem odpowiednim dla odpadów zawierających azbest Skompletowanie środków ochrony pracowników Przygotowanie rejestru pracowników narażonych na działanie azbestu. Skompletowanie wyposażenia technicznego Organizacja zaplecza, w tym socjalnego i bhp Zawarcie umowy z laboratorium o prowadzenie monitoringu powietrza 17

b/ wykonywanie prac Program usuwania wyrobów zawierających azbest Przed przystąpieniem do prac polegających na demontażu elementów zawierających azbest wykonawca jest zobowiązany odpowiednio przygotować miejsce prowadzenia prac m.in poprzez: odizolowanie obszaru prac od otoczenia poprzez stosowanie osłon zabezpieczających przenikanie azbestu do środowiska, ogrodzenie terenu prac z zachowaniem bezpiecznej odległości od traktów komunikacyjnych dla pieszych, przy zastosowaniu odpowiednich osłon, umieszczenie w strefie prac w widocznym miejscu tablic informacyjnych "Uwaga! Zagrożenie azbestem" bądź "Uwaga! Zagrożenie azbestem krokidolitem", Przy pracach elewacyjnych powinny być stosowane odpowiednie kurtyny zasłaniające fasadę obiektu, aż do gruntu, a teren wokół objęty kurtyną, powinien być wyłożony grubą folią, dla łatwego oczyszczania po każdej zmianie roboczej. Wszystkie prace związane z usuwaniem wyrobów zawierających azbest należy prowadzić w taki sposób aby uniemożliwić emisję azbestu do środowiska oraz zminimalizować pylenie. Aby to osiągnąć: Wyroby azbestowe przed ich usunięciem powinny być nawilżone wodą i utrzymywane w stanie wilgotnym przez cały czas pracy. Wyroby (płyty, kształtki, rury) należy demontować w całości, w miarę możliwości unikając destrukcji mechanicznej. Do prac należy używać narzędzi ręcznych lub wolnoobrotowych narzędzi mechanicznych wyposażonych w miejscowe instalacje odciągające powietrze. W przypadku występowania stężeń pyłu azbestu przekraczających dopuszczalne wartości dla miejsca pracy należy prowadzić kontrolny monitoring powietrza. Codziennie zabezpieczać zdemontowane wyroby i odpady zawierające azbest i magazynować je na wyznaczonym i zabezpieczonym miejscu. usunięte wyroby azbestowe (>1000 kg/m 3, tj. płyty i części płyt azbestowocementowych) należy pakować w folię polietylenową o grubości nie mniejszej niż 2 mm przed opakowaniem pyły azbestowe, wyroby i odpady wyrobów azbestowych miękkich (<1000 kg/m 3 ) należy zestalić przy użyciu cementu opakowania z odpadami powinny być szczelnie zamknięte i oznakowane w sposób trwały. Wzór oznakowania wyrobów i odpadów zawierających azbest stanowi załącznik nr 3 do programu. Po zakończeniu prac polegających na demontażu elementów azbestowych należy oczyścić teren robót i jego otoczenie. Prace porządkowe należy wykonywać starannie stosując metody uniemożliwiające emisję pyłu azbestu do środowiska /przez zastosowanie urządzeń filtracyjno-wentylacyjnych z wysokoskutecznym filtrem lub na mokro/. Po wykonaniu prac wykonawca jest zobowiązany do przedstawienia zleceniodawcy /właścicielowi, użytkownikowi wieczystemu lub zarządcy nieruchomości/ pisemnego oświadczenia stwierdzającego prawidłowość wykonania prac. W przypadku, kiedy przedmiotem prac były wyroby o gęstości objętościowej mniejszej niż 1000 kg/m3 lub wyroby mocno uszkodzone i zniszczone lub prace obejmowały wyroby zawierające azbest krokidolit lub prowadzone były w pomieszczeniach zamkniętych, wykonawca prac ma obowiązek przedstawienia wyników badań powietrza, wykonanych przez uprawnione do tego laboratorium lub instytucję. 18

Schemat procedury postępowania: Program usuwania wyrobów zawierających azbest Zabezpieczenie obiektu i terenu wokół obiektu Izolowanie miejsc pracy Wytwarzanie odpadów zawierających azbest Pakowanie odpadów Oznakowanie odpadów Wystawienie dokumentów ewidencyjnych odpadów Karta ewidencji odpadu Karta przekazania odpadów Przygotowanie odpadów do odbioru Oczyszczenie pola prac i otoczenia terenu robót z pozostałości azbestu Przedstawienie dokumentu stwierdzającego rzetelność wykonania prac i oczyszczenia z azbestu 4.5. Transport odpadów zawierających azbest Przedsiębiorca, który prowadzi działalność w zakresie transportu odpadów jest obowiązany uzyskać zezwolenie na prowadzenie tej działalności. Zezwolenie na prowadzenie działalności w zakresie transportu odpadów wydaje starosta. Transport odpadów niebezpiecznych zawierających azbest, należy prowadzić z zachowaniem przepisów dotyczących transportu towarów niebezpiecznych spełniając określone w tych przepisach kryteria klasyfikacyjne. Do przedsiębiorcy prowadzącego działalność wyłącznie w zakresie ich transportu na składowisko należy : posiadanie karty przekazania odpadu z potwierdzeniem przejęcia odpadu, posiadanie dokumentu przewozowego z opisem towarów (odpadów) niebezpiecznych, posiadanie świadectwa dopuszczenia pojazdu do przewozu odpadów niebezpiecznych, posiadanie przez kierowcę zaświadczenia ADR o ukończeniu kursu dokształcającego dla kierowców pojazdów przewożących towary niebezpieczne, oznakowanie pojazdu odblaskowymi tablicami ostrzegawczymi, 19

utrzymanie czystości skrzyni ładunkowej pojazdu, sprawdzenie stanu opakowań i ich oznakowanie literą a, sprawdzenie umocowania sztuk przesyłki z odpadami w pojeździe. Odpady niebezpieczne zawierające azbest transportowane są na składowisko przeznaczone do składowania tego typu odpadów. Tam następuje ich przekazanie następnemu posiadaczowi odpadów zarządzającemu składowiskiem i potwierdzenie tego faktu na karcie przekazania odpadu. 20

Schemat procedury postępowania: Program usuwania wyrobów zawierających azbest Uzyskanie od starosty właściwego ze względu na miejsce siedziby zezwolenia na prowadzenie działalności w zakresie transportu odpadów niebezpiecznych zawierających azbest. Odbiór odpadów zawierających azbest od poprzedniego posiadacza Karta przekazania odpadu Sprawdzenie prawidłowości i szczelności opakowania Przygotowanie pojazdu do przewozu odpadów niebezpiecznych Czyszczenie skrzyni pojazdu, wyłożenie odpowiednią folią Przygotowanie dokumentów Dowód rejestracyjny pojazdu Świadectwo dopuszczenia pojazdu do przewozu drogowego towarów niebezpiecznych Dokument przewozowy z opisem przewożonych towarów niebezpiecznych Karta przekazania odpadu Zaświadczenie ADR z przeszkolenia kierowców pojazdów przewożących towary niebezpieczne Załadunek odpadów w pakietach foliowych Zabezpieczenie ładunku przed przesuwaniem Oznakowanie pojazdu zgodnie z umową ADR Transport odpadów na składowisko przeznaczone do składowania odpadów zawierających azbest Przekazanie odpadów na składowisko odpadów Karta przekazania odpadu 21

