Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

Transkrypt

1 Tiredness (fatigue) and cancer: Polish Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór Niniejsza broszura zawiera informacje na temat zmęczenia. Uczucie bardzo dużego zmęczenia jest inaczej nazywane uczuciem wyczerpania. Może być spowodowane samą chorobą nowotworową lub metodami leczenia onkologicznego. Mamy nadzieję, że niniejsza broszura zawiera wszystkie niezbędne informacje. Jeśli jednak pojawią się jakiekolwiek pytania, dodatkowe informacje można uzyskać od lekarza lub pielęgniarki w szpitalu, w którym odbywa się leczenie. Podkreślone słowa zostały wyjaśnione w słowniczku na końcu tej broszury. Można zadzwonić do organizacji Macmillan Cancer Support pod numer , od poniedziałku do piątku, w godzinach od 9.00 do Możemy zapewnić pośrednictwo tłumacza, dlatego można skontaktować się z nami w języku polskim. Po uzyskaniu połączenia telefonicznego wystarczy powiedzieć język polski po angielsku ( Polish ). Nasi specjaliści w zakresie chorób onkologicznych odpowiedzą na pytania medyczne i porozmawiają o odczuciach pacjenta. Więcej informacji na temat chorób nowotworowych w języku polskim znajduje się na stronie: macmillan.org.uk/translations. Niniejsza broszura zawiera informacje na następujące tematy: Czym jest zmęczenie? Co powoduje zmęczenie? Sposoby radzenia sobie ze zmęczeniem Sposoby radzenia sobie ze zmęczeniem w domu Sposoby radzenia sobie ze zmęczeniem w pracy Opieka nad osobą odczuwającą zmęczenie Gdzie znaleźć pomoc? Więcej informacji w języku polskim Strona 1 z 15 Broszura Macmillan 2015: Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

2 Czym jest zmęczenie? Zmęczenie, inaczej uczucie wyczerpania, to stan, w którym osoba czuje się bardzo zmęczona przez większość czasu lub przez cały czas. To powszechny problem wśród osób chorych na raka. Zmęczenie powodowane przez chorobę nowotworową różni się od zmęczenia, którego doświadcza osoba zdrowa. Osoby chore na nowotwór mogą męczyć się szybciej po wykonaniu różnych czynności, a odpoczynek i sen nie eliminują uczucia zmęczenia. Zmęczenie może wpływać na wszystkie aspekty życia. U niektórych osób zmęczenie jest łagodne i nie ma zbyt dużego wpływu na ich codzienne życie. U innych może mieć większy wpływ na funkcjonowanie. Niektóre powszechne skutki zmęczenia to: Trudności przy wykonywaniu codziennych czynności, takich jak branie prysznica czy gotowanie Brak energii i poczucie, że mogłoby się spędzić cały dzień w łóżku Brak sił Problemy z koncentracją, myśleniem, mówieniem i podejmowaniem decyzji Zapominanie Duszności/brak tchu po lekkim wysiłku Zawroty głowy Problemy ze snem Utrata popędu seksualnego Bycie bardziej emocjonalnym niż zazwyczaj. Odczuwanie zmęczenia przez większość czasu może być frustrujące i przytłaczające. Ważne jest, aby opowiedzieć lekarzom i pielęgniarkom o swoich odczuciach. Istnieją sposoby na złagodzenie tych dolegliwości. Są też rzeczy, które można zrobić samemu, aby sobie pomóc, na przykład pozostanie w miarę możliwości aktywnym. Z badań wynika, że zachowanie aktywności fizycznej jest jednym z najlepszych sposobów na poradzenie sobie ze zmęczeniem. Co powoduje zmęczenie? Powodem zmęczenia może być: sama choroba nowotworowa leczenie onkologiczne inne problemy fizyczne spowodowane przez nowotwór skutki emocjonalne choroby nowotworowej dojazdy do szpitala. Wiek i inne problemy zdrowotne również mogą przynieść taki skutek. Strona 2 z 15 Broszura Macmillan 2015: Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

