Leszek Jańczuk Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3)
Prolog 1 Objawienie Jezusa Chrystusa, które przekazał mu Bóg, aby ukazać swoim sługom, co musi stać się wkrótce. Oznajmił je przez anioła, którego posłał swojemu słudze Janowi. 2 Ten potwierdza, że Słowem Boga i świadectwem Jezusa Chrystusa jest to, co widział. 3 Błogosławiony ten, który czyta i ci, którzy słuchają słów proroctwa, i dochowują jego treści, Czas jest bowiem bliski. Wyrażenie Š deè gen}sjai (co musi się stać) oznacza nieuchronność, niezawodność Bożych wyroków (por. Dn 2, 28). W połączeniu z następującymi po nim słowami n t cei (wkrótce, niebawem) podaje temat księgi. Niektórzy w oparciu o wyrażenie wkrótce sądzą, że wizje Janowe dotyczy wydarzeń, których dokonanie ma się rozpocząć w czasach współczesnych autorowi. Apokalipsa ma w symboliczny sposób przedstawiać całą historię Kościoła. Ale Apokalipsa nie zajmuje się historią, a eschatologiczna perspektywa jest odmienna od perspektywy historycznej. Dlatego wkrótce w języku Apokalipsy ma inne znaczenie i często jest powiązane powtórnym przyjściem Chrystusa (por. 3, 11; 22, 20) 1. Tak więc wizje, które Jan otrzymał na wyspie Patmos i które zapisał w Apokalipsie dotyczą przede wszystkim Paruzji i wydarzeń jej towarzyszących. Treść 1, 1 przypomina Ap 22, 6 (Pan, Bóg duchów proroków posłał anioła swego, by pokazać sługom swoim, co musi stać się wkrótce). M.-E. Boismard proponował przekład: Słowo Boga uwiarygodnione przez Jezusa Chrystusa. mak riov (szczęśliwy, błogosławiony) w NT odnoszony jest do tych, którzy dostąpili łaski zbawienia. W Apokalipsie występuje łącznie siedem błogosławieństw (1, 3; 14, 13; 16, 15; 19, 9; 20, 6; 22, 7. 14). Błogosławiony ten, który czyta i ci, którzy słuchają słów proroctwa, i dochowują jego treści, Autor ma na myśli tych, którzy będą odczytywać Apokalipsę na zgromadzeniach liturgicznych. Praktyka publicznego odczytywania Pisma Świętego podczas zgromadzeń wiernych była przestrzegana w chrześcijaństwie od samego początku jego istnienia i pochodzi z praktyk synagogalnych (Łk 4, 16; Dz 13, 15; 1 Kor 14, 26-27). W słowach tych można widzieć zachętę do czytania Apokalipsy podczas zgromadzeń. W greckim tekście użyte jest słowo throèntev które oznacza czuwających, przestrzegających, stosujących, zachowujących. Słowo to więc określa tych, którzy zachowują i wypełniają wszystko to, co zapisane w Proroctwie, a także strzegą przed sfałszowaniem. A więc treść tego Proroctwa jest bardzo ważna i jest warunkiem błogosławieństwa (może dopomóc w uzyskaniu zbawienia wiecznego). Czas jest bliski Bliski jest powrót Chrystusa (por. 3, 11; 22, 10. 12. 20). Język grecki zna dwa określenia czasu kair"v i cr"nov, pozwala to na uprawianie teologii czasu przez autorów NT. Χρ"νος oznacza czas od 1 Księga Daniela mówiła o dniach ostatecznych (2, 28), o czasie ostatecznym (12, 4). Z perspektywy Janowej są to już czasy bliskie. 2 Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3
stworzenia do końca świata, albo też czas dany człowiekowi (czas historyczny), natomiast kair"v oznacza czas szczególnej Bożej interwencji, Bożego nawiedzenia, Jego działania zbawczego (czas eschatologiczny). W Apokalipsie kair"v niemal zawsze oznacza Paruzję (1, 3; 11, 18; 12, 12; 22, 10), jedynym wyjątkiem jest 12, 12. Odbiorcy księgi 4 Jan do siedmiu kościołów, które są w Azji: Łaska wam i pokój od tego, Który jest, Który był i Który nadchodzi, i od siedmiu duchów, które są przed jego tronem, 5 a także od Jezusa Chrystusa, Świadka Wiernego, Pierworodnego spośród umarłych i Władcy królów ziemi. Temu, który nas miłuje, swoją krwią uwolnił nas od grzechów 6 i uczynił nas dla Boga, swojego Ojca, królestwem i kapłanami. Jemu niech będzie chwała i moc na wieki wieków! Amen. 7 Oto nadchodzi wśród obłoków, a ujrzy go wszelkie oko i ci, którzy go przebili. Wtedy opłakiwać go będą wszystkie plemiona ziemi. Tak się stanie. Amen. 8 Ja jestem Alfa i Omega, mówi Pan, Bóg, Ten Który jest, Który był i Który nadchodzi, Pantokrator. Ze względu na symboliczne znaczenie liczby siedem (pełnia) należy rozumieć, że Jan pisze nie tylko do kościołów w Małej Azji, ale do wszystkich kościołów wszystkich czasów. Formuła który jest, który był który przychodzi w formie niezmienionej występuje jeszcze w 1, 8; 4, 8, a w formie skróconej o trzeci jej człon przychodzi występuje jeszcze w 11, 17 i 16, 5. od siedmiu duchów, które są przed jego tronem, Niektórzy powołując się m.in. na Za 3, 9; 4, 10 oraz na 1 Hen 20 w siedmiu duchach widzą siedmiu archaniołów, pełniących służbę przez tronem Bożym. Inni, powołując się na Iz 11, 2, w siedmiu duchach widzą pełnię Ducha Bożego, Ducha Świętego, czyli trzecią osobę Trójcy Świętej. Termin martuv (świadek) był terminem prawniczym i oznaczał świadka w procesie. W Apokalipsie świadek oznacza tego, który złożył świadectwo o Chrystusie i został za to umęczony (1, 5; 2, 13; 3, 14; 11, 3). Pierworodnego spośród umarłych Chrystus spośród umarłych zmartwychwstał i wszedł do życia (por. Kol 1,18). Tytuł Pierworodny sugeruje również to, iż przywileju zmartwychwstania dostąpią także inni umarli. Władca królów ziemi tytuł tożsamy Królowi królów. Uczynił królami i kapłanami (dosł. Królestwem, kapłanami), prawda ta zostanie jeszcze powtórzona w Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3 3
5, 10. Oba te teksty wraz z Wj 19, 6 oraz 1 P 2, 9 stanowią źródło nauki o tzw. powszechnym kapłaństwie wszystkich wiernych. Wierni zjednoczeni wraz z Chrystusem Arcykapłanem składają Bogu w ofierze pochwalnej, jak się wyraża M.-E. Boismard cały świat (l univers entier). Oto nadchodzi wśród obłoków Cytat z Dn 7, 13 (por. Mt 24, 30; 26, 64; Mk 13, 26; 14, 62; Łk 21, 27). Obłoki są stałym biblijnym elementem teofanii. a ujrzy go wszelkie oko i ci, którzy go przebili. Cytat z Za 12,10. Nadejdzie chwila w której wszyscy ludzie zobaczą zmartwychwstałego Chrystusa, także ci, którzy go przebili. Wtedy opłakiwać go będą wszystkie plemiona Nawiązanie do Za 12, 14. Wszyscy ludzie, także ci którzy przedtem odrzucali Chrystusa, zrozumieją wtedy swój błąd i będą tego żałować. W oryginale: na{, mªn. Użyto dwóch słów wyrażających afirmację (greckiego i hebrajskiego). Wyrażają one uroczyste zapewnienie, że proroctwo spełni się niezawodnie. Zapewnienie to wypowiedziane w dwóch językach uzyskuje dodatkowe wzmocnienie. Alfa i Omega Pierwsza i ostatnia litera greckiego alfabetu (A i W). W alfabecie hebrajskim pierwszą literą jest alef (a), ostatnią tau (t). Zwrot alfa i omega występuje jeszcze w 21, 6 i 22, 16, znaczy on pierwszy i ostatni. Oznacza on transcendencję Boga i wskazuje, że jest On Początkiem i Końcem, praprzyczyną i celem ostatecznym wszystkich rzeczy. Pantokrator. W ST jego odpowiednikiem Pantokratora jest szaddaj (Rdz 17, 1), co znaczy samoistny, samowystarczalny. Apokalipsa przetłumaczyła szaddaj na pantokr twr, a to znaczy wszechmocny, wszechpotężny, wszechwładny. Termin Pantokrator nie występuje w Septuagincie, a jedynie w Apokalipsie (1, 8; 4, 8; 11, 17; 15, 3; 16, 7. 