4.6. Składowanie odpadów zawierających azbest Odpady zawierające azbest, pochodzące z budowy, remontu i demontażu obiektów budowlanych oraz infrastruktury drogowej, oznaczone w katalogu odpadów kodami 170601 i 170605 mogą być składowane na składowiskach odpadów niebezpiecznych lub na wydzielonych częściach składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne albo na podziemnych składowiskach odpadów niebezpiecznych. Zarządzający składowiskiem przejmuje odpady potwierdzając ten fakt na karcie przekazania odpadu. Prace związane z deponowaniem odpadów zawierających azbest należy prowadzić w sposób zabezpieczający przed emisją pyłu azbestowego do powietrza, a podstawowym zadaniem jest niedopuszczenie do rozszczelnienia opakowań. Warstwa zdeponowanych odpadów powinna być zabezpieczona przed uszkodzeniem opakowań przez przykrycie folią lub warstwą gruntu o grubości 5 cm. Niedopuszczalne jest kompaktowanie odpadów zawierających azbest, ani poruszanie się pojazdów mechanicznych po powierzchni składowanych odpadów. Zarządzający składowiskiem zobowiązany jest do prowadzenia ilościowej i jakościowej ewidencji odpadów zgodnie z katalogiem odpadów przy wykorzystaniu karty ewidencji odpadu oraz karty przekazania odpadów. Zebrane z terenu gminy Starachowice odpady zawierające azbest składowane będą na składowisku odpadów niebezpiecznych w miejscowości Dobrów, gmina Tuczępy, powiat buski. Schemat procedury postępowania: Przyjęcie partii odpadów niebezpiecznych zawierających azbest na składowisko Potwierdzenie odbioru na Karcie przekazania odpadu Pobranie opłaty za korzystanie ze środowiska odprowadzenie opłaty na rachunek właściwego urzędu marszałkowskiego Składowanie odpadów zgodnie z przepisami dotyczącymi odpadów niebezpiecznych zawierających azbest oraz zatwierdzoną instrukcją eksploatacji składowiska Przeszkolenie pracowników w zakresie bezpiecznych metod postępowania z odpadami zawierającymi azbest Sporządzenie zbiorczego zestawienia danych o rodzaju i ilości odpadów 22

5. Aktualny stan gospodarki wyrobami i odpadami zawierającymi azbest w gminie Starachowice Z usuwaniem wyrobów zawierających azbest nierozerwalnie związany jest proces powstawania odpadów. Powszechną metodą unieszkodliwiania odpadów z azbestem jest ich składowanie. Dopuszczone jest również wdrażanie nowych technologii umożliwiających unicestwianie włókien azbestu oraz pozostawianie w ziemi w dopuszczonych prawem przypadkach wyrobów azbestowych wycofanych z użytkowania. Usuwanie i wymiana wyrobów zawierających azbest jest zadaniem długotrwałym ze względu na ich dużą ilość, a także wysokość potrzebnych środków finansowych. 5.1. Analiza prowadzonej w latach 2005-2012 akcji usuwania azbestu z terenu miasta Starachowice Gmina Starachowice od 2005r., realizuje na terenie miasta akcję usuwania odpadów i wyrobów zawierających azbest. Starachowice jako pierwsza gmina w województwie świętokrzyskim zainicjowała taką akcję. Akcja skierowana jest do osób fizycznych, właścicieli budynków z zabudowanymi elementami z zawartością azbestu. Zainteresowani mieszkańcy, którzy złożyli wnioski i spełnili warunki Regulaminu otrzymali pomoc polegającą na sfinansowaniu demontażu pokrycia dachu oraz transportu i utylizacji powstałego odpadu zawierającego azbest lub sfinansowaniu transportu i utylizacji odpadów zawierających azbest znajdujących się na terenie nieruchomości. Gmina rokrocznie przeznaczała środki z Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (do 1 stycznia 2010 r., kiedy to uległ z mocy prawa likwidacji), budżetu miasta (od 1 stycznia 2010 r.) oraz pozyskiwała dodatkowe fundusze z Powiatowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej/budżetu powiatu (analogicznie jak wyżej) oraz z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Kielcach. Prace związane z usuwaniem i utylizacją wykonywały firmy wyłonione przez Gminę w drodze zamówienia publicznego. Firmy te miały odpowiedni sprzęt i uprawnienia do wykonywania tego typu robót. W przeprowadzonej analizie przyjęto następujące założenia; - średnia masa 1m 2 płyt azbestowo-cementowych płaskich wynosi 11 kg - średnia masa 1m 2 płyt azbestowo-cementowych falistych wynosi 11 kg - średnia masa 1mb rur i złączy azbestowo-cementowych wynosi 40 kg Są to przeliczniki używane przez Ministerstwo Gospodarki w operacjach stosowanych w wojewódzkich bazach danych WBDA. W dotychczasowej praktyce związanej z prowadzeniem akcji usuwania wyrobów azbestowych, rzeczywisty współczynnik (ważony) kształtował się dla płyt azbestowo-cementowych na poziomie 12-13 kg na 1m 2 płyt. 23

Odpady zawierające azbest zebrane z terenu gminy Starachowice składowane są na składowisku odpadów niebezpiecznych przeznaczonym do składowania wyrobów zawierających azbest w miejscowości Dobrów, gmina Tuczępy, powiat buski. Powierzchnia tego składowiska wynosi 7,26 ha, całkowita objętość 175 543 m 3. a/ koszt jednostkowy wykonywania usługi Koszty jednostkowe usług wykonywanych przez firmy specjalistyczne na rzecz Gminy w latach 2005-2012 zebrano w tabeli poniżej. Ceny te uzyskiwano w wyniku corocznie przeprowadzanych przez Gminę zamówień publicznych. Ceny usług wg umów zawieranych pomiędzy Gminą Starachowice a wykonawcami: Rozbiórka 1m 2 dachu (zł) /z VAT/ Transport i zdeponowanie 1m 2 odpadów na składowisku (zł) /z VAT/ Łączny koszt wykonania usługi za 1 m 2 (w zł z VAT) /1+2/ 1 2 2005 6,52 7,37 13,89 2006 4,92 3,30 8,22 2007 5,35 5,64 10,99 2008 6,95 3,21 10,16 2009 6,42 2,97 9,39 2010 *) 2,62 *) 2011 4,00 4,21 8, 21 2012 3,60 4,18 7,78 Średnio 5,39 4,19 9,58 *) W roku 2010 nie udzielano pomocy w zakresie demontażu pokryć dachowych, z uwagi na zmianę przepisów prawnych. Jak wynika z powyższego zestawienia średnia cena wykonania kompleksowej usługi, tj. rozbiórka, transport i utylizacja, ukształtowała się na poziomie 1000 zł za 1 Mg. b/ wykonanie rzeczowe i finansowe za lata 2005-2012 W ciągu tych ośmiu lat, z pomocą Gminy udało się usunąć odpady i wyroby zawierające azbest z 565 miejsc, posesji (dla uproszczenia analizy, nazywanych budynkami). Niemal w 100% były to pokrycia dachowe - płyty azbestowo-cementowe, popularnie zwane eternitem lub odpady tego typu. Poniższe zestawienie tabelaryczne, przedstawia sumaryczne efekty rzeczowe i finansowe osiągnięte w poszczególnych latach oraz całkowity efekt ośmioletniego prowadzenia akcji w tym zakresie. Przez usługę kompleksową należy rozumieć demontaż pokrycia dachowego, a następnie transport i zdeponowanie odpadów na składowisku. Przez odpady azbestowe należy rozumieć odpady zawierające azbest z już zdemontowanych pokryć dachowych i które to odpady znajdują się nadal na posesji wówczas usługa polegała na transporcie i zdeponowaniu odpadów na składowisku. 24