3 Leczenie onkologiczne Jeśli zmęczenie jest spowodowane leczeniem onkologicznym, zazwyczaj ustępuje po zakończeniu leczenia. Czasami może jednak utrzymywać się przez miesiące, a nawet lata. Operacja chirurgiczna zmęczenie po operacji jest zazwyczaj tymczasowe, jednak zależy to od rodzaju operacji. Chemioterapia i radioterapia zmęczenie ustępuje zazwyczaj po 6-12 miesiącach po zakończeniu leczenia, ale czasami utrzymuje się dłużej. Terapia hormonalna i terapia celowana niektóre z tych terapii mogą powodować zmęczenie podczas ich stosowania. Posiadamy więcej informacji w języku polskim na temat operacji chirurgicznych, chemioterapii, radioterapii i działań niepożądanych leczenia onkologicznego. Prosimy wejść na stronę: macmillan.org.uk/translations lub zadzwonić pod numer: Anemia Anemia jest spowodowana niedoborem hemoglobiny (Hb) we krwi. Hemoglobina jest obecna w czerwonych krwinkach i przenosi tlen w organizmie, co daje nam energię. W przypadku anemii możliwe jest odczuwanie zmęczenia, duszności i zawrotów głowy. Anemia może być wywołana chemioterapią lub radioterapią. Lekarz wykona odpowiednie badania, aby sprawdzić, czy pacjent ma anemię. Jeśli okaże się, że tak, konieczne może być wdrożenie leczenia, aby pacjent poczuł się lepiej. Problemy żywieniowe Jeśli je się mniej niż zazwyczaj, może to spowodować spadek energii i uczucie zmęczenia. Ważne jest, aby poinformować lekarza lub pielęgniarkę o swoich problemach żywieniowych. Jeśli pacjent odczuwa zbyt silne nudności, aby jeść, należy powiedzieć o tym lekarzowi. Przepisze on leki, które pomogą. W przypadku zmniejszonego apetytu lub innych problemów żywieniowych należy umówić się na konsultację u dietetyka w szpitalu. Udzieli on porady na temat tego, co najlepiej jeść. Pomocne może być przygotowywanie posiłków przez inne osoby. Można również kupić gotowe posiłki lub zamówić je z dostawą do domu w firmie cateringowej. Posiadamy więcej informacji w języku polskim na temat problemów żywieniowych. Prosimy wejść na stronę: macmillan.org.uk/translations lub zadzwonić pod numer: Strona 3 z 15 Broszura Macmillan 2015: Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

4 Ból Jeśli występują dolegliwości bólowe, może to powodować zmęczenie. Pomogą środki przeciwbólowe oraz inne metody leczenia bólu. Zmniejszenie bólu spowoduje również zmniejszenie zmęczenia. Inne problemy fizyczne spowodowane chorobą nowotworową Zmęczenie może być także spowodowane innymi problemami związanymi z nowotworem, na przykład dusznościami, zatrzymywaniem płynów w organizmie czy infekcjami. Wyleczenie tych problemów często wpływa także na zmniejszenie uczucia zmęczenia. W przypadku wystąpienia innych objawów należy powiedzieć o nich lekarzowi lub pielęgniarce. Inne problemy zdrowotne Cukrzyca, problemy z sercem lub tarczycą również mogą powodować nasilenie uczucia zmęczenia. Czasami zmęczenie wywołane jest także lekami przyjmowanymi na inne schorzenia. Skutki emocjonalne choroby nowotworowej Niepokój, depresja, stres i problemy ze snem mogą być przyczynami zmęczenia. Pomóc może rozmowa o swoich odczuciach z partnerem/partnerką, członkiem rodziny lub bliskim przyjacielem. Można też porozmawiać z lekarzem pierwszego kontaktu. Wyda on skierowanie do psychologa w celu uzyskania wsparcia emocjonalnego i w razie potrzeby przepisze odpowiednie leki. Sposoby radzenia sobie ze zmęczeniem Niniejsza sekcja dotyczy różnych rzeczy, jakie można zrobić dla siebie, aby poradzić sobie ze zmęczeniem. Niektóre z nich pomogą zmniejszyć uczucie zmęczenia. Inne pomogą lepiej sobie z nim radzić. Dieta Prawidłowe odżywianie pomoże podnieść poziom energii. Można poprosić lekarza o wydanie skierowania do dietetyka w celu uzyskania porady. Warto wykorzystać okazję i jeść do syta, gdy apetyt dopisuje. Zawsze należy pić dużo płynów. Warto też prowadzić dziennik odżywiania, w którym zapisuje się spożyte danego dnia posiłki i ich pory. Dzięki temu można sprawdzić, czy po konkretnych pokarmach poziom energii jest wyższy. Posiadamy więcej informacji w języku polskim na temat zdrowego odżywiania. Prosimy wejść na stronę: macmillan.org.uk/translations lub zadzwonić pod numer: Strona 4 z 15 Broszura Macmillan 2015: Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