14; 19, 6. 15; 21, 22) i w 2 Kor 6, 18. Oznacza on Boga władającego całym wszechświatem i historią. Ten atrybut wszechwładzy zawarty jest w tytułach alfa i omega, pierwszy i ostatni. Wizja Chrystusa 9 Ja, brat wasz, Jan, współuczestnik w ucisku, królestwie i wytrwałości dzięki Jezusowi, byłem na wyspie, zwanej Patmos, z powodu Słowa Boga i świadectwa Jezusa. 10 W dniu Pańskim doznałem zachwycenia w duchu. Usłyszałem wtedy za sobą potężny głos, jakby trąby, 11 który przemówił: 4 Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3
To, co widzisz, zapisz w księdze i poślij siedmiu Kościołom: do Efezu, Smyrny, Pergamonu, Tiatyry, Sardes, Filadelfii i Laodycei. 12 Odwróciłem się więc, by zobaczyć tego, kto mówił do mnie, a kiedy się odwróciłem, ujrzałem siedem złotych świeczników. 13 Wśród świeczników był ktoś podobny do Syna Człowieczego, ubranego w szatę sięgającą do stóp i przepasanego na piersi złotym pasem. 14 Głowa i włosy jego były białe jak biała jest wełna lub śnieg, a oczy jak płomień ognia. 15 Stopy jego podobne do rozżarzonego w piecu brązu, a głos jak huk wielu wód. 16 W prawej swej ręce trzymał siedem gwiazd, a z ust jego wychodził obosieczny, ostry miecz. Jego wygląd jak słońce jaśniejące w swej mocy. 17 A gdy go ujrzałem, upadłem do jego stóp jak martwy, a on dotknął mnie prawą dłonią i powiedział: Nie bój się! Ja jestem Pierwszy i Ostatni. 18 Żyję! Byłem martwy, a oto żyję na wieki wieków! Trzymam klucze Śmierci i Hadesu. 19 Zapisz więc to, co widziałeś, co jest i co potem nastąpi. 20 A co do tajemnicy siedmiu gwiazd, które widziałeś w mojej prawej dłoni i co do siedmiu złotych świeczników, to siedem gwiazd oznacza aniołów siedmiu Kościołów, a siedem świeczników siedem Kościołów. Ja Jan Według danych dostarczonych przez samą księgę, autorem jest Jan (1, 1. 4. 9; 22, 8), sługa Boga (1, 1), brat adresatów (1, 9) i proroków (22, 9), współuczestnik w ucisku, królestwie i wytrwałości dla Jezusa (1, 9). Tradycja niemal jednogłośnie identyfikuje go z Janem apostołem, synem Zebedeusza. XIX-wieczna krytyka zakwestionowała to przekonanie. Gr. Úpomonª (wytrwałość) jest w Apokalipsie szczególną cechą ucznia Chrystusowego, który cierpliwie wyczekuje nadejścia Pana. Termin Úpomonª użyty jest w Apokalipsie siedmiokrotnie (2, 2. 3. 19; 3, 10; 13, 10; 14, 12). Patmos (dziś Patmo) nazwa małej skalistej wysepki, o długości 15 km i 9 km szerokości. Wyspa należy do archipelagu Sporady (pomiędzy wyspami Ikaria i Kos), na M. Egejskim, oddalonej 90 km na południowy zachód od Efezu. Około 77 roku Pliniusz Starszy 2 określa ją jako kolonię karną. O tym, że była miejscem zesłania świadczy też wczesnochrześcijańska tradycja (Ireneusz, Klemens, Orygenes). Toteż wygnanie na tę wyspę mogło oznaczać ciężką pracę w kamieniołomach. W południowej części wyspy pokazuje się dziś grotę objawień. W XI wieku dla upamiętnienia powstania Apokalipsy wzniesiono tam klasztor św. Jana. Świadectwo (martur{a) oznacza akt poświadczenia złożony przez świadka w sądzie. Zob. komentarz do 1, 5. Zachwycenie nastąpiło šn t¼ kuriak¼ m}r< (w dniu Pańskim) tak została nazwana niedziela. W 1 Kor 16, 2 i Dz 20, 7 niedziela nazywana jest tylko pierwszym dniem tygodnia. Tak więc środowisku chrześcijańskich gmin małoazjatyckich zawdzięczamy określenie niedzieli jako dnia Pańskiego, co 2 Historia naturalis, 12,4-13,23. Również Tacyt (Annales, 3,68; 4,30; 15,71). Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3 5
przyjęło potem całe chrześcijaństwo. Por. Didache 14, 1 i list Ignacego Do Magnezjan 9, 1. Według niektórych komentatorów nazwa ta powstała jako reakcja na tzw. dzień cesarski (sebastª). Symbol si3edmiu kościołów w Azji. Zob. 1, 20. 1, 14-15. Por. Dn 7, 13. Syn Człowieczy jest tytułem mesjańskim. Tytuł ten używany jest w 1 Księdze Henocha (62, 5. 7. 9) w odniesieniu do mającego nadejść mesjasza. Długa szata jest symbolem godności kapłańskiej. Por. Wj 28, 4; 29, 5; Za 3, 4. Por. Dn 10, 6. Złoty pas oznacza godność królewską. 1 Mch 10, 29; 11, 58. Białe włosy prawdopodobnie oznaczają wieczność Por. Dn 7, 9. Oczy jak płomień ognia symbolizują wiedzę Boską. Por. Ap 2, 18. 23. W oryginale calkolibanon (biała miedź), termin utworzony w wyniku połączenia greckiego calkov (miedź, spiż) i libanon pochodzącego prawdopodobnie od hebrajskiego laban (biały). Wyrażenie jest bardzo niejasne i niespotykane w literaturze greckiej. Vetus Latina tłumaczy je na orichalcum, a Vulgata na aurichalcum, które sugerują mosiądz, ale mogą też oznaczać stop złota ze srebrem (cenny kruszec). Niektórzy uważają, że powstał w wyniku połączenia calkov z klibanov (piec) i tym sam oznaczałby miedź wytopioną w piecu. Tak więc nogi posiadają wielką moc. Gwiazdy (1, 16) symbolizują aniołów. W tym przypadku chodzi o siedmiu archaniołów. W Pwt 32, 41 ostry miecz symbolizuje sąd Boga nad Jego wrogami; w Iz 49, 2 wychodzący z ust miecz oznacza wyrok wygłoszony przeciwko wrogom Boga. W Apokalipsie obosieczny miecz wychodzący z ust. Chrystusa oznacza sąd, którego Chrystus dokona nad niewiernymi (2, 12. 16; 19, 15). Blask słońca symbolizuje boskość. Z faktu, że oblicze jaśnieje pełnym blaskiem słońca wynika, że Syn Człowieczy posiada pełnię boskiej natury (pełnię boskości). 1,17. Podobieństwo do Dn 8, 17-18. Tytuł pierwszy i ostatni pochodzi z Iz 41, 4; 44, 6; 48, 12 i znaczy to samo co alfa i omega. Trzymam klucze Śmierci i Hadesu. Klucze są symbolem władzy, w tym wypadku nad Śmiercią i Hadesem (1, 18). Określenia Śmierć i Hades są terminami bliskoznacznymi i czterokrotnie występują łącznie (1, 18; 6, 8; 20, 13. 14). Według Hb 2, 14 władzę nad śmiercią miał Szatan. Przez mękę i śmierć na krzyżu Chrystus odebrał mu tę władzę, zstąpił do Hadesu (zstąpił do piekieł) i objął nad nim władzę (Ef 4, 9; Kol 2, 15). Dzięki uzyskaniu władzy nad śmiercią Chrystus może obdarzać ludzi życiem wiecznym. 1, 19 W wierszu tym został zasugerowany podział na trzy części. Wyrażenie co widziałeś dotyczy wizji Chrystusa z Ap 1, 1-20, co jest aktualnej sytuacji siedmiu kościołów (Ap 2, 1 3, 22), potem dalszych losów Kościoła (Ap 4, 1-22, 21). Por. 4, 1. W siedmiu aniołach (1, 20) jedni upatrują biskupów siedmiu gmin, drudzy nawiązując do apokaliptyki żydowskiej chcą tu widzieć siedmiu aniołów opiekujących się poszczególnymi kościołami, inni wreszcie utożsamiają ich z siedmioma aniołami stojącymi przed tronem Boga. W Apokalipsie trąbią one w siedem trąb i wylewają siedem naczyń ostatecznych. Siedem świeczników to siedem kościołów. 6 Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3