Wykonanie za lata 2005-2012 Pokrycia z dachów (usługa kompleksowa) Ilość budynków Ilość ton/m 2 /koszt x 39,425 Mg Odpady azbestowe (transport+składowanie) Ilość Ilość budynków ton/m 2 /koszt x 25,102 Mg Ilość budynków Razem Ilość ton/m 2 /koszt x 64,527 Mg 2005 22 3 584,10 m 2 17 2 282,00 m 2 39 5 866,10 m 2 49 778,13 zł 47,507 Mg 16 823,59 zł 33,510 Mg 66 601,72 zł 81,017 Mg 2006 29 4 318,80 m 2 22 3 046,40 m 2 51 7 365,20 m 2 36 185,38 zł 44,154 Mg 10 072,32 zł 58,520 Mg 46 257,70 zł 102,674 Mg 2007 24 4 014,00 m 2 39 5 320,00 m 2 63 9 334,00 m 2 44 109,44 zł 53,559 Mg 29 998,95 zł 83,798 Mg 74 108,39 zł 137,360 Mg 2008 20 1) 4 869,00 m 2 57 7 618,00 m 2 77 12 487,00 m 2 49 493,40 zł 73,520 Mg 24 453,78 zł 93,780 Mg 73 947,18 zł 167,300 Mg 2009 40 5 945,50 m 2 74 7 976,80 m 2 114 13 922,30 m 2 55 855,59 zł 2010 - - 52 136,740 Mg 23 727,80 zł 74,050 Mg 5 577,60 m2 14 621,68 zł 82,000 Mg 52 79 583,39 zł 74,050 Mg 5 577,60 m2 14 621,68 zł 218,740 Mg 2011 47 9 029,90 m² 45 5 869,00 m² 92 14 898,90 m² 74 117,42 zł 53,148 Mg 24 720,23 zł 81,602 Mg 98 837,65 zł 134,750 Mg 2012 24 4 465,00 m² 53 6 873,60 m² 77 11 338,60 m² 34 719,83 zł 448,053 Mg 28 728,90 zł 532,362 Mg 63 448,73 zł 980,415 Mg RAZEM 206 36 226,30 m 2 359 44 563,40 m 2 565 80 789,70 m2 344 259,19 zł x koszt wykonania usługi w zł, z VAT 1) w tym 2 obiekty użyteczności publicznej (przedszkola miejskie) 173 147,25 zł 517 406,44 zł 25

Analizując otrzymane wyniki, można wysnuć następujące wnioski: Średnio poszycie dachowe obiektu w zabudowie jednorodzinnej miało 143 m 2 powierzchni, tj. ok. 1,6 Mg odpadów, Średni koszt usuwania pokrycia dachowego (usługa kompleksowa): 1 671 zł, Średni koszt na jedną nieruchomość (liczone z wszystkich nakładów finansowych w okresie ośmioletnim): 916 zł, Zauważalna jest stała tendencja przyrostu o 20-30 % ilości usuwanych odpadów (razem) w stosunku do roku poprzedniego, nie uwzględniając wyjątkowego roku 2010, kiedy to nie wykonywano usługi kompleksowej. W tabeli poniżej przedstawiono miejsca, ulice miasta, z których usunięto w tym okresie najwięcej odpadów zawierających azbest: Ulice miasta, z których usunięto najwięcej odpadów (w latach 2005-2012) Ulica Ilość odpadów /m 2 / Ilość posesji 6-go Września 3005,5 21 Ostrowiecka 2832,4 16 Warszawska 2210,9 15 Kielecka 2209,5 18 Nowowiejska 2078,2 19 Wschodnia 1704,0 12 Iłżecka 1632,7 13 Robotnicza 1537,0 2 Moniuszki 1522,4 13 Miła 1503,0 9 Południowa 1487,0 12 Jelenia 1450,25 9 Pogodna 1390,0 10 Myśliwska 1346,0 9 Al. Wyzwolenia 1323,2 9 Bema 1298,0 7 Leśna 1225,0 3 Smugowa 1161,1 10 Piaskowa 1130,0 9 Spacerowa 1080,0 3 Mickiewicza 1019,0 4 Graniczna 1015,0 1 Kalinowa 1006,15 6 Parkowa 1000,0 3 Wierzbowa 962,9 7 Boh. Westerplatte 900,0 3 Łączna 895,0 8 26

Kościelna 822,0 3 Krzosa 789,0 3 Miodowa 778,4 6 Konstytucji 3-go Maja 750,0 2 Długa 713,0 7 Partyzantów 710,0 8 Majora Ponurego 699,0 4 Przechodnia 680,0 4 Stroma 669,0 4 Polna 668,0 6 Podgórze 677,0 5 Lenartowska 673,0 6 Wesoła 660,0 5 Wrzosowa 635,0 5 Zakładowa 590,0 1 Podlesie 583,0 5 Jesienna 560,0 4 Strażacka 552,7 4 Słoneczna 528,0 4 Jagodowa 528,0 3 Krywki 500,0 1 Łysogórska 469,0 5 Nowa 459,0 3 Botaniczna 455,0 3 Żytnia 452,0 4 Strzelnicza 449,0 3 Piastowska 447,0 3 Kilińskiego 430,2 3 Dolna 420,0 2 Sudecka 420,0 2 Widok 398,0 2 Dr Andrzeja 390,0 2 Działki 370,0 3 Poprzeczna 353,0 1 Nad Kamienną 350,0 2 Św. Barbary 340,0 1 Boczna 321,0 3 Kombatantów 320,0 2 Turystyczna 312,0 3 Żwirki 310,0 1 Karpacka 306,6 3 27

Sierakowskiego 305,0 2 Akacjowa 303,0 2 Marszałka Piłsudskiego 300,0 3 Źródlana 297,0 2 Młynarska 291,0 2 Śląska 288,4 1 Stalowa 286,0 2 Różana 285,0 2 Mieszała 284,0 4 Pochyła 280,0 1 Nadrzeczna 280,0 2 Wspólna 276,0 2 Jaśminowa 270,0 2 Skłodowskiej 266,0 4 Cegielniana 260,0 2 Zgodna 260,0 2 Wanacja 255,0 2 Radoszewskiego 250,0 2 Szaszki 250,0 1 Por. Robota 250,0 1 Wiosenna 249,0 2 Szymanowskiego 223,0 2 Chorążego Szorta 200,0 1 Łazy 185,0 2 Górzysta 180,0 1 Duboisa 177,0 2 Modrzewiowa 170,0 2 Sybiraków 160,0 1 Grabowa 160,0 1 Jabłoniowa 150,0 1 Jarzębinowa 150,0 1 Martenowska 150,0 1 Letniskowa 146,0 1 Bohaterów 126,0 1 Spokojna 122,0 1 Żurawia 120,0 1 Agrestowa 110,0 1 1-go Maja 100,0 1 Kasztanowa 100,0 1 Szkolna 80,0 2 Plater 80,0 1 28

Morelowa 80,0 1 Wspólna 55,0 1 Kanałowa 50,0 1 Wiklinowa 30,0 1 Pasternik 5,6 1 Graficzną ilustrację miejsc, z których usunięto najwięcej odpadów przedstawiono poniżej na mapie. Powyżej 1000 m 2 2 501-1000 m. 2 300-500 m. Mapa: Miejsca z których usunięto najwięcej odpadów i wyrobów zawierające azbest (dot. akcji prowadzonych przez UM Starachowice w latach 2005-2012) 29

5.2. Analiza na podstawie prowadzonej inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest tj. informacji złożonych przez osoby fizyczne Prezydentowi Miasta oraz przez podmioty gospodarcze Marszałkowi Województwa / stan na koniec 2012 roku/ Uwaga. W rozdziale tym analizowane są wyłącznie dane dotyczące tych zinwentaryzowanych wyrobów zawierających azbest, które nie zostały dotychczas usunięte z terenu nieruchomości tj. została złożona informacja o ich posiadaniu i nie zostały potwierdzone informacją, że zostały usunięte. Ogółem szacunkowa, deklarowana masa wyrobów pozostałych do unieszkodliwienia (wg WBDA) od osób fizycznych wynosi 1019,43 Mg (w 99,9 % są to pokrycia dachowe). Koszt usunięcia w/w pokryć to: (przyjęto średni koszt jednostkowy ustalony w pkt. 5.1. ppkt a niniejszego Programu, tj. 1000zł/Mg) 1019,43 Mg x 1000 zł/mg = 1 019 430 zł 30