5 Ćwiczenia i aktywność fizyczna Łagodna aktywność fizyczna pomoże zmniejszyć zmęczenie. Nawet spacerowanie po domu może pomóc. Dla niektórych osób korzystne mogą być ćwiczenia takie jak joga, qigong i tai chi. Nie należy ćwiczyć przy złym samopoczuciu, dusznościach lub gdy odczuwa się ból. O złym samopoczuciu należy poinformować lekarza. Przed podjęciem jakiejkolwiek aktywności fizycznej lub zwiększeniem intensywności ćwiczeń ważne jest, aby zasięgnąć porady pracownika służby zdrowia. Onkolog lub lekarz pierwszego kontaktu może skierować pacjenta do fizjoterapeuty. Może on pomóc zbudować kondycję fizyczną. Sen Jeśli występuje uczucie zmęczenia, dobra jakość snu w nocy jest bardzo ważna. Może zminimalizować potrzebę snu w ciągu dnia. Oto kilka porad: Wstawać i chodzić spać codziennie o tej samej porze. Starać się nie spać rano dłużej niż potrzeba. Zachowanie aktywności i regularne wykonywanie ćwiczeń może pomóc w podniesieniu jakości snu. Zadbać o to, żeby sypialnia była relaksującym miejscem. Powinna panować w niej ciemność, cisza i odpowiednia temperatura. Pomocne mogą okazać się zatyczki do uszu. Przed spaniem warto wypić ciepły napój mleczny. Unikać herbaty i kawy zawierającej kofeinę. Ograniczyć ilość alkoholu spożywanego wieczorem. Przed spaniem wykonywać relaksujące czynności. Warto wziąć ciepłą kąpiel lub prysznic, poczytać, posłuchać relaksującej muzyki lub audiobooka. Można również wypróbować techniki relaksacyjne (patrz poniżej). Jeśli nie można zasnąć, warto pooglądać telewizję, poczytać lub posłuchać audiobooka. Jeśli zmartwienia nie pozwalają w nocy spać, warto je zapisać. Sterydy mogą powodować problemy ze snem. Jeśli przyjmuje się leki sterydowe (steroidy), warto zapytać lekarza, czy można je brać o wcześniejszej porze. Relaksacja Stres pozbawia energii i wzmaga uczucie zmęczenia. Należy znaleźć czas na relaks. Można: porozmawiać z kimś o swoich zmartwieniach stosować technikę relaksacyjną przez 5 do 15 minut każdego dnia lekarz lub pielęgniarka pomoże znaleźć najlepszą technikę dla pacjenta wypróbować terapię uzupełniającą (patrz poniżej). Strona 5 z 15 Broszura Macmillan 2015: Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

6 Terapie uzupełniające Istnieją też inne terapie, które mogą pomóc poradzić sobie ze zmęczeniem. Są to między innymi: medytacja akupunktura refleksologia aromaterapia masaż muzykoterapia. Są one odpłatne, ale czasami można z nich skorzystać w ramach państwowej służby zdrowia NHS. Warto zapytać o to lekarza pierwszego kontaktu lub pielęgniarkę, jeśli pacjent jest zainteresowany którąś z tych terapii. Ważne jest, żeby była ona bezpieczna dla pacjenta i prowadzona przez terapeutę z odpowiednimi kwalifikacjami. Wykwalifikowanego terapeutę w swojej okolicy można znaleźć na stronie internetowej Brytyjskiego Stowarzyszenia Medycyny Komplementarnej (ang. British Complementary Medicine Association, bcma.co.uk). Można też skontaktować się ze stowarzyszeniem, pisząc na adres: office@bcma.co.uk lub dzwoniąc pod numer: Pomoc psychologiczna Czasami radzenie sobie ze zmęczeniem może być trudne. Zmęczenie może prowadzić do odczuwania niepokoju i stanów depresyjnych. Jeśli pacjentowi trudno jest porozmawiać z bliskimi o swoich emocjach lub jeśli to nie pomaga, być może przyda się pomoc psychologa. Psychologowie są odpowiednio przygotowani, aby pomóc pacjentom wyrazić ich odczucia i znaleźć sposoby, aby sobie z nimi poradzić. Onkolog lub lekarz pierwszego kontaktu może skierować pacjenta do psychologa. Nie zawsze pomoc psychologiczna jest dostępna w ramach państwowej służby zdrowia NHS, dlatego porada może być odpłatna. Grupy wsparcia Niektórym osobom pomaga rozmowa z innymi osobami, które odczuwają zmęczenie. W większości regionów w Wielkiej Brytanii działają grupy wsparcia. Czasami są prowadzone przez pracownika służby zdrowia. Inni członkowie grupy wsparcia mogą być w podobnej sytuacji, co pacjent. Aby dowiedzieć się więcej o grupach wsparcia działających w danej okolicy, prosimy zadzwonić na linię wsparcia organizacji Macmillan pod numer: Możemy dowiedzieć się, czy w danej okolicy działa grupa wsparcia prowadzona w języku, którym mówi pacjent. Można również odwiedzić naszą stronę internetową pod adresem: macmillan.org.uk/supportgroups. Strona 6 z 15 Broszura Macmillan 2015: Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