Taka interpretacja symboli może się wydać za niezgodną z duchem umysłowości semickiej rozmiłowanej w powtórzeniach. Gwiazdy, jak i świeczniki mogłyby symbolizować to samo. Świeczniki byłyby po prostu powtórzeniem tego, co symbolizowały gwiazdy. Jednak umysłowość semicka zna wiele wyjątków, a wyjaśnienie dostarczone przez autora rozstrzyga tę kwestię (gwiazdy aniołowie, świeczniki kościoły). Apokalipsa jest księgą, której nie należy odnosić do konkretnych osób, miejsc, ani czasu. Apokalipsa przy pomocy symboli opisuje nie rzeczywistość historyczną, ale eschatologiczny koniec świata. W 2 i 3 rozdziale Apokalipsy znajduje się siedem listów do siedmiu kościołów Azji Mniejszej. Nie są to bynajmniej wszystkie kościoły jakie w owym czasie istniały w Azji Mniejszej. Były przecież jeszcze kościoły w Magnezji, Milecie, Troadzie, Hierapolis, Kolossach i innych miastach. Dlaczego wybrano tak niewielkie miasta jak Filadelfia i Tiatyra, a pominięto znacznie większy Milet, czy Magnezjum? Dlaczego siedem? Siedem oznacza pełnię i reprezentuje całość, taka liczba kościołów została dobrana celowo, a owe siedem kościołów symbolizuje i reprezentuje cały chrześcijański kościół wszystkich czasów. Każdy z kościołów Apokalipsy jest inny, tak pod względem duchowej kondycji, jak i warunków, w których przyszło mu żyć i działać. Każdy z kościołów boryka się ze specyficznymi dla siebie problemami i zagrożeniami. Doświadczenia, porażki i nadzieje tamtych kościołów są wciąż aktualne. Warto więc bliżej przyjrzeć się siedmiu kościołom Apokalipsy. Listy posiadają wspólną strukturę Aniołowi Kościoła w napisz Każdy list przekazywany jest z rąk Chrystusa do rąk anioła reprezentującego dany kościół. Tak mówi ten, który formuła ta często występuje w ST (tak mówi Jahwe). Tutaj użyta w połączeniu z jednym atrybutów Chrystusa. Chrystus przedstawia się. Za każdym razem wymieniany jest jakiś inny trybut Chrystusa zapisany w Ap 1, 12-20. znam twoje czyny (2, 2). Zwrot ten zostanie użyty pięciokrotnie (2, 2. 19; 3, 1. 8. 15); w 2, 9 zamieniony zostanie na: znam twój ucisk i ubóstwo, a w 2, 13 na: wiem gdzie mieszkasz. W tej części listu następuje ocena danego kościoła i związana z nią nagana, bądź pochwała. Formuła kto ma uszy, niechaj słucha powtarzana jest pod koniec każdego listu (2, 7). Okoliczność ta wskazuje, że zawarte w listach słowa mają charakter uniwersalny. Zaadresowane jest do każdego, kto ma uszy. Kto ma uszy, niechaj słucha, co Duch mówi do kościołów. Następuje obietnica różna co do formy: Zwycięzcy dam fraza ta powtarza się pod koniec każdego listu, w 2, 11. 17. 26; 3, 5. 12. 21 zapowiada ona nagrodę różnie określaną. Pozostaje ona w pewnym związku z Dn 12, 12 (Błogosławiony ten, który wytrwa i dożyje tysiąca trzystu trzydziestu pięciu dni). Każda z nagród wymienionych w siedmiu listach dotyczy błogosławieństw wieku przyszłego. Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3 7
Żadna z nich nie dotyczy tego świata i tego wieku. Negują one wartość doczesnych korzyści, żądają wręcz poświęcenia wszystkiego, co doczesne, aby móc posiąść skarb w niebie. Sukces w tym świecie jest niczym, liczy się tylko sukces duchowy. Apokalipsa obiecuje zwycięzcom korzyści w wieku przyszłym. List do Kościoła w Efezie (2, 1-7) Tekst 1 Aniołowi Kościoła w Efezie napisz: Tak mówi ten, który trzyma w prawej ręce siedem gwiazd i który przechadza się wśród siedmiu złotych świeczników: 2 Znam twoje czyny: trud, wytrwałość, to, że nie tolerujesz złych, doświadczyłeś tych, którzy podają się za apostołów, a nimi nie są i sam stwierdziłeś, że są kłamcami. 3 Masz też wytrwałość i znosiłeś prześladowania dla imienia mego, a nie załamałeś się. 4 Ale mam ci do zarzucenia, że porzuciłeś swoją pierwszą miłość. 5 Wspomnij więc, skąd spadłeś, opamiętaj się i wróć do pierwszych uczynków. A jeśli nie przyjdę do ciebie i ruszę twój świecznik z jego miejsca, jeśli się nie opamiętasz. 6 Jednak to cię broni, że nienawidzisz uczynków nikolaitów, których i ja nienawidzę. 7 Kto ma uszy, niechaj słucha, co Duch mówi do kościołów: Zwycięzcy dam prawo spożywać z drzewa życia, które jest w raju Boga. Miasto i jego historia Efez położony był przy ujściu rzeki Kajstros i miał dogodne połączenie z morzem. To dogodne położenie sprawiło, że stawał się celem wypraw wojennych. Założony został w XI wieku przed Chr. (może wcześniej) i zamieszkiwany był przez Lidyjczyków. Ok. roku 1000 przed Chr. zdobyty został przez Jończyków. Dzięki dogodnemu położeniu geograficznemu stał się najważniejszym greckim miastem w Azji Mniejszej. W 555 roku został na krótko zdobyty przez lidyjskiego króla Krezusa, ale już w roku 546 znalazł się pod władzą Persów. Zarówno z powstania jońskiego (499-494), wojen greckoperskich, jak i z wojny peloponeskiej (431-403) Efez, dzięki zręcznej i skutecznej dyplomacji, wyszedł bez szwanku i nie zaznał większych zniszczeń. W 334 zdobyty został przez Aleksandra Wielkiego i ponownie wrócił do Greków. W 129 przed Chr. przekazany został Rzymowi, którzy uczynili zeń stolicę rzymskiej prowincji Azji Prokonsularnej i siedzibę prokonsula (27 przed Chr. 287 po Chr.). Efez zwolniony był od podatków. W 88 przed Chr. doszło do nieszporów efeskich, kiedy to wymordowano ludność pochodzenia italskiego i Efez utracił swe przywileje. Przywrócił je Cezar w 48 roku przed Chr. W roku 41 przed Chr. miasto dostało się pod 8 Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3