W tabeli poniżej znajduje się zestawienie w ujęciu: miejsce (ulica miasta)-ilość posesjiilość wyrobów/odpadów, (posortowane alfabetycznie wg nazw ulic) zgodnie z posiadaną przez Urząd Miejski inwentaryzacją wyrobów zawierających azbest. Miejsce występowania wyrobu zawier. azbest (ulica) Ilość posesji Ilość /m 2 / Ilość /Mg/ 17-go Stycznia 2 235,00 2,585 1-go Maja 5 480,00 5,280 9-go Maja 1 80,00 0,880 6-go Września 20 1723,00 18,953 Akacjowa 1 130,00 1,430 Aleja Wyzwolenia 24 2823,10 31,054 Bajana 2 180,00 1,980 Bema 5 660,00 7,260 Bieszczadzka 2 102,00 1,122 Bławatkowa 1 150,00 1,650 Boczna 7 585,00 6,435 Bohaterów 3 170,00 1,870 Bohaterów 2 310,00 3,410 Westerplatte Botaniczna 4 660,00 7,260 Bratkowa 2 100,00 1,100 Cegielniana 2 220,00 2,420 Chopina 1 110,00 1,210 Ciasna 1 120,00 1,320 Cmentarna 1 80,00 0,880 Czereśniowa 1 110,00 1,210 Długa 4 708,00 7,788 Dolna 2 290,00 3,190 Druhny Zjawy 1 160,00 1,760 Duboisa 6 665,00 7,315 Działkowa 1 60,00 0,660 Emilii Plater 1 77,00 0,847 Górna 1 120,00 1,320 Górzysta 5 450,00 4,950 Grottgera 3 495,00 5,445 Gruntowa 1 177,50 1,952 Hutnicza 2 110,00 1,210 Iłżecka 9 828,00 9,108 Jabłoniowa 1 100,00 1,100 Jagodowa 1 130,00 1,430 Jałowcowa 1 250,00 2,750 Jana Pawła II 1 150,00 1,650 Jarzębinowa 1 120,00 1,320 Jaśminowa 1 200,00 2,200 Jelenia 17 2094,00 23,034 Jesienna 3 225,00 2,475 Jesionowa 1 266,00 2,926 Jodłowa 2 150,00 1,650 Karpacka 4 490,00 5,390 Kasztanowa 1 215,00 2,365 Kielecka 19 2253,00 24,783 Kilińskiego 1 60,00 0,660 Klonowa 3 380,00 4,180 Kombatantów 3 280,00 3,080 Konstytucji 3 1 380,00 4,180 Kornatka 1 120,00 1,320 Kościelna 2 360,00 3,960 Kościuszki 2 69,00 0,759 Krótka 2 58,00 0,870 Krucza 1 140,00 1,540 Krzosa 6 960,00 10,560 Kwiatowa 2 222,3 2,445 Langiewicza 1 65,00 0,715 Lempe 6 590,00 6,490 Lenartowska 7 727,00 7,997 Letnia 1 140,00 1,540 Letniskowa 2 146,00 1,606 Lipowa 1 18,00 0,198 Lubianka 3 240,00 2,640 Łazy 5 670,00 7,370 Łączna 8 885,00 9,735 Łysogórska 7 745,00 8,195 Majora Nurta 4 876,00 9,636 Majówka 1 250,00 2,750 Makowa 2 294,00 3,234 Malinowa 1 80,00 0,880 Mała 1 153,00 1,683 Marchlewskiego 4 860,00 9,460 Marszałka Piłsudskiego 7 688,00 7,568 Martenowska 2 150,00 1,650 Mickiewicza 1 200,00 2,200 Miedziana 1 200,00 2,200 Mierosławskiego 5 901,00 9,911 Mieszała 6 536,00 5,896 Miła 2 350,00 3,85 Miodowa 13 1616,00 17,776 Mjr. Ponurego 1 200,00 2,200 Młynarska 2 270,00 2,970 Modrzewiowa 5 785,00 8,635 Moniuszki 23 2850,00 31,350 Morenowa 3 420,00 4,620 Myśliwska 20 2800,00 30,800 Na Stoku 2 256,00 2,816 Nad Kamienną 6 658,00 7,238 Nadrzeczna 7 644,00 7,084 Nauczycielska 1 120,00 1,320 Niska 1 20,00 0,220 Nowa 9 1245,00 13,695 Nowotki 1 130,00 1,430 Nowowiejska 29 3566,00 39,226 Objazdowa 2 113,00 1,243 31

Orzechowa 1 40,00 0,440 Osiedlowa 3 330,00 3,630 Ostrowiecka 32 5051,30 55,564 Parcelowa 3 320,00 3,520 Partyzantów 9 699,50 7,695 Pasternik 6 704,00 7,744 Pastwiska 3 348,00 3,828 Perłowa 2 197,00 2,167 Piaskowa 11 1264,00 13,904 Piastowska 2 60,00 0,66 Piesza 1 400,00 4,400 Pochyła 1 120,00 1,320 Podgórze 9 937,00 10,307 Podhalańska 1 100,00 1,100 Podlesie 3 428,00 4,708 Pogodna 10 1176,00 12,936 Polna 5 600,00 6,600 Południowa 16 2271,50 24,987 Poprzeczna 2 680,00 7,48 Por. Robota 2 300,00 3,300 Powstania 2 320,00 3,520 Styczniowego Poznańska 4 850,00 9,350 Przekopowa 1 150,00 1,650 Przeskok 3 236,00 2,596 Radoszewskiego 6 739,00 8,129 Różana 1 120,00 1,320 Rynek 3 370,00 4,070 Sadowa 2 155,00 1,705 Sąsiedzka 1 20,00 0,220 Sierakowskiego 7 1210,00 13,310 Skalista 4 394,00 4,334 Skałka 1 80,00 0,880 Składowa 1 80,00 0,880 Skłodowskiej 1 60,00 0,660 Słoneczna 2 144,00 1,584 Słowackiego 4 620,00 6,820 Smugowa 19 2838,00 31,218 Spacerowa 4 1315,00 14,465 Spadowa 1 100,00 1,100 Spokojna 3 438,00 4,818 Sportowa 1 168,00 1,848 Spółdzielcza 2 340,00 3,740 Srebrna 1 40,00 0,440 Stalowa 4 542,00 5,962 Stalowników 5 657,00 7,227 Stawowa 1 80,00 0,880 Strażacka 2 180,00 1,980 Stroma 3 309,00 3,399 Strzelnicza 2 280,00 3,080 Sudecka 4 464,00 5,104 Sybiraków 3 370,00 4,070 Szaszki 4 430,00 4,730 Szeroka 4 670,00 7,370 Szkolna 1 73,00 0,803 Szymanowskiego 2 185,00 2,035 Śląska 4 760,60 8,367 Św. Barbary 1 80,00 0,880 Tatrzańska 3 300,00 3,300 Topolowa 7 822,00 9,042 Tulipanowa 2 129,00 1,419 Turystyczna 12 1445,00 15,895 Wachmistrza Tarzana 1 160,00 1,760 Wanacja 1 200,00 2,200 Warszawska 4 850,00 9,350 Wąchocka 5 537,00 5,907 Wesoła 4 506,00 5,566 Widok 3 362,00 3,982 Wiejska 6 845,00 9,295 Wierzbowa 12 1478,00 16,258 Wigury 3 120,00 1,320 Wiklinowa 1 150,00 1,650 Wiosenna 6 635,00 6,985 Wrzosowa 6 552,00 6,072 Wschodnia 7 520,00 5,720 Wylotowa 2 74,00 0,814 Wysockiego 1 200,00 2,200 Wysoka 1 170,00 1,870 Zacisze 1 42,00 0,462 Zgodna 6 430,00 4,730 Ziołowa 2 250,00 2,750 Żabia 1 90,00 0,990 Żurawia 3 305,00 3,355 Żytnia 9 1291,00 14,201 RAZEM 748 92654,8 1019,43 Poniżej przedstawiono tabelarycznie miejsca (ulice miasta) posortowane wg ilości wyrobów/odpadów, znajdujących się na nieruchomościach. Kolor czerwony - ulice o najwyższej koncentracji tych wyrobów, powyżej 1000m 2. Kolor niebieski ulice o średniej ilości, w zakresie 500-1000 m 2. Kolor żółty ulice o najniższej, deklarowanej ilości wyrobów zawierających azbest, poniżej 500 m 2. 32