7 Wsparcie duchowe Niektóre osoby w trudnych sytuacjach znajdują oparcie w religii. Rozmowa z kapelanem, kapłanem, księdzem, rabinem lub innym przywódcą religijnym może być pomocna. Osoby te przywykły do pomagania innym ludziom w trudnych chwilach, nawet jeśli nie mają oni konkretnego wyznania. Wizyty w szpitalu Warto przygotować się do kolejnej wizyty w szpitalu i zapisać wszystkie pytania dotyczące zmęczenia, na jakie chce się uzyskać odpowiedzi. Jeśli rozmawianie lub rozumienie języka angielskiego sprawia problemy, przed wizytą można poprosić o pośrednictwo tłumacza. Jeśli podczas wizyty powstały jakieś niejasności, trzeba poprosić lekarza lub pielęgniarkę o ponowne wyjaśnienie danej kwestii. Ważne jest, aby opisać uczucie zmęczenia zespołowi opieki medycznej. Być może trzeba będzie wyjaśnić, w jaki sposób zmęczenie wpływa na życie pacjenta. Lekarz postara się ustalić wszystkie przyczyny zmęczenia, które można wyleczyć. Być może pomocne będą następujące pytania: Co może powodować moje zmęczenie? Jakie metody leczenia mogą pomóc? W jaki sposób mogę poradzić sobie ze zmęczeniem? Jaka pomoc jest dostępna? Co mogę zrobić, aby zmniejszyć uczucie zmęczenia? Warto zabrać ze sobą na wizytę krewnego lub przyjaciela, aby zapamiętać informacje przekazane przez zespół opieki medycznej. Osoba towarzysząca może również zapisać to, co należy zapamiętać. Farmakoterapie stosowane przy zmęczeniu Nie ma żadnych oficjalnych farmakoterapii stosowanych, aby zapobiec lub złagodzić uczucie zmęczenia. Jednakże leki sterydowe (steroidy) takie jak deksametazon, czasami pomagają. Lekarz onkolog powie pacjentowi, czy w jego sytuacji pomocne będzie ich zastosowanie. Sposoby radzenia sobie ze zmęczeniem w domu Jeśli pacjent odczuwa zmęczenie, ważne jest, aby planować z odpowiednim wyprzedzeniem. Dzięki temu będzie on mógł nadal wykonywać większość rzeczy, na których najbardziej mu zależy. Prowadzenie dziennika pomoże prześledzić, kiedy samopoczucie jest najlepsze, a kiedy odczuwa się największe zmęczenie. Warto planować większe zadania na czas, gdy zmęczenie prawdopodobnie będzie mniejsze. Strona 7 z 15 Broszura Macmillan 2015: Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