panowanie, rywalizującego z Oktawianem, Marka Antoniusza, który tu zamieszkał wraz z konsulami i trzystu wypędzonymi z Rzymu senatorami. Miasto stało się wtedy siedzibą alternatywnego senatu rzymskiego. Zwycięstwo Oktawiana w 31 przed Chr. nie pociągnęło za sobą negatywnych skutków dla Efezu, zaowocowało nawet ponownym, największym w dziejach miasta rozkwitem. Efez stał się trzecim wielkim miastem Wschodu (po Aleksandrii i Antiochii). Za Augusta liczył ok. 200 tysięcy mieszkańców. Szczyt swego rozwoju osiągnął Efez za Trajana (98-117), co było związane przede wszystkim ze wzrostem, w krótkim czasie, liczby mieszkańców. Okres od Augusta do Trajana był bardzo pomyślnym czasem w historii tego miasta i charakteryzował się stałą tendencją wzrostową. W okresie tym omijały to miasto epidemie, trzęsienia ziemi, zniszczenia wojenne i inne nieszczęścia, które później dotknęły to miasto bardzo dotkliwie. W roku 263 roku nastąpił najazd Gotów, którzy dokonali poważnych zniszczeń, później Arabów (655 i 717) oraz Turków (1090, 1403, 1426). Od XV wieku miasto to nie istnieje, pozostały po nim tylko ruiny. Efez był ożywionym ośrodkiem handlowym, był też ważnym ośrodkiem kulturalnym. Znane było ze wspaniałych świątyń (Artemidy, Serapisa, Domicjana), term, gimnazjonów i wygodnych, piętrowych domów mieszkalnych. Pod ulicami miasta biegła kanalizacja. W Efezie znajdował się jeden z siedmiu cudów świata (świątynia Artemidy 356 przed Chr.). W Efezie mieszkał filozof Heraklit, artyści Praksyteles, Apelles, Parrasjos. Dzisiaj po Efezie pozostały jedynie ruiny. Gmina chrześcijańska w Efezie została założona przez apostoła Pawła podczas jego II podróży misyjnej. Podczas III podróży (55-58) Paweł spędził w Efezie prawie trzy lata. Tu spotyka uczniów Jana Chrzciciela. W Efezie doszło do rywalizacji, w zakresie uzdrowień i egzorcyzmów pomiędzy Pawłem, a siedmioma synami żydowskiego kapłana Skewasa (Dz 19, 13-20). W mieście tym wybuchł niemały konflikt pomiędzy apostołem, a wyznawcami kultu Artemidy Efeskiej (Dz 19, 23-40). W roku 431 odbył się tu III sobór powszechny kościoła. Tak mówi Każdy z siedmiu listów rozpoczyna się od powtórzenia któregoś z atrybutów Chrystusa wymienionych w 1, 12-20. Tutaj jest jako ten, który trzyma w prawej ręce siedem gwiazd i który przechadza się wśród siedmiu złotych świeczników. Zadaniem świecznika jest oświetlanie w ciemności. To samo zadanie pełnią gwiazdy. Tu oczywiście chodzi o perspektywę duchową Chrystus jest źródłem duchowego światła. Świeczniki niewątpliwie symbolizują kościoły, bo tak wyjaśnia tekst Apokalipsy (1, 20). W tym więc przypadku nie ma trudności z identyfikacją. Pewien problem stwarza siedem gwiazd, wyjaśnionych jako siedmiu aniołów siedmiu kościołów, nie ma jednak zgody pomiędzy egzegetami co do sposobu rozumienia anioła. Niektórzy utrzymują, że gwiazdy symbolizują przywódców (biskupów) siedmiu kościołów, inni zaś, że chodzi tu o rzeczywistych aniołów. Nie można jednak tych symboli interpreto- 2, 1 Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3 9
wać w oderwaniu od pozostałych rozdziałów księgi Apokalipsy. W 4, 5 jest mowa o siedmiu ognistych pochodniach płonących przed tronem Bożym i wyjaśnia się, że są one siedmioma duchami Bożymi (4, 5). W 5, 6 Baranek ma siedem rogów i siedem oczu, wizjoner wyjaśnia, że jest to siedem duchów Bożych zesłanych na ziemię. Podobnie w Za 3, 9 jest kamień z siedmioma oczami, a w Za 4, 10 w kontekście kamienia dano wyjaśnienie: siedem lamp to oczy Pana, one to przepatrują ziemię. Tak więc siedem gwiazd w ręce Chrystusa to siedem duchów Bożych (aniołów, archaniołów), którzy jeszcze kilkakrotnie pojawią się na kartach Apokalipsy. Oni to zadmą w siedem trąb ostatecznych, oni wyleją siedem czasz gniewu Bożego na ziemię. który przechadza się wśród świeczników Chrystus przechadza się wśród kościołów i dlatego zna ich aktualną sytuację. Dzięki temu może powiedzieć: znam twoje czyny (2, 2). Zwrot ten zostanie jeszcze powtórzony w 2, 19; 3, 1. 8. 15. Znam twoje czyny 2, 2-3 trud, wytrwałość, to, że nie tolerujesz złych, doświadczyłeś tych, którzy podają się za apostołów, a nimi nie są i sam stwierdziłeś, że są kłamcami. Główną zaletą Efezjan było nie uleganie fałszywym naukom i przeciwstawianie się im (wobec fałszywych apostołów, wobec nauki nikolaitów por. 2, 6). Już apostoł Paweł przestrzegł Efezjan: po moim odejściu wejdą między was wilki drapieżne, nie oszczędzając trzody (Dz 20, 29). Prawdopodobnie to ostrzeżenie wzmogło czujność Efezjan, toteż gdy pojawili się fałszywi apostołowie oraz nikolaici nie dali im posłuchu. Bezwzględna wierność dla Chrystusa z gotowością oddania dla Niego życia, to zasadnicza cecha chrześcijańskiej postawy podczas prześladowań. 2, 4 Jednak pomimo tylu zalet Efezjanie nie są doskonali, ich wadą jest utrata pierwszej gorliwości (porzuciłeś swoją pierwszą miłość). Ale mam ci do zarzucenia 2, 4-5 Efezjanie są przykładem chrześcijan, którzy mieli dużo zalet i niemało zasług (trud, wytrwałość, poznanie, nie uleganie fałszywej nauce nikolaitów, mężne znoszenie prześladowań), a jednak Chrystus nie jest z nich zadowolony. Co więcej, gani ich porzuciłeś swoją pierwszą miłość. W czym tkwił błąd Efezjan? Efezjanie mieli piękny początek, ich wiara w Chrystusa nacechowana była miłością i oddaniem dla Niego. Oddali mu swe serca, pokochali Go pierwszą miłością. Jednak później, z biegiem czasu, przyszło przyzwyczajenie i związana z nim rutyna. Efezjanie w dalszym ciągu wierzyli w Chrystusa, w dalszym ciągu poświęcali Mu się, nie ulegali błędnym naukom, znosili nawet prześladowania z 10 Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3
Jego powodu. Jednak ich wiara nie zawierała tego, co dla Chrystusa jest najbardziej cenne, nie było już pierwszej gorliwości. Nie było tego oddania i tego poświęcenia, które cechowały Efezjan na początku. Być może serca wielu Efezjan obciążone zostały licznymi troskami i zainteresowaniami, a Chrystus, który pierwotnie znajdował się w centrum uwagi, z biegiem czasu usunięty został na plan dalszy. Owszem, robili wszystko to, co czynili na początku, ale już bez pierwotnego zaangażowania. To właśnie nie podobało się i nie mogło podobać się Chrystusowi. Nakazuje im przeto, by wrócili do pierwszej miłości. Opamiętaj się i wróć do pierwszych uczynków (Ap 2, 5). Paradoksalnie z tego właśnie miasta pochodził Heraklit. Uważał on, że obrazem rzeczywistości jest rzeka, której zasadniczą własnością jest zmienność. Wszystko płynie, ulega ciągłym zmianom, niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki. Stwierdzenie jest jak najbardziej słuszne, ale on je odnosił do wszystkich dziedzin życia. Czy ten punkt widzenia podzielali również chrześcijanie z Efezu? Chrystus nakazuje im powrót do pierwszej miłości. Heraklit, filozof z Efezu nauczał, że nie można powrócić do raz już przeżytych stanów, tymczasem Chrystus nakazuje taki powrót. W świecie