Miejsce występowania wyrobu zawier. azbest (ulica) Ilość posesji Ilość /m 2 / Ilość /Mg/ Ostrowiecka 32 5051,30 55,564 Nowowiejska 29 3566,00 39,226 Moniuszki 23 2850,00 31,350 Smugowa 19 2838,00 31,218 Aleja Wyzwolenia 24 2823,10 31,054 Myśliwska 20 2800,00 30,800 Południowa 16 2271,50 24,987 Kielecka 19 2253,00 24,783 Jelenia 17 2094,00 23,034 6-go Września 20 1723,00 18,953 Miodowa 13 1616,00 17,776 Wierzbowa 12 1478,00 16,258 Turystyczna 12 1445,00 15,895 Spacerowa 4 1315,00 14,465 Żytnia 9 1291,00 14,201 Piaskowa 11 1264,00 13,904 Nowa 9 1245,00 13,695 Sierakowskiego 7 1210,00 13,310 Pogodna 10 1176,00 12,936 Krzosa 6 960,00 10,560 Podgórze 9 937,00 10,307 Mierosławskiego 5 901,00 9,911 Łączna 8 885,00 9,735 Majora Nurta 4 876,00 9,636 Marchlewskiego 4 860,00 9,460 Poznańska 4 850,00 9,350 Warszawska 4 850,00 9,350 Wiejska 6 845,00 9,295 Iłżecka 9 828,00 9,108 Topolowa 7 822,00 9,042 Modrzewiowa 5 785,00 8,635 Śląska 4 760,60 8,367 Łysogórska 7 745,00 8,195 Radoszewskiego 6 739,00 8,129 Lenartowska 7 727,00 7,997 Długa 4 708,00 7,788 Pasternik 6 704,00 7,744 Partyzantów 9 699,50 7,695 Marszałka 7 688,00 7,568 Piłsudskiego Poprzeczna 2 680,00 7,48 Łazy 5 670,00 7,370 Szeroka 4 670,00 7,370 Duboisa 6 665,00 7,315 Bema 5 660,00 7,260 Botaniczna 4 660,00 7,260 Nad Kamienną 6 658,00 7,238 Stalowników 5 657,00 7,227 Nadrzeczna 7 644,00 7,084 Wiosenna 6 635,00 6,985 Słowackiego 4 620,00 6,820 Polna 5 600,00 6,600 Lempe 6 590,00 6,490 Boczna 7 585,00 6,435 Wrzosowa 6 552,00 6,072 Stalowa 4 542,00 5,962 Wąchocka 5 537,00 5,907 Mieszała 6 536,00 5,896 Wschodnia 7 520,00 5,720 Wesoła 4 506,00 5,566 Grottgera 3 495,00 5,445 Karpacka 4 490,00 5,390 1-go Maja 5 480,00 5,280 Sudecka 4 464,00 5,104 Górzysta 5 450,00 4,950 Pastwiska 3 348,00 3,828 Spokojna 3 438,00 4,818 Szaszki 4 430,00 4,730 Zgodna 6 430,00 4,730 Podlesie 3 428,00 4,708 Morenowa 3 420,00 4,620 Piesza 1 400,00 4,400 Skalista 4 394,00 4,334 Klonowa 3 380,00 4,180 Konstytucji 3 1 380,00 4,180 Maja Rynek 3 370,00 4,070 Sybiraków 3 370,00 4,070 Widok 3 362,00 3,982 Kościelna 2 360,00 3,960 Miła 2 350,00 3,850 Spółdzielcza 2 340,00 3,740 Osiedlowa 3 330,00 3,630 Parcelowa 3 320,00 3,520 Powstania 2 320,00 3,520 Styczniowego Bohaterów Westerplatte 2 310,00 3,410 Stroma 3 309,00 3,399 Żurawia 3 305,00 3,355 Por. Robota 2 300,00 3,300 Tatrzańska 3 300,00 3,300 Makowa 2 294,00 3,234 Dolna 2 290,00 3,190 Kombatantów 3 280,00 3,080 Strzelnicza 2 280,00 3,080 Młynarska 2 270,00 2,970 Jesionowa 1 266,00 2,926 Na Stoku 2 256,00 2,816 Jałowcowa 1 250,00 2,750 Majówka 1 250,00 2,750 Ziołowa 2 250,00 2,750 Lubianka 3 240,00 2,640 Przeskok 3 236,00 2,596 17-go Stycznia 2 235,00 2,585 Jesienna 3 225,00 2,475 Kwiatowa 2 222,30 2,445 Cegielniana 2 220,00 2,420 Kasztanowa 1 215,00 2,365 Jaśminowa 1 200,00 2,200 Mickiewicza 1 200,00 2,200 Miedziana 1 200,00 2,200 33

Mjr. Ponurego 1 200,00 2,200 Wanacja 1 200,00 2,200 Wysockiego 1 200,00 2,200 Perłowa 2 197,00 2,167 Szymanowskiego 2 185,00 2,035 Bajana 2 180,00 1,980 Strażacka 2 180,00 1,980 Gruntowa 1 177,50 1,952 Bohaterów 3 170,00 1,870 Wysoka 1 170,00 1,870 Sportowa 1 168,00 1,848 Druhny Zjawy 1 160,00 1,760 Wachmistrza Tarzana 1 160,00 1,760 Sadowa 2 155,00 1,705 Mała 1 153,00 1,683 Jana Pawła II 1 150,00 1,650 Jodłowa 2 150,00 1,650 Martenowska 2 150,00 1,650 Przekopowa 1 150,00 1,650 Bławatkowa 1 150,00 1,650 Wiklinowa 1 150,00 1,650 Letniskowa 2 146,00 1,606 Słoneczna 2 144,00 1,584 Krucza 1 140,00 1,540 Letnia 1 140,00 1,540 Akacjowa 1 130,00 1,430 Jagodowa 1 130,00 1,430 Nowotki 1 130,00 1,430 Tulipanowa 2 129,00 1,419 Ciasna 1 120,00 1,320 Górna 1 120,00 1,320 Jarzębinowa 1 120,00 1,320 Kornatka 1 120,00 1,320 Nauczycielska 1 120,00 1,320 Pochyła 1 120,00 1,320 Różana 1 120,00 1,320 Wigury 3 120,00 1,320 Objazdowa 2 113,00 1,243 Chopina 1 110,00 1,210 Czereśniowa 1 110,00 1,210 Hutnicza 2 110,00 1,210 Bieszczadzka 2 102,00 1,122 Bratkowa 2 100,00 1,100 Jabłoniowa 1 100,00 1,100 Podhalańska 1 100,00 1,100 Spadowa 1 100,00 1,100 Żabia 1 90,00 0,990 Cmentarna 1 80,00 0,880 Malinowa 1 80,00 0,880 9-go Maja 1 80,00 0,880 Skałka 1 80,00 0,880 Składowa 1 80,00 0,880 Stawowa 1 80,00 0,880 Św. Barbary 1 80,00 0,880 Emilii Plater 1 77,00 0,847 Wylotowa 2 74,00 0,814 Szkolna 1 73,00 0,803 Kościuszki 2 69,00 0,759 Langiewicza 1 65,00 0,715 Działkowa 1 60,00 0,660 Kilińskiego 1 60,00 0,660 Piastowska 2 60,00 0,66 Skłodowskiej 1 60,00 0,660 Krótka 2 58,00 0,870 Zacisze 1 42,00 0,462 Orzechowa 1 40,00 0,440 Srebrna 1 40,00 0,440 Niska 1 20,00 0,220 Sąsiedzka 1 20,00 0,220 Lipowa 1 18,00 0,198 RAZEM 748 92654,8 1019,43 34