8 Po okresie zwiększonej aktywności należy zaplanować wystarczającą ilość czasu na odpoczynek. Należy dbać o swoje potrzeby i wystarczająco odpoczywać, nawet jeśli pacjent musi troszczyć się nie tylko o siebie. Nie należy jednak odpoczywać jednorazowo zbyt długo, ponieważ mięśnie osłabiają się, co może nasilić uczucie zmęczenia. Ważne jest również, aby sen w ciągu dnia nie sprawiał, że mniej śpi się w nocy. Jeśli pacjent czuje, że męczy się, wykonując zbyt wiele czynności, nie wywoła to pogorszenia choroby nowotworowej, ale należy później odpowiednio wypocząć. Jeśli w pobliżu mieszkają przyjaciele lub krewni, warto poprosić ich o pomoc. Czasami może być trudno prosić kogoś o pomoc, ale przyjaciele, krewni czy sąsiedzi często z chęcią pomogą przy wykonywaniu codziennych czynności. Jeśli pacjent nie radzi sobie ze zmęczeniem, należy poinformować o tym lekarza onkologa, pielęgniarkę lub lekarza pierwszego kontaktu. Poniżej przedstawiamy kilka porad na temat radzenia sobie ze zmęczeniem w domu. Sposoby radzenia sobie z codziennymi czynnościami Rozplanować zadania na cały tydzień. Codziennie robić po trochu, a nie dużo naraz. Przy wykonywaniu domowych obowiązków przyjmować pozycję siedzącą zamiast stojącej. Unikać wyciągania się i schylania podczas sprzątania. Używanie mopów i szczotek z długimi trzonkami może pomóc. Poprosić kogoś o wyniesienie śmieci. Jeśli ma się ogród, poprosić, aby ktoś się nim zajmował. Zakupy Jeśli jest osoba, która mogłaby zrobić zakupy, będzie to pomocne. Jeśli nie, poniższe sugestie mogą pomóc: Zrobić listę przed wyjściem na zakupy, zgodnie z rozkładem sklepu. Korzystać z wózka na kółkach, a nie z koszyka. Robić zakupy w mniej uczęszczanych porach. Robić zakupy z przyjacielem, aby mieć dodatkową pomoc. Poprosić personel sklepu o pomoc w spakowaniu zakupów i zaniesieniu ich do samochodu. Robić zakupy przez Internet z dostawą do domu. Strona 8 z 15 Broszura Macmillan 2015: Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

9 Gotowanie Starać się gotować dania, których przygotowanie wymaga mniej czasu. Siedzieć podczas przygotowywania posiłków, na przykład przy siekaniu produktów. Gdy odczuwa się mniejsze zmęczenie, przygotowywać dodatkowe posiłki lub podwójne porcje, aby je zamrozić i użyć później w razie potrzeby. Używać naczyń do zapiekania, w których można również podawać potrawy, aby zmniejszyć ilość naczyń do zmywania. Przy zmywaniu raczej namaczać naczynia w celu usunięcia resztek jedzenia, zamiast je skrobać. Jeść dania gotowe, gdy zmęczenie jest tak duże, że uniemożliwia gotowanie. Mycie i ubieranie się Brać kąpiel zamiast prysznica lub siadać pod prysznicem. Nosić ubrania, które łatwo zdjąć i założyć. Jeśli nigdzie się nie wychodzi, można nosić piżamę. Siadać przy ubieraniu się. Zajęcia w wolnym czasie Jeśli zmęczenie jest zbyt duże, aby czytać, warto słuchać audiobooków. Słuchać radia zamiast oglądać telewizję. Krótkie wizyty przyjaciół czy krewnych mogą być lepsze dla pacjenta. Warto powiedzieć tym osobom, kiedy spotkanie nie jest możliwe. Pranie Używać wózka na kółkach jeśli się taki posiada do zawożenia i przywożenia prania z pralki. Korzystać z pomocy przy rozwieszaniu prania, jeśli jest taka możliwość. Siadać przy prasowaniu lub składaniu ubrań. Nosić ubrania niewymagające prasowania. Dzieci Jeśli ma się dzieci, fakt, że nie można robić z nimi tyle, co zwykle, może być frustrujący. Oto kilka pomysłów, które mogą pomóc: Wyjaśnić dzieciom, że odczuwa się zmęczenie i nie można robić z nimi tyle, co wcześniej. Planować z dziećmi aktywności, przy których można siedzieć. Odwiedzać miejsca, w których można posiedzieć, gdy dzieci bawią się i zajmują sobą. Tam, gdzie to możliwe korzystać z wózka, zamiast nosić dzieci. Strona 9 z 15 Broszura Macmillan 2015: Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