duchowym obowiązują inne prawa niż w świecie materialnym i to, co tu jest niemożliwe, tam bywa nawet koniecznym. Tego samego, czyli trwania przy pierwszej miłości Chrystus oczekuje od każdego z nas. On nie chce, byśmy pomnażali swoje uczynki dla samej tylko statystyki. Nie oczekuje od nas, byśmy udoskonalali swe uczynki i dążyli do profesjonalizmu w służbie Bożej. Owszem, to też jest dobre i nie należy tego zaniedbywać, ale jest coś znacznie bardziej ważnego cokolwiek czynimy, byśmy czynili to z miłości dla Boga. Wiara w Boga i służba Bogu, to nie zawód. Ruszę twój świecznik 2, 5-6 Chrystus ostrzega, że w razie nieposłuszeństwa wymierzy odpowiednią karę: Ruszę twój świecznik z jego miejsca (2, 5). Ruszenie świecznika to zapewne symboliczne określenie kary, być może cofnięcie błogosławieństwa, opieki. Najprawdopodobniej oznacza utratę czegoś, co posiadano na początku, a więc cofnięcie błogosławieństwa. Skoro Efezjanie utracili swoją pierwszą miłość, więc również błogosławieństwo, którego dotychczas Chrystus im udzielał może zostać cofnięte. Zabranie świecznika, a więc czegoś co oświetla, naraża Efezjan na to, że będą chodzić w ciemności. Pan wie kto lubi światłość, a kto lubi ciemność (J 3, 19-20). Czy można traktować to jako zapowiedź zniszczenia miasta? Jeżeli tak to początków ruszenia świecznika być może należałoby się dopatrywać w klęskach, które spadły na miasto po panowaniu Antoninów (epidemie, trzęsienia ziemi). Efez został zniszczony dopiero w XV wieku, co można odczytać jako zwłokę w wymierzeniu kary. Od tego czasu Efez nie istnieje, dziś pozostały po nim tylko ruiny. Chrystus nie śpieszy się z wymierzeniem kary, zwleka, a głównym powodem tej zwłoki jest nie Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3 11
przyjmowanie nauki nikolaitów (to cię broni, że nienawidzisz uczynków nikolaitów Ap 2, 6), która to nauka przyjęła się w innych kościołach Azji Mniejszej (m.in. w Sardes Ap 2, 15). Kim byli nikolaici? Według Ireneusza prowadzili oni życie nieograniczonego pobłażania sobie (Adv. haer. 1, 26, 3). W podobnym tonie wypowiadają się o nich Konstytucje Apostolskie i Klemens Aleksandryjski. Działali oni przez krótki okres czasu (Hist. Eccl. III, 29, 1). Być może nikolaici byli doketami, którzy w owym czasie byli już w Azji Mniejszej, a którzy twierdzili, że ciało Chrystusa było tylko pozorne (święty Bóg nie mógłby się wcielić w grzeszne ludzkie ciało). Nauka taka prowadziła do dalszych niebezpiecznych wniosków jeżeli ciało Chrystusa było pozorne, wówczas Jego śmierć na krzyżu stawała się pozorna. Pozornym więc było również i Jego zmartwychwstanie. Pod znakiem zapytania stawało wtedy również całe odkupienie gwarantujące przyszłe życie wieczne. Nauka doketów godziła więc w fundament wiary chrześcijańskiej. Wszystko traci swój sens. W tej sytuacji nie może dziwić stosunek Chrystusa do tej nauki (nienawidzę Ap 2, 6). Z nikolaitami walczyła nie tylko Apokalipsa. Polemiczne akcenty w stosunku do nich znajdujemy również w 1 i 2 Liście Jana (1 J 4, 1-3; 2 J 7), a także w Ewangelii Jana (J 19, 33-35; 20, 25-29). Euzebiusz zaświadcza, że nikolaici działali przez bardzo krótki okres czasu (Hist. Eccl. III, 29, 1), w czym niemałą zasługę odegrała zdecydowana postawa autorów ostatnich ksiąg NT, a ponadto co bardzo prawdopodobne nienaganna w tym względzie postawa Efezjan, którzy dali dobry przykład innym. Zwycięzcy dam Jeżeli Efezjanie usłuchają ostrzeżenia otrzymają nagrodę: prawo spożywać z drzewa życia, które jest w raju Boga (Rdz 2, 7). Aluzja do drzewa życia, które znajdowało się w raju, do którego pierwszy człowiek miał początkowo dostęp (2, 9), a z którego owoców Bóg nie zabronił człowiekowi korzystać (Z każdego drzewa tego ogrodu możesz jeść, ale z drzewa poznania dobra i zła nie wolno ci jeść 2, 16-17). Jednak człowiek nie skorzystał z tego prawa (3, 22) i wolał spróbować owoców z zakazanego drzewa poznania dobra i zła (3, 2 nn). Na wskutek grzechu człowiek został wypędzony z raju i tym samym utracił nie wykorzystane wtedy prawo do drzewa życia. Jednak Bóg w dalszym ciągu dopuszczał taką możliwość, że człowiek sięgnie jeszcze po owoc drzewa życia i będzie żył wiecznie (3, 22). Teraz jednak Chrystus obiecuje, że zwycięzca otrzyma to, co od samego początku przeznaczone było dla człowieka, co jednak zostało przezeń lekkomyślnie zaprzepaszczone, a co teraz Bóg wspaniałomyślnie mu przywraca. Spożywanie z drzewa życia symbolizuje życie wieczne. List kończy się radosną obietnicą. Za wierność i wytrwałość Efezjan i wszystkich czeka wspaniała nagroda i dostęp do wiecznego drzewa życia. Efezjanie dostąpili tego zaszczytu, na który czekano całe tysiąclecia. 2, 7 Ireneusz z Lyonu (zm. 202): Kościół Boży to taj, a Pismo Święte to drzewo życia w raju. Mamy z drzewa Pisma Świętego 12 Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3
spożywać, ale właśnie jako z drzewa w raju Kościoła. List do Kościoła w Smyrnie (2, 8-11) Tekst 8 Aniołowi Kościoła w Smyrnie napisz: Tak mówi ten, który jest pierwszy i ostatni, który był martwy, a ożył. 9 Znam twój ucisk i ubóstwo, ale ty jesteś bogaty. Wiem, że ubliżali tobie ci, którzy podają się za Żydów, a nimi nie są, gdyż są synagogą Szatana. 10 Nie obawiaj się nadchodzących cierpień. Oto diabeł niektórych z was wtrąci do więzienia, abyście znosili ucisk przez dziesięć dni. Bądź wierny aż do śmierci, a dam ci wieniec życia. 11 Kto ma uszy, niechaj słucha, co Duch mówi do Kościołów: Zwycięzcy śmierć druga nie wyrządzi szkody. Miasto i jego historia Smyrna, miasto portowe położone nad wspaniałą zatoką i otoczone urodzajnymi polami, w odległości 80 kilometrów na północ od Efezu. Na północnym brzegu Zatoki Smyrneńskiej, u ujścia rzeki Sipylos, wznosiło się wzgórze o tej samej nazwie. Na południowym brzegu wznosiło się inne wzgórze Pagos. Według legend założona została przez Amazonki. Zakładana była trzykrotnie. Najpierw na wzgórzu Sipylos powstało pierwsze miasto Stara Smyrna. Założona została w XII wieku przed Chr. przez Eolów. Około 690 roku zajęta została przez Jończyków. W roku 575 wieku miasto zostało całkowicie zniszczone przez Lidyjczyków. Po około czterystu latach nie istnienia zostało ponownie odbudowane przez Lizymacha i Antygona I (ok. 290). Ale już przy wzgórzu Pagos. Podczas sporów władców hellenistycznych Smyrnie udało się wyjść bez szwanku, a dzięki zręcznej dyplomacji uzyskała status wolnego miasta. Jeszcze w III wieku podczas I wojny macedońskiej (215-205) Smyrna zawarła przymierze z Rzymem. W 195 roku przed Chr. wybudowano w Smyrnie świątynię ku czci Rzymu (dea Roma bogini Rzymu ). Podczas walk Rzymu z Seleucydami Smyrna okazała się wiernym jego sojusznikiem. Zyskała tym sobie sławę szczególnej wierności, mało tego wierność ta przeszła do legendy i podawana była za wzór. Wierność ta znajdowała swój wyraz także w gorliwie uprawianym kulcie cezarów. Miasto słynęło też ze wspaniałych położonych na wzgórzu budowli (świątynie, biblioteka, teatr), których kompleks Apolloniusz z Tiany nazwał wieńcem Smyrny. Smyrna, choć pod inną nazwą Izmir istnieje po dziś dzień. W roku 178 Smyrna została zniszczona przez trzęsienie ziemi, odbudowano ją jednak i zaczęto Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3 13