Analizując posiadane dane, można wysnuć następujące wnioski: Średnio poszycie dachowe obiektu w zabudowie jednorodzinnej (wg inwentaryzacji) ma 124m 2, tj. ok. 1,4 Mg odpadów, Wynik ten różni się nieznacznie od danych uzyskanych w wyniku zrealizowanego dotychczas programu usuwania azbestu (1,6 Mg) patrz pkt. 5.1 niniejszego Programu. Lokalizację (rozmieszczenie) miejsc na terenie miasta, w których znajdują się wyroby zawierające azbest, obrazowo przedstawiono poniżej na mapie. 35

Powyżej 1000 m 2 2 501-1000 m. 2 200-500 m... Mapa: Rozmieszczenie miejsc nagromadzenia wyrobów zawierających azbest (wg inwentaryzacji na dzień 01.01.2013r.) 5.3. Uwagi do analizy Z przeprowadzonych obserwacji w terenie, w porównaniu z posiadaną inwentaryzacją wyrobów zawierających azbest, wynika, że dotychczas informację o ich posiadaniu złożyło około 40% władających nieruchomościami, na których się znajdują. 36

6. Harmonogram realizacji programu usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu miasta Starachowice na lata 2013 2032 6.1. Harmonogram rzeczowy realizacji zadania L.p. 1. 2. Nazwa zadania Inwentaryzacja wyrobów zawierających azbest. Opracowanie mapy zagrożeń działania azbestu Edukacja mieszkańców w zakresie szkodliwości azbestu, obowiązków dotyczących postępowania z wyrobami zawierającymi azbest oraz sposobów bezpiecznego ich usuwania i unieszkodliwiania 3. Coroczna aktualizacja bazy danych o obiektach zawierających azbest 4. 5. Podjęcie działań w celu pozyskania funduszy ze źródeł zewnętrznych na realizację Programu, Pomoc w pozyskiwaniu źródeł finansowania osobom fizycznym, wspólnotom mieszkaniowym, innym posiadaczom zasobów mieszkaniowych oraz przedsiębiorcom na usuwanie wyrobów zawierających azbest Termin realizacji 2013-2014 2013-2032 do 31 marca każdego roku 2013-2032 2013-2032 6. Przeznaczenie części środków finansowych z budżetu gminy na pomoc w usuwaniu odpadów oraz wyrobów zawierających azbest z budynków mieszkalnych, gospodarczych i pomocniczych, wykorzystywanych na cele 2013-2032 niezwiązane z prowadzeniem działalności gospodarczej 7. Usunięcie odpadów oraz wyrobów zawierających azbest z obiektów będących własnością Gminy Starachowice, obiektów użyteczności publicznej zlokalizowanych na terenach będących własnością Gminy Starachowice i terenów publicznych należących do Gminy Starachowice 2013-2020 Współpraca z organizacjami społecznymi wspierającymi realizację 8. Programu oraz współpraca z organami kontrolnymi (inspekcja sanitarna, inspekcja pracy, inspekcja nadzoru budowlanego, inspekcja ochrony 2013-2032 środowiska) 9. Okresowa weryfikacja i aktualizacja Programu wg potrzeb Realizacja Programu będzie procesem długofalowym ze względu na ograniczone możliwości finansowe zarówno samorządu jak i mieszkańców. Jego realizacja będzie zgodna z przyjętym celem i przebiegać będzie w następujących obszarach: 6.2. Założenia programu 1. Inwentaryzacja istniejących wyrobów zawierających azbest i coroczna aktualizacja bazy danych o obiektach zawierających azbest Podstawą dla opracowania Programu jest inwentaryzacja wyrobów zawierających azbest i wprowadzanie danych do bazy danych o ich lokalizacji. Pełna inwentaryzacja pozwoli na dokładne zaplanowanie, zwłaszcza harmonogramu finansowego. Inwentaryzacja bazować będzie na pozyskaniu informacji od posiadaczy tych wyrobów. 37

Baza wyrobów i odpadów zawierających azbest utworzona została na portalu Ministerstwa Gospodarki stanowiąc zawartość wojewódzkiej bazy danych (WBDA). Baza ta jest i będzie uaktualniana corocznie, zgodnie z procedurą, do 31 marca (roku bieżącego) o dane za rok ubiegły. 2. Opracowanie mapy zagrożeń działania azbestu Po zakończeniu pełnej inwentaryzacji opracowana zostanie mapa zagrożeń działania azbestu na terenie miasta Starachowice, z zaznaczeniem lokalizacji występowania wyrobów zawierających azbest. 3. Edukacja mieszkańców w zakresie szkodliwości azbestu, obowiązków dotyczących postępowania z wyrobami zawierającymi azbest oraz sposobów bezpiecznego ich usuwania i unieszkodliwiania System edukacji realizowany będzie poprzez: a) utworzenie zakładki tematycznej na stronie internetowej miasta, która będzie zawierała: akty prawne dotyczące azbestu i wyrobów zawierających azbest, informacje o zagrożeniu, jakie niesie ze sobą azbest, bieżące informacje o działaniach Gminy Starachowice podjętych w celu likwidacji azbestu z miasta, aktualne wzory wniosków i inne dokumenty dot. pomocy w usuwania odpadów oraz wyrobów zawierających azbest przez Gminę, aktualny wykaz firm posiadających koncesje na demontaż wyrobów zawierających azbest i transport odpadów, wzory druków obowiązujących przy składaniu informacji dot. inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest. b) cykliczne artykuły w prasie lokalnej dot. tematyki związanej z usuwaniem wyrobów zawierających azbest, c) konkursy i akcje edukacyjne skierowane do dzieci i młodzieży szkolnej, d) wydanie broszury i ulotek informacyjnych. 4. Podjęcie działań w celu pozyskania funduszy ze źródeł zewnętrznych na realizację Programu Gmina Starachowice podejmie starania w celu pozyskania funduszy zewnętrznych na usuwanie, transport i unieszkodliwianie wyrobów zawierających azbest tj.: Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Kielcach. Na liście przedsięwzięć priorytetowych do dofinansowania przez Fundusz jest m.in. realizacja programów usuwania wyrobów zawierających azbest przez jednostki samorządu terytorialnego. z budżetu Powiatu Starachowickiego innych, w tym z Funduszy Europejskich, jeżeli pojawią się takie możliwości w przyszłości. 38

5. Pomoc w pozyskiwaniu źródeł finansowania osobom fizycznym, wspólnotom mieszkaniowym, innym posiadaczom zasobów mieszkaniowych oraz przedsiębiorcom na usuwanie wyrobów zawierających azbest Osoby fizyczne, wspólnoty mieszkaniowe, inni posiadacze zasobów mieszkaniowych oraz przedsiębiorcy mogą liczyć na dofinansowanie w postaci dotacji, kredytów i pożyczek preferencyjnych na wymianę pokryć dachowych i elewacji zawierających azbest. Wszyscy zainteresowani poszukiwaniem źródeł finansowania będą mogli skorzystać z pomocy i informacji udzielanych przez pracowników Urzędu Miejskiego w Starachowicach. 6. Przeznaczenie części środków finansowych z budżetu gminy na pomoc w usuwaniu odpadów oraz wyrobów zawierających azbest z budynków mieszkalnych, gospodarczych i pomocniczych, wykorzystywanych na cele niezwiązane z prowadzeniem działalności gospodarczej Rada Miejska w Starachowicach planuje, w okresie realizacji programu, uchwalać corocznie stosowne środki w budżecie gminy na pomoc w usuwania odpadów oraz wyrobów zawierających azbest. 7. Usunięcie odpadów oraz wyrobów zawierających azbest z obiektów będących własnością Gminy Starachowice, obiektów użyteczności publicznej i terenów publicznych Gmina Starachowice, na bieżąco i w miarę możliwości finansowych w roku kalendarzowym będzie usuwać odpady i wyroby zawierające azbest z obiektów będących własnością Gminy Starachowice, obiektów użyteczności publicznej zlokalizowanych na terenach będących własnością Gminy Starachowice i terenów publicznych należących do Gminy Starachowice. Środki na ten cel pochodzić będą z funduszy zewnętrznych oraz środki własne przeznaczane na realizację Programu w danym roku kalendarzowym. Graniczna data realizacji tego zadania to 2020 rok. 8. Opracowanie regulaminu udzielania dofinansowania W celu realizacji Programu Prezydent Miasta określi, w drodze zarządzenia, szczegółowy regulamin udzielania pomocy na realizację prac związanych z usuwaniem wyrobów i odpadów zawierających azbest na terenie nieruchomości położonych na obszarze Gminy Starachowice. 9. Okresowa weryfikacja i aktualizacja Programu Elementem zarządzania Programem jest jego systematyczne monitorowanie. W ramach działań monitoringowych określone zostaną zmiany ilości wyrobów zawierających azbest na terenie Gminy Starachowice w kolejnych latach tj.; - ilość zutylizowanych w danym roku odpadów zawierających azbest, - ilość wyrobów zawierających azbest pozostałych do likwidacji. Realizacja Programu jest procesem długofalowym w związku z czym zakłada się jego aktualizację celem dostosowania do zmieniających się warunków prawnych, finansowych i możliwości realizacyjnych. 39