10 Spróbować zaangażować dzieci do pomocy przy wykonywaniu obowiązków domowych. Przyjmować propozycje pomocy ze strony innych osób, którym się ufa. Mogą one zaprowadzić lub przyprowadzić dzieci ze szkoły lub zaopiekować się nimi podczas nieobecności chorego. Jazda samochodem Prowadzenie samochodu może być trudne przy bardzo dużym zmęczeniu. Może być również niebezpieczne, ze względu na możliwy brak koncentracji. Ważne jest, aby zanim wsiądzie się za kierownicę, uświadomić sobie, w jakim stopniu zmęczenie wpływa na zdolność kierowania pojazdem. Nie należy prowadzić pojazdów, jeśli odczuwa się duże zmęczenie. Oto kilka rad, które mogą pomóc: Jeśli odczuwa się zbyt duże zmęczenie, żeby kierować autem, poprosić członka rodziny lub przyjaciela, żeby poprowadził. W przypadku wizyty w szpitalu zapytać pielęgniarkę lub lekarza, czy jest dostępna pomoc, żeby pacjent nie musiał kierować sam. Jeśli trzeba poprowadzić pojazd, planować wszelkie wyjazdy wtedy, gdy zazwyczaj jest się bardziej wypoczętym. Jeździć w miarę możliwości w porach mniejszego natężenia ruchu. Jeśli zmęczenie nasila się podczas jazdy, zatrzymać się w bezpiecznym miejscu i zrobić sobie przerwę. W przypadku długich tras robić regularne przerwy lub zatrzymać się gdzieś na nocleg. Sposoby radzenia sobie ze zmęczeniem w pracy Konieczna może okazać się rezygnacja z pracy lub ograniczenie godzin pracy. Pomóc może rozmowa z pracodawcą, działem kadr lub działem HR. Warto poinformować ich, co się dzieje i że potrzebna może być tymczasowa przerwa w pracy. Można również zrobić pewne rzeczy, aby praca była mniej męcząca. Każda osoba chora na nowotwór jest chroniona Ustawą o równości z 2010 roku. Oznacza to, że pracodawcy nie powinni traktować osób z nowotworem w sposób nieuczciwy. Oznacza to również, że od pracodawcy oczekuje się, że wprowadzi odpowiednie modyfikacje w pracy, aby okazać wsparcie osobom z chorobami onkologicznymi. Rzeczy, które może zrobić pracodawca, aby pomóc: Zmienić godziny pracy tak, aby dojazdy/powroty z pracy odbywały się w porach mniejszego natężenia ruchu. Poprosić innych pracowników, aby okazywali wsparcie i pomoc w wykonywaniu części obowiązków. Znaleźć miejsce parkingowe w pobliżu miejsca pracy. Strona 10 z 15 Broszura Macmillan 2015: Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

11 Pozwolić na robienie przerw, aby się położyć lub odpocząć. Pozwolić na pracę zdalną z domu, jeśli jest taka możliwość. Znaleźć lżejsze zajęcie, jeśli praca wymaga wysiłku fizycznego lub podnoszenia ciężkich rzeczy. W przypadku osób samozatrudnionych (self-employed) warto odwiedzić witrynę gov.uk, aby sprawdzić, jaka może przysługiwać pomoc finansowa. Posiadamy więcej informacji w języku polskim na temat ubiegania się o zasiłki. Prosimy wejść na stronę: macmillan.org.uk/translations lub zadzwonić do nas. Można zadzwonić do organizacji Macmillan pod numer: , aby uzyskać więcej informacji. Z naszymi specjalistami można porozmawiać na temat pracy i pomocy finansowej. Możemy zapewnić pośrednictwo tłumacza, dlatego można skontaktować się z nami w języku polskim. Opieka nad osobą odczuwającą zmęczenie Opieka nad inną osobą może być wyczerpująca. Ważne jest, żeby dbać o siebie i unikać przemęczania się. Może zaistnieć konieczność poproszenia innych osób lub organizacji o pomoc w opiece. Jeśli potrzebne jest wsparcie, prosimy zadzwonić do organizacji Macmillan pod numer: Możemy zapewnić pośrednictwo tłumacza, dlatego można skontaktować się z nami w języku polskim. W przypadku opieki nad osobą odczuwającą zmęczenie można: Zachęcić chorego przyjaciela lub krewnego, aby prowadził dziennik, w którym będzie zapisywać, kiedy czuje się lepiej, a kiedy uczucie zmęczenia jest największe. Można pomóc w prowadzeniu takiego dziennika. Warto z niego korzystać, aby określić najlepsze pory robienia zakupów czy przyjmowania gości. Spróbować zminimalizować zmęczenie chorego przyjaciela lub krewnego, pomagając mu wprowadzić małe zmiany w zakresie snu i diety. Można zachęcić go do wykonywania łagodnych ćwiczeń fizycznych (patrz strony 5). Towarzyszyć choremu przyjacielowi lub krewnemu podczas wizyt w szpitalu i zabierać ze sobą dziennik. Porozmawiać z lekarzami i pielęgniarkami o tym, co może powodować zmęczenie i co może pomóc. Strona 11 z 15 Broszura Macmillan 2015: Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