przyrównywać do feniksa. Tak mówi Tak mówi ten, który jest pierwszy i ostatni, który był martwy, a ożył. Zachodzi tu pewien związek z historycznym zniszczeniem Smyrny i jego ponowną odbudową. Miasto z taką historią dobrze wiedziało, co znaczy przestać istnieć, po czym powstać na nowo. Znam twoje czyny Gmina w Smyrnie, w przeciwieństwie do Laodycei (por. 3, 17), składała się z wyznawców bardziej ubogich (Znam twój ucisk i ubóstwo), jak np. w Koryncie (por. 1 Kor 1, 26; 2 Kor 8, 13) lub Laodycei. Jednak pomimo materialnego ubóstwa chrześcijanie ze Smyrny dysponowali tym, co najważniejsze bogactwem duchowym (ale ty jesteś bogaty). Odwrotnie niż wyznawcy z Laodycei. Wiem, że ubliżali tobie ci, którzy podają się za Żydów. Być może lokalni przywódcy żydowscy udali się do władz miejskich lub namiestnika rzymskiego i jak to często w owym czasie nieraz czynili oskarżyli chrześcijan o popełnianie różnych przestępstw (np. o nie uznawanie rzymskiej władzy). Chrystus poddaje surowej ocenie podających się za Żydów prześladowców (a nimi nie są, gdyż są synagogą Szatana). Prawdziwym Żydem jest tylko ten, kto przyjął Syna Bożego, żydowskiego króla, ci natomiast, którzy go odrzucili nie są już Żydami. Synagoga Szatana, użyta też w 3, 9 oznacza tę część narodu izraelskiego która odrzuciła Chrystusa i tym samym obróciła się przeciw samemu Bogu. W pismach qumrańskich pojawia się określenie synagoga Beliala, w odniesieniu do Żydów, którzy nie rozpoznali woli Bożej. W Smyrnie mieszkała dość liczna diaspora żydowska, która przyczyniła się do prześladowań chrześcijan. 2, 9 Pouczenie Nie obawiaj się nadchodzących cierpień (w 10 a). W 156 roku męczeńską śmiercią zginie biskup Smyrny Polikarp. Władze rzymskie domagały się odeń złożenia ofiary cesarzowi. Polikarp miał być ordynowany przez apostoła Jana. Jego śmierć jest prawdopodobnie wynikiem wrogości pomiędzy społecznością żydowską a chrześcijańską. abyście znosili ucisk przez dziesięć dni (w. 10 b) Prześladowania mają trwać tylko dziesięć dni, a więc krótko. (por. Rdz 24, 55; Dn 1, 4). 2, 10 14 Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3
Bądź wierny, aż do śmierci bądź gotów na śmierć męczeńską, nie obawiaj się oddać Mi życia. Smyrneńczycy byli znani z wierności i lojalności wobec politycznych sojuszników. Cecha ta znajdowała swoje przełożenie również i w sferze religii. Chrześcijanie ze Smyrny byli wierni wobec Boga i nie przerażały ich prześladowania ze strony pogan, nie dawali się też uwieść fałszywym naukom. Przed rokiem 140 przybędzie do nich Marcjon z Synopy, ale nie pozyska tu uczniów, toteż, chcąc zjednać sobie zwolenników przeniesie się do Rzymu. Wieniec życia jest symbolem nieśmiertelności. Symbolika wieńca w sensie eschatologicznej nagrody jest niejednokrotnie stosowana w NT. 1 Kor 9, 25 mówi o wieńcu niezniszczalnym, 2 Tm 4, 8 o wieńcu sprawiedliwości, 1 Pt 5, 4 o niezwiędłym wieńcu chwały, Jk 1, 12 i Ap 2, 10 o wieńcu życia. Wieniec (gr. stefanos, łac. corona) nie był oznaką władzy królewskiej. Spełniał rolę nagrody dla zwycięzców w igrzyskach, zawodach muzycznych, literackich itp. Wieniec przyznawano obywatelowi za zasługi wobec miasta-państwa, żołnierzowi za bohaterstwo na polu bitwy. Wieniec pełnił też rolę uroczystego dopełnienia stroju, przy ucztach i uroczystościach ludzi zamożnych. Przy zaręczynach wieńczono oboje narzeczonych. Ale przede wszystkim wieniec miał zastosowanie w kulcie religijnym. Wieniec nosili kapłani i urzędnicy dopełniający obrzędów religijnych. Wieńczono także zmarłych przed złożeniem do grobu. Jeżeli chrześcijanie ze Smyrny wytrwają przez krótki okres prześladowań dziesięć dni otrzymają w nagrodę wieniec życia. Zwycięzcy dam Zwycięzcy śmierć druga nie wyrządzi szkody (w. 11). Wyrażenie śmierć druga występuje w literaturze rabinistycznej. Oznacza ono wieczne odrzucenie, śmierć duchową, (tylko zwycięzca będzie miał prawo spożywać z drzewa życia). Występuje jeszcze w 20, 14; 21, 8 gdzie została wyjaśnione jako wrzucenie do jeziora ognia. Obietnica ta została dana w kontekście prześladowań jakie znosiła chrześcijańska gmina w Smyrnie. Wielu z nich umierało i miało jeszcze umrzeć śmiercią męczeńską (np. Polikarp). Dla nich to Chrystus daje obietnicę, że jakkolwiek giną od śmierci pierwszej to jednak śmierć druga nie będzie miała do nich przystępu (Mt 10, 28). Obietnica ta ma również i inną wymowę. Miasto to przecież już raz umarło, przestało istnieć, teraz jednak otrzymuje obietnicę, że po raz drugi nie umrze. Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3 15
List do Kościoła w Pergamonie (2, 12-17) Tekst 12 Aniołowi Kościoła w Pergamonie napisz: Tak mówi ten, który ma ostry miecz obosieczny. 13 Wiem, gdzie mieszkasz: tam, gdzie stoi tron Szatana, a jednak trzymasz się Mego imienia i nie zaparłeś się Mojej wiary, nawet w dniach, kiedy Antypas, świadek mój wierny, został zabity u was, tam gdzie mieszka Szatan. 14 Ale mam nieco do zarzucenia, bo masz takich, którzy trzymają się nauki Balaama, który pouczył Balaka, jak zwodzić synów izraelskich przez spożywanie ofiar składanych bałwanom i uprawianie nierządu. 15 Masz także i takich, którzy trzymają się nauki nikolaitów. 