6.3. Harmonogram finansowy realizacji programu Opierając się na jedynych danych będących w posiadaniu Gminy tj. informacjach złożonych przez osoby fizyczne, poniżej zestawiono harmonogram ilości i kosztów związanych z usuwaniem wyrobów (pokryć dachowych) zawierających azbest u osób fizycznych. Planowany rok wymiany Ilość wyrobów /Mg/ Koszt usunięcia /zł/. 1) 2013 26,213 26213 2014 15,312 15312 2015 66,616 66616 2016 33,033 33033 2017 2,706 2706 2018 6,050 6050 2019 1,650 1650 2020 58,831 58831 2022 5,170 5170 2024 5,874 5874 2025 29,260 29260 2026 2,200 2200 2028 2,750 2750 2030 83,006 83006 2031 5,060 5060 2032 407,174 407174 Pozostałe 2) 268,525 268525 RAZEM 1019,43 1 019 430 1) Przy założeniu kosztu jednostkowego: 1000 zł/mg (z VAT) obliczonego w pkt. 5.1 Programu 2) Pozostałe suma wyrobów zadeklarowanych do usunięcia w latach 2005-2012, a nie zrealizowanych 40

UWAGI DO HARMONOGRAMU Ponieważ: - jak wykazano w pkt. 5.3 niniejszego Programu, inwentaryzacja posiadana przez Urząd Miejski na dzień opracowania Programu, zawiera ok. 40% szacowanej ilości wyrobów zawierających azbest jaka znajduje się u osób fizycznych, - wyroby ujęte w pozycji Pozostałe (z nieokreślonym czasowo terminem usunięcia), mogą zasilać masę wyrobów do likwidacji w poszczególnych latach, z doświadczenia wiadomo, że kilkakrotnie wzrasta ich ilość w bieżącym roku prowadzenia akcji, - przy widocznej tendencji stopniowego wzrostu stopy życiowej (kondycji finansowej) mieszkańców, osoby deklarujące teraz ostrożnie datę usunięcia wyrobów na graniczny okres tj. 2032 rok (jak widać na wykresie, jest to zdecydowana większość), uczynią to znacznie wcześniej, przedstawiony powyżej harmonogram finansowy może być zaniżony oraz może ulegać dynamicznym zmianom. 41

7. Uwagi końcowe Program usuwania wyrobów zawierających azbest Najpilniejszym zadaniem do realizacji jest wykonanie pełnej, rzetelnej inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest, znajdujących się na terenach posesji prywatnych w mieście. Jest to konieczna podstawa do zrealizowania całego programu. Przygotowywane, zgodnie z Programem Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032, zmiany legislacyjne przepisów prawnych w zakresie problematyki azbestowej, mają uruchomić procedury niezbędne do przyspieszenia działań. Właściciel lub zarządca budynku, budowli, instalacji lub urządzenia oraz terenu z wyrobami zawierającymi azbest, ma obowiązek złożenia na 30 dni przed rozpoczęciem prac, wniosku o pozwolenie na budowę (zgłoszenia wykonania robót budowlanych) wraz z określonymi warunkami. Zgłoszenia należy dokonać w Starostwie Powiatowym w Starachowicach, do Wydziału Budownictwa i Gospodarki Komunalnej. Wyboru wykonawcy prac, o których mowa powyżej, inwestor winien dokonać spośród przedsiębiorców posiadających stosowne zezwolenie, wydane przez Starostę. Z wybranym wykonawcą należy sporządzić umowę. Właściciel lub zarządca powinien uzyskać od wykonawcy prac pisemne oświadczenie o prawidłowości wykonania robót. Oświadczenie to należy przechowywać przez okres co najmniej 5 lat, wraz z inną dokumentacją budynku, budowli, instalacji lub urządzania terenu. Aby zwiększyć tempo usuwania wyrobów zawierających azbest Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032 zakłada wprowadzenie nowego instrumentu umożliwiającego usuwanie wyrobów zawierających azbest z terenu własnej nieruchomości bez korzystania z usług wyspecjalizowanych firm, o ile osoby usuwające wyroby azbestowe zostaną odpowiednio przeszkolone i będą dysponować środkami technicznymi eliminującymi narażenie na kontakt z włóknami azbestu, a prace te będą wykonywać incydentalnie. Do uruchomienia tego instrumentu konieczne są zmiany legislacyjne obowiązujących przepisów prawnych oraz sfinansowanie odpowiednich szkoleń lokalnych na poziomie gminy. Zwraca się uwagę, że zdemontowane wyroby zawierające azbest są odpadami niebezpiecznymi i zakazane jest ich powtórne użycie. Składowanie odpadów niebezpiecznych zawierających azbest dopuszczalne jest tylko na przeznaczonych do tego składowiskach. Na terenie miasta Starachowice nie przewiduje się wzrostu ilości wyrobów zawierających azbest z uwagi na obowiązujący całkowity zakaz ich stosowania. Ilość tych wyrobów będzie sukcesywnie malała w związku z ich stopniowym usuwaniem, które zakończone zostanie do roku 2032 (po całkowitym oczyszczeniu terenu miasta z w/w wyrobów). 42

8. Załączniki Załącznik Nr 1. Ocena stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest Nazwa miejsca/obiektu/urządzenia budowlanego/instalacji przemysłowej:... Adres miejsca/obiektu/urządzenia budowlanego/instalacji przemysłowej:... Rodzaj zabudowy 1) :... Numer działki ewidencyjnej 2) :... Numer obrębu ewidencyjnego 2) :... Nazwa, rodzaj wyrobu 3) :... Ilość wyrobów 4) :... Data sporządzenia poprzedniej oceny 5) :... Grupa/ nr Rodzaj i stan wyrobu Punkty Ocena 1 2 3 4 I Sposób zastosowania azbestu 1 Powierzchnia pokryta masą natryskową z azbestem (torkret) 30 2 Tynk zawierający azbest 30 3 Lekkie płyty izolacyjne z azbestem (ciężar obj. < 1 000 kg/m 3 ) 25 4 Pozostałe wyroby z azbestem (np. pokrycia dachowe, elewacyjne) 10 II Struktura powierzchni wyrobu z azbestem 5 Duże uszkodzenia powierzchni, naruszona struktura włókien 60 6 Niewielkie uszkodzenia powierzchni (rysy, odpryski, załamania), naruszona struktura włókien 30 7 Ścisła struktura włókien przy braku warstwy zabezpieczającej lub jej dużych ubytkach 15 8 Warstwa zabezpieczająca bez uszkodzeń 0 III Możliwość uszkodzenia powierzchni wyrobu z azbestem 9 Wyrób jest przedmiotem jakichś prac 30 10 Wyrób bezpośrednio dostępny (do wysokości 2 m) 15 11 Wyrób narażony na uszkodzenia mechaniczne 10 12 Wyrób narażony na wstrząsy i drgania lub czynniki atmosferyczne 10 13 Wyrób nie jest narażony na wpływy zewnętrzne 0 IV Miejsce usytuowania wyrobu w stosunku do pomieszczeń użytkowych 14 Bezpośrednio w pomieszczeniu 30 15 Za zawieszonym, nieszczelnym sufitem lub innym pokryciem 25 16 W systemie wywietrzania pomieszczenia (kanały wentylacyjne) 25 17 Na zewnątrz obiektu (np. tynk) 20 18 Elementy obiektu (np. osłony balkonowe, filarki międzyokienne) 10 19 Za zawieszonym szczelnym sufitem lub innym pokryciem, ponad pyłoszczelną powierzchnią lub poza szczelnym kanałem wentylacyjnym 5 20 Bez kontaktu z pomieszczeniem (np. na dachu odizolowanym od pomieszczeń mieszkalnych) 0 V Wykorzystanie miejsca/obiektu/urządzenia budowlanego/instalacji przemysłowej 21 Regularne przez dzieci, młodzież lub sportowców 40 22 Stałe lub częste (np. zamieszkanie, miejsce pracy) 30 43

23 Czasowe (np. domki rekreacyjne) 15 24 Rzadkie (np. strychy, piwnice, komórki) 5 25 Nieużytkowane (np. opuszczone zabudowania mieszkalne lub gospodarskie, wyłączone z użytkowania obiekty, urządzenia lub instalacje) 0 SUMA PUNKTÓW OCENY STOPIEŃ PILNOŚCI UWAGA: W każdej z pięciu grup arkusza należy wskazać co najmniej jedną pozycję. Jeśli w grupie zostanie wskazana więcej niż jedna pozycja, sumując punkty z poszczególnych grup, należy uwzględnić tylko pozycję o najwyższej punktacji w danej grupie. Sumaryczna liczba punktów pozwala określić stopień pilności: Stopień pilności I od 120 punktów Stopień pilności II wymagane pilnie usunięcie (wymiana na wyrób bezazbestowy) lub zabezpieczenie od 95 do 115 punktów wymagana ponowna ocena w terminie do 1 roku Stopień pilności III do 90 punktów wymagana ponowna ocena w terminie do 5 lat...... Oceniający Właściciel/ Zarządca (nazwisko i imię) (podpis)...... (miejscowość, data) (adres lub pieczęć z adresem) Objaśnienia: 1) Należy podać rodzaj zabudowy: budynek mieszkalny, budynek gospodarczy, budynek przemysłowy, inny. 2) Należy podać numer obrębu ewidencyjnego i numer działki ewidencyjnej faktycznego miejsca występowania azbestu. 3) Przy określaniu rodzaju wyrobu zawierającego azbest należy stosować następującą klasyfikację: - płyty azbestowo-cementowe płaskie stosowane w budownictwie, - płyty faliste azbestowo-cementowe dla budownictwa, - rury i złącza azbestowo-cementowe, - izolacje natryskowe środkami zawierającymi w swoim składzie azbest, - wyroby cierne azbestowo-kauczukowe, - przędza specjalna, w tym włókna azbestowe obrobione, - szczeliwa azbestowe, - taśmy tkane i plecione, sznury i sznurki, - wyroby azbestowo-kauczukowe, z wyjątkiem wyrobów ciernych, - papier, tektura, - inne wyroby zawierające azbest, oddzielnie niewymienione, w tym papier i tektura, podać jakie. 4) Ilość wyrobów azbestowych podana w jednostkach masy (Mg) oraz w jednostkach właściwych dla danego wyrobu (m 2, m 3, mb). 5) Należy podać datę przeprowadzenia poprzedniej oceny; jeśli jest to pierwsza ocena, należy wpisać "pierwsza ocena" 44

Załącznik Nr 2. Informacja o wyrobach zawierających azbest 1) 1. Nazwa miejsca/urządzenia/instalacji, adres 2) :...... 2. Wykorzystujący wyroby zawierające azbest - imię i nazwisko lub nazwa i adres:...... 3. Rodzaj zabudowy 3) :... 4. Numer działki ewidencyjnej 4) :... 5. Numer obrębu ewidencyjnego 4) :... 6. Nazwa, rodzaj wyrobu 5) :...... 7. Ilość posiadanych wyrobów 6) :... 8. Stopień pilności 7) :... 9. Zaznaczenie miejsca występowania wyrobów 8) : a) nazwa i numer dokumentu:... b) data ostatniej aktualizacji:... 10. Przewidywany termin usunięcia wyrobów:... 11. Ilość usuniętych wyrobów zawierających azbest przekazanych do unieszkodliwienia 6) :... Data...... (podpis) 1) Za wyrób zawierający azbest uznaje się każdy wyrób zawierający wagowo 0,1 % lub więcej azbestu. 2) Adres faktycznego miejsca występowania azbestu należy uzupełnić w następującym formacie: województwo, powiat, gmina, miejscowość, ulica, numer nieruchomości. 3) Należy podać rodzaj zabudowy: budynek mieszkalny, budynek gospodarczy, budynek przemysłowy, budynek mieszkalnogospodarczy, inny. 4) Należy podać numer działki ewidencyjnej i numer obrębu ewidencyjnego faktycznego miejsca występowania azbestu. 5) Przy określaniu rodzaju wyrobu zawierającego azbest należy stosować następującą klasyfikację: - płyty azbestowo-cementowe płaskie stosowane w budownictwie, - płyty faliste azbestowo-cementowe stosowane w budownictwie, - rury i złącza azbestowo-cementowe, - rury i złącza azbestowo-cementowe pozostawione w ziemi, - izolacje natryskowe środkami zawierającymi w swoim składzie azbest, - wyroby cierne azbestowo-kauczukowe, - przędza specjalna, w tym włókna azbestowe obrobione, - szczeliwa azbestowe, - taśmy tkane i plecione, sznury i sznurki, - wyroby azbestowo-kauczukowe, z wyjątkiem wyrobów ciernych, - papier, tektura, - drogi zabezpieczone (drogi utwardzone odpadami zawierającymi azbest przed wejściem w życie ustawy z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest, po trwałym zabezpieczeniu przed emisją włókien azbestu), - drogi utwardzone odpadami zawierającymi azbest przed wejściem w życie ustawy z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest, ale niezabezpieczone trwale przed emisją włókien azbestu, - inne wyroby zawierające azbest, oddzielnie niewymienione, w tym papier i tektura; podać jakie. 6) Ilość wyrobów zawierających azbest należy podać w jednostkach właściwych dla danego wyrobu (kg, m 2, m 3, m.b., km). 7) Według "Oceny stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest" określonej w załączniku nr 1 do rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. Nr 71, poz. 649 oraz z 2010 r. Nr 162, poz. 1089). 8) Nie dotyczy osób fizycznych niebędących przedsiębiorcami. Należy podać nazwę i numer dokumentu oraz datę jego ostatniej aktualizacji, w którym zostały oznaczone miejsca występowania wyrobów zawierających azbest, w szczególności planu sytuacyjnego terenu instalacji lub urządzenia zawierającego azbest, dokumentacji technicznej. 45

Załącznik Nr 3. Wzór oznakowania instalacji lub urządzeń zawierających azbest oraz rur azbestowo-cementowych Wszystkie instalacje lub urządzenia zawierające azbest oraz rury azbestowo-cementowe powinny być oznakowane w następujący sposób: 1) oznakowanie zgodne z podanym wzorem powinno mieć wymiary: co najmniej 5 cm wysokości (H) i 1 / 2 H szerokości; 2) oznakowanie powinno składać się z: a) części górnej (h = 40 % H) zawierającej literę a w białym kolorze na czarnym tle, b) części dolnej (60 % H) zawierającej standardowy napis w białym lub czarnym kolorze na czerwonym tle; napis powinien być wyraźnie czytelny; 3) jeżeli wyrób zawiera krokidolit, standardowo stosowany zwrot zawiera azbest powinien być zastąpiony zwrotem zawiera krokidolit/azbest niebieski. 46