12 Gdzie znaleźć pomoc? Wiele osób może udzielić pomocy pacjentowi i jego rodzinie: Macmillan Cancer Support można zadzwonić do organizacji Macmillan pod numer , od poniedziałku do piątku, w godzinach od 9.00 do Nasi specjaliści w zakresie chorób onkologicznych mogą porozmawiać o zmęczeniu i możliwych sposobach pomocy. Mogą również ułatwić rozmowę o emocjach osoby chorej i opowiedzieć o zasiłkach, do których może być uprawniona. Możemy zapewnić pośrednictwo tłumacza, dlatego można skontaktować się z nami w języku polskim. Po uzyskaniu połączenia telefonicznego wystarczy powiedzieć język polski po angielsku ( Polish ). Pielęgniarki rejonowe (ang. district nurses) ściśle współpracują z lekarzami pierwszego kontaktu. Specjalistki z tego zespołu odwiedzają pacjentów w domach. Pracownicy socjalni w szpitalu mogą zorganizować pomoc przy praktycznych czynnościach, takich jak gotowanie czy opieka indywidualna. Mogą również zorganizować kogoś do opieki nad pacjentem. Pielęgniarki opieki paliatywnej są specjalistkami w leczeniu objawów. Czasami są nazywane pielęgniarkami Macmillan. Pielęgniarki Centrum Marie Curie opiekują się osobami, które wkrótce odejdą, w domu. Lekarz pierwszego kontaktu może skierować do takiej pielęgniarki. Psychologowie są wyszkoleni w słuchaniu. Ułatwią pacjentowi rozmowę o jego odczuciach oraz znajdą sposoby radzenia sobie z nimi. Lekarz w szpitalu lub lekarz pierwszego kontaktu może skierować chorego do psychologa. Strona 12 z 15 Broszura Macmillan 2015: Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

13 Słowniczek Akupunktura terapia uzupełniająca polegająca na wbijaniu w skórę cienkich igieł. Aromaterapia terapia uzupełniająca z wykorzystaniem olejów roślinnych. Uważa się, że olejki korzystnie wpływają na ciało i umysł. Chemioterapia leczenie onkologiczne polegające na podawaniu leków, które niszczą komórki nowotworowe. Cukrzyca schorzenie polegające na zbyt wysokim poziomie cukru we krwi, gdyż organizm nie potrafi prawidłowo go wykorzystać. Dietetyk specjalista w zakresie żywności i żywienia. Może wskazać, które produkty są najlepsze dla danej osoby. Duszności trudności z oddychaniem lub szybki oddech. Fizjoterapeuta specjalista opieki medycznej wykwalifikowany w zakresie leczenia metodami fizycznymi, takimi jak praca ze stawami i mięśniami, masaż oraz leczenie ciepłem. Infekcja przedostanie się bakterii lub wirusa do organizmu. Joga rodzaj ćwiczeń wykorzystujących łagodne rozciąganie, głęboki oddech i ruch. Masaż terapia uzupełniająca, polegająca na zastosowaniu dotyku i łagodnego ucisku w celu eliminacji napięcia. Obszar, na którym znajduje się nowotwór, nie powinien być masowany. Medytacja technika stosowana w celu głębokiego zrelaksowania się i uspokojenia umysłu. Muzykoterapia terapia polegająca na zastosowaniu muzyki, aby pomóc pacjentowi wyrazić swoje odczucia. Operacja chirurgiczna metoda leczenia raka polegająca na wycięciu części lub całości guza. Jest to również nazywane zabiegiem chirurgicznym. Qigong rodzaj ćwiczeń wykorzystujących postawę ciała, ruch, oddech i medytację. Radioterapia metoda leczenia polegająca na stosowaniu promieni rentgenowskich o dużej energii w celu zniszczenia komórek nowotworowych. Refleksologia terapia polegająca na masażu stóp lub dłoni. Tai chi rodzaj ćwiczeń łączących głęboki oddech i relaksację z powolnymi ruchami. Tarczyca gruczoł umiejscowiony w szyi, uwalniający hormony do krwi. Strona 13 z 15 Broszura Macmillan 2015: Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

14 Techniki relaksacyjne ćwiczenia pomagające się zrelaksować, na przykład głębokie oddychanie lub medytacja. Terapia celowana metoda leczenia nowotworów za pomocą leków, które wpływają na sposób namnażania się komórek nowotworowych. Jest również nazywana terapią biologiczną. Terapia hormonalna leczenie skierowane na niektóre hormony organizmu. Może spowolnić lub zatrzymać rozwój raka. Terapie uzupełniające szereg różnych terapii, które pomagają poczuć się lepiej. Mogą być czasami stosowane równocześnie z leczeniem onkologicznym. Mogą pomóc złagodzić skutki raka i leczenia przeciwnowotworowego. Należy zawsze skonsultować się ze swoim lekarzem przed zastosowaniem tych terapii. Zatrzymywanie płynów nagromadzenie płynów w organizmie powodujące opuchliznę. Więcej informacji w języku polskim Posiadamy informacje w języku polskim na następujące tematy: Rodzaje chorób nowotworowych Rak piersi Rak jelita grubego Rak płuca Rak prostaty (gruczołu krokowego, stercza) Metody leczenia Chemioterapia Radioterapia Leczenie chirurgiczne Sposoby radzenia sobie z rakiem Zasiłki socjalne Problemy żywieniowe a nowotwory U schyłku życia Zmęczenie a nowotwór Skutki uboczne leczenia nowotworu Jak można sobie pomóc? Aby przejrzeć te informacje, należy odwiedzić stronę: macmillan.org.uk/translations. Strona 14 z 15 Broszura Macmillan 2015: Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

15 Można porozmawiać z nami w języku polskim. Wystarczy zadzwonić na bezpłatną infolinię organizacji Macmillan pod numer , aby porozmawiać z nami w języku polskim za pośrednictwem tłumacza. Można porozmawiać z nami o swoich obawach i kwestiach medycznych. Po uzyskaniu połączenia telefonicznego wystarczy powiedzieć język polski po angielsku ( Polish ). Nasi specjaliści są dostępni od poniedziałku do piątku, w godzinach Osoby niedosłyszące mogą zadzwonić za pomocą telefonu tekstowego pod numer lub skorzystać z usługi transmisji tekstu. Źródła i podziękowania Niniejsza broszura została napisana oraz zredagowana przez zespół Cancer Information Development organizacji Macmillan Cancer Support. Informacje zawarte w niniejszej broszurze zostały opracowane na podstawie publikacji Sposoby radzenia sobie ze zmęczeniem wydanej przez organizację Macmillan. Możemy przesłać egzemplarz tej publikacji, ale jest ona dostępna tylko w języku angielskim. Broszura została zatwierdzona przez doktora Tima Ivesona, specjalistę onkologa i głównego redaktora medycznego organizacji Macmillan. Z podziękowaniami dla pani Terry Capecci, pielęgniarki opieki paliatywnej, oraz pani Jane Eades, kierownika ds. skuteczności klinicznej z Centrum Marie Curie. Z podziękowaniami dla osób dotkniętych chorobą nowotworową, które pomogły w redagowaniu tego wydania. Nasze informacje są przygotowane w oparciu o najlepsze dostępne dowody. Aby uzyskać więcej informacji na temat źródeł, z których korzystamy, prosimy skontaktować się z nami, pisząc na adres: bookletfeedback@macmillan.org.uk. MAC15754_POLISH Ostatnia edycja tekstu: grudzień 2015 r. Następna zaplanowana edycja tekstu: 2018 r. Strona 15 z 15 Broszura Macmillan 2015: Zmęczenie (uczucie wyczerpania) a nowotwór

16 Tiredness (fatigue) and cancer: English Tiredness (fatigue) and cancer This information is about fatigue. Fatigue means feeling very tired. It can be caused by cancer or cancer treatments. We hope this fact sheet answers your questions. If you have any more questions, you can ask your doctor or nurse at the hospital where you are having treatment. Underlined words are explained in the glossary at the end. You can also call Macmillan Cancer Support on , Monday to Friday, 9am to 8pm. We have interpreters, so you can speak to us in another language. Just tell us, in English, the language you want to use. Our cancer support specialists can answer medical questions or talk to you about your feelings. There is more information in other languages at macmillan.org.uk/translations This information is about: What is fatigue? What causes fatigue? Managing your fatigue Coping with fatigue at home Coping with fatigue at work Looking after someone