16 Opamiętaj się więc, a jeśli nie, przyjdę do ciebie wkrótce i będę z nimi walczył mieczem moich ust. 17 Kto ma uszy, niechaj słucha, co Duch mówi do kościołów: Zwycięzcy dam mannę ukrytą i kamyk biały, na którym wypisane będzie nowe imię, którego nikt nie zna, a tylko ten, który je otrzymuje. Miasto i jego historia Nazwa miasta jest przedgrecka i oznacza gród. Miasto założone zostało jeszcze przed wojną trojańską. Znaczenia nabrało w wieku V. Usytuowane na planie nieregularnego prostokąta wokół zamku, charakteryzowało się siatką ulic przecinających się pod kątem prostym. Domy otoczone były murem wniesionym na planie prostokąta, z centralnym dziedzińcem otoczonym kolumnami lub pilastrami. Ponieważ położone było na płaskowyżu uchodziło za niezdobyte. Po rozpadzie imperium Aleksandra I, miasto zaczęło prowadzić własną, niezależną politykę. Zostało stolicą państwa Attalidów. Umożliwiła mu to rywalizacja Lizymacha z Seleukosem, następnie Seleucydów z Ptolemeuszami, także wojna bratobójcza i liczne rewolty w państwie Seleukidów. Władcy z Pergamonu potrafili przewidzieć, kto w danej rywalizacji zwycięży, stawiali na niego i starali się też wyciągnąć z tego konkretne dla siebie korzyści. Stale szukano oparcia w silniejszym. Polityka ta była zaprawiona dużą dawką oportunizmu, ale przynosiła pewien zakres niepodległości, jak i nabytki terytorialne. Założycielem państwa był w istocie Filetajros, który pełnił funkcję dowódcy garnizonu pilnującego w imieniu Lizymacha twierdzy w Pergamonie i złożonego w niej skarbu w wysokości 90 000 talentów. Podczas wojny Lizymacha z Seleukosem Filetajros przeszedł nagle na stronę tego drugiego, zachowując stanowisko i pieniądze Pozostał wierny także i następcy Seleukosa, Antiochowi I. Jednak następny władca Pergamonu Eumenes I (263-241) sprzymierzył się nagle z Ptolemeuszem przeciwko Seleukidzie. Attalos I (241-197) odniósł zwycięstwo nad Gallami w 228 roku. W końcu III wieku na 16 Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3
azjatyckiej arenie politycznej pojawił się nagle Rzym. Władcy Pergamonu od początku postawili na Rzym i w nim szukali oparcia. Attalos I ufundował miastu bibliotekę liczącą około 200 tysięcy woluminów (księgozbiór podręczny w czytelni liczył prawie 4 tysiące woluminów). Była to druga biblioteka po aleksandryjskiej, jednak jej rozwój uzależniony był od dostawy papirusu z Egiptu. Prawdziwy rozkwit, wzrost dobrobytu oraz zdobycze terytorialne przyniosło panowanie Eumenesa II (197-159). Wspólnie z Rzymianami odniósł on zwycięstwo nad Seleucydami i Galami w 181 roku. Dla uczczenia tego zwycięstwa zbudował wielki ołtarz Zeusa na akropolu w Pergamie, o rozmiarach 36,4 m na 34,2 m. Budowano go przez dwadzieścia, a nad jego wykonaniem pracowali najwybitniejsi rzeźbiarze ówczesnego świata. Pergam słynął też z innych świątyń (Dionizosa, Ateny, Asklepiosa) i przedsięwzięć architektonicznych. Eumenes II ściągnął do miasta najwybitniejszych rzeźbiarzy, artystów, uczonych. Niepowodzeniem zakończyła się próba ściągnięcia Arystofanesa z Bizancjum (257-180), wybitnego filologa, który pełnił rolę piątego dyrektora Biblioteki Aleksandryjskiej. Władca Egiptu wtrącił do więzienia Arystofanesa, ponadto wstrzymał export papirusu do Pergamonu. Uczeni pergameńscy opracowali jednak nową, bardziej opłacalną metodę wytwarzania materiału piśmiennego ze skór zwierzęcych, który też nazwano pergaminem (nazwa pochodzi od nazwy miasta). Od tej też chwili użycie pergaminu stało się bardziej powszechne, a który jako materiał rękopiśmienny był bardziej doskonały niż papirus, jakkolwiek w dalszym ciągu znacznie droższy. W 133 przed Chr. na mocy testamentu zmarłego bezpotomnie Attalosa III, Pergamon przeszedł we władanie ludu i senatu rzymskiego. Od tej też chwili znaczenie Pergamu zmalało nieco, na rzecz Efezu i Smyrny. Zaczęto też popełniać błędy w polityce. O ile w II wieku przed Chr. miasto umiało dokonać właściwego wyboru w polityce zagranicznej, stawiając na Rzym, gdy ten nie podbił jeszcze Wschodu i nie był jeszcze aż tak potężny. Jednak w następnym wieku, gdy Rzym był już potężniejszy dwukrotnie popełniono na tym polu błąd. Podczas wojen Rzymu z Mitrydatesem (89-84) Pergamon, podobnie jak wiele innych miast Azji Mniejszej, poparł Mitrydatesa. Pół wieku później poparto walczącego z Oktawianem Marka Antoniusza. Jednak poparcie Mitrydatesa oraz Marka Antoniusza nie tylko, że przysporzyło miastu kłopotów, po ich upadku, przyniosło mu straty jeszcze w czasach ich powodzenia. Mitrydates nałożył na miasto obciążenia podatkowe, natomiast Marek Antoniusz podarował Kleopatrze bibliotekę pergameńską i 200 tysięcy zwojów przewieziono do Aleksandrii. Po zwycięstwie rzymskiego wodza Sulli, nałożono na miasto ciężki trybut, odebrano mu też status wolnego miasta. Z podobnym rezultatem zakończyło się poparcie Marka Antoniusza zwyciężył Oktawian. Jednak w obu przypadkach talenty negocjacyjne i umiejętnie prowadzona gra dyplomatyczna pozwoliły na ograniczenie wysokiego trybutu, jak i wycofanie stacjonującego tu rzymskiego legionu. Z Pergamonu pochodził jeden z najsłynniejszych retorów greckich Apollodor. Prowadził on szkołę wymowy w Rzymie. Jemu to oddał Cezar młodego Oktawiana na wychowanie. Od najdawniejszych czasów odbywały się pielgrzymki do świątyni Asklepiosa u Homera świątynia Apollina w celu uzdrowienia. Świątynia ta pełniła rolę szkoły lekarskiej, z której wyszedł Galen (ok. 130-200), wyna- Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3 17
lazca wielu nowych leków i przyboczny lekarz cesarzy. W czasach rzymskich Pergam utracił na znaczeniu, ale rozrósł się liczebnie, i o ile w czasach królewskich liczył 25-40 tysięcy, to w czasach cesarskich 120-160 tysięcy mieszkańców. Tak mówi Chrystus rozpoczynając swoje poselstwo do Pergamonu przypomina im, że ma ostry miecz obosieczny. W czasach rzymskich prokonsulowie zarządzający prowincjami byli obdarzani szerokim obosiecznym mieczem symbol ich władzy. Jednak tak naprawdę to Chrystus jest tym, który ma władzę, On też wymierza sprawiedliwość, karze wszelką nieprawość. Przypomnienie miecza oznacza nic innego jak: uważajcie, jest on gotowy do wymierzenia kary. Znam twoje czyny 2, 13 Tron szatana Chodzi tu o ołtarz Zeusa-Sotera znajdujący się w świątyni wzniesionej mu na wzgórzu górującym nad miastem. Według innych chodzi o świątynię Asklepiosa, lub kult cesarza. Jeszcze inni uważają, że Pergamon przez samo nagromadzenie świątyń pogańskich zasługiwało na miano tronu Szatana. Pewne światło na zrozumienie tronu Szatana rzuca Tes Job 3, 56; 4, 4, gdzie pogańska świątynia nazwana jest miejscem Szatana (Ô t"pov toþ Satan+), w tej sytuacji tronem Szatana winna być świątynia pogańska o doniosłym znaczeniu. Pomimo, iż tron Szatana był tak blisko, wybrano Chrystusa, którego tron wznosił się w niebie i był niewidzialny. Wiedziano dobrze, że to właśnie Chrystus jest silniejszy, jakkolwiek być może bardziej odległy. Podobnie jak przedtem, około roku 300 przed Chr., nie zważając na zagrażających im Seleucydów i władców macedońskich, którzy byli niedaleko, poszukano opieki w odległym Rzymie. W jednym i drugim przypadku dokonano właściwego wyboru. Antypas Według Tertuliana i Konstytucji Apostolskich Antypas był biskupem gminy w Pergamonie. Miał on zginąć podgrzewany w miedzianym byku. W 1, 5 tytuł świadek wierny odniesiony jest do Chrystusa. Ale mam nieco do zarzucenia Chrześcijanie z Pergamonu dokonali właściwego wyboru stawiając na Chrystusa, a odrzucając pogańskie bóstwa (podobnie jak ich praojcowie w II przed Chr. postawili na Rzym). Jednak, jak ich przodkowie nie umieli dokonać właściwego wyboru pomiędzy Oktawianem a Markiem Antoniuszem, tak też teraz nie umiano odróżnić prawdziwej nauki chrześcijańskiej od fałszywych. Wkradły się więc tutaj dwie takie nauki: nikolaici, a także nauka Bileama. W sprawach dalekosiężnych dokonywali właściwego wyboru, wykazując się godną podziwu dalekowzrocznością, jednak w sprawach bardziej 18 Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3
bliskich okazywali się bardzo krótkowzroczni. Zauważmy przy tym, że znaczenie imion Nikolaos i Bileam jest do siebie bardzo zbliżone, pomimo, iż wyrażone są w różnych językach. W pierwszym przypadku zwyciężać lud, w drugim zaś panować nad ludem. Ukryte tu zostało jeszcze jedno ostrzeżenie. Twórcy błędnych nauk głosili rzeczy łatwiejsze do zaakceptowania ludziom, a więc rzekomo chodziło im o dobro ludu i ulżenie mu (dopuszczalność grzechu). Jednak rzeczywistym ich zamiarem było panowanie nad ludem. 2, 14 Bileam wieszczek z Lb 2, 5 24, 25. Według Lb 31, 16 Bileam nakłaniał Moabitki do współżycia z Izraelitami, aby odciągnąć ich w ten sposób od Boga. Podobnie jak w 2 Pt 2, 15; Jd 11 jest tutaj typem przewrotnego nauczyciela. Wydaje się, że wybrano Chrystusa z czystego wyrachowania, wiedziano, że jest silniejszy niż Szatan. Nie zadbano o to, by wiara w Chrystusa była naprawdę czysta, nie zanieczyszczona żadną herezją. Chrystus wzywa do zmiany postępowania i odrzucenia fałszywych nauk, bo w przeciwnym razie nadejdzie z każącym sądem, wymierzonym w zwolenników fałszywych nauk. Zapewne niejeden chrześcijanin z Pergamonu mógł sobie w tym momencie poczynić historyczną analogie: Nasi przodkowie stawiali na Mitrydatesa i Marka Antoniusza, którzy przegrali, a jednak potrafiliśmy potem wynegocjować przed rzymskim senatem wycofanie legionu rzymskiego, a także znaczne zmniejszenie drakońskiego trybutu, więc może i teraz uda się nam powtórzyć ten sukces przed Chrystusem. Jesteśmy przecież sprytni, umiemy negocjować. Chrystus jednak ostrzega: Opamiętaj się więc, a jeśli nie, przyjdę do ciebie wkrótce i będę z nimi walczył mieczem moich ust (2, 16). Bóg nie ma względu na osobę, nie można Go też przechytrzyć, a miecz, który trzyma w swej ręce gotów jest do oddzielenia prawdy od fałszu i dobra od zła. Niech więc nikt nie liczy na wymuszenie czegokolwiek od Boga na drodze negocjacji, sąd Boży będzie dla każdego sprawiedliwy, a jedyne co pozostaje do zrobienia człowiekowi, to opamiętać się póki jest jeszcze na to czas. Zwycięzcy dam Sąd Boży będzie sprawiedliwy. Kto się nie opamięta ugodzony zostanie mieczem ust Chrystusa, ale zwycięzca otrzyma biały kamyk (2, 17). Manna ukryta nawiązuje do cudownego pokarmu, który Izraelici otrzymywali na pustyni. Według tradycji rabinistycznej przechowywana jest na czasy Królestwa mesjańskiego jako eschatologiczny pokarm. Niektórzy są zdania, że manna ukryta oznacza pokarm spożywany podczas eucharystii. Kamyk biały. Aluzja do sądu skorupkowego. Przy głosowaniu za uniewinnieniem używano białego kamyka (za skazaniem czarnego). Nowe imię oznacza nową osobowość, nowe życie, wewnętrzną zmianę człowieka. Imię to otrzymuje każdy, kto zawiera przymierze z Chrystusem. Por. Iz 62, 2; 65, 15. którego nikt nie zna, a tylko ten, który je otrzymuje, takie imię otrzymał najpierw Chrystus (19, 12). Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3 19
List do Kościoła w Tiatyrze (2, 18-29) Tekst 18 Aniołowi Kościoła w Tiatyrze napisz: Tak mówi Syn Boga, który ma oczy jak płomień ognia, a nogi jego podobne są do brązu. 19 Znam twoje czyny: miłość, wiarę, służbę, wytrwałość i wiem, że ostatnie twoje czyny przewyższają pierwsze. 20 Ale mam ci do zarzucenia, że pozwoliłeś kobiecie Izebel, podającej się za prorokinię, nauczać i zwodzić moje sługi, by uprawiali nierząd i spożywali mięso ofiarowane bałwanom. 21 Dałem jej czas, aby pokutowała, ale ona nie chce pokutować z wiarołomstwa swego. 22 Rzucam ją oto na łoże, a tych, którzy z nią cudzołożą w ucisk wielki, jeżeli nie będą pokutować z czynów swoich. 23 Dzieci jej porażę śmiercią, a wszystkie kościoły poznają, że jestem tym, który bada nerki i serca. Oddam każdemu z was według czynów jego. 24 Wam zaś, pozostałym w Tiatyrze, wszystkim tym, którzy nie trzymacie się tej nauki i którzy nie poznali jak sami powiadają głębin Szatana, oświadczam: Nie nakładam na was dodatkowego ciężaru, 25 jak tylko trzymać się tego, co macie, aż przyjdę. 26 Zwycięzcy i temu, kto pełni aż do końca moje czyny, dam władzę nad poganami, 27 a będzie rządził nimi berłem żelaznym, że będą jak skruszone naczynia gliniane. 28 Taką władzę otrzymałem i Ja od Ojca mojego, dam mu też gwiazdę poranną. 29 Kto ma uszy, niechaj słucha, co Duch mówi do kościołów. Miasto i jego historia Początkowo była to osada lidyjska położona w dolinie rzeki Likos. Nosiła ona nazwy Pelopeia, Euhippa i Semiramis. W czasach Seleukosa I Nikatora stała się kolonią macedońską i uzyskała nazwę Tiatyra. Nazwa ta może znaczyć ofiara skruchy. W II wieku przed Chr. osiedliła się tu znaczna liczba mieszkańców (m.in. Żydzi babilońscy) i stopniowo przekształciła się w ośrodek przemysłowy, w którym rozwijał się przemysł włókienniczy, garncarstwo i wytop brązu. Za Eumenesa II włączona została do królestwa Pergamonu, by w końcu przejść pod panowanie rzymskie. W roku 24 przed Chr. Tiatyrę zniszczyło potężne trzęsienie ziemi. Miasto podniosło się z gruzów dzięki wsparciu cesarza Augusta, a po kolejnej katastrofie dzięki pomocy Tyberiusza. Ponieważ Tiatyra leżała na drodze łączącej wiele większych miast, jej mieszkańcy zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem. Produkowali i farbowali tkaniny wełniane i lniane, obrabiali skóry zwierzęce, wytwarzali ceramikę i wyroby z brązu. Właśnie z Tiatyry wywodziła się wzmiankowana przez Dzieje Apostolskie Lidia. Sprzedawała ona tkaniny purpurowe w Tesalonice w Macedonii, gdzie ze- 20 Listy do siedmiu Kościołów Azji (Ap 2-3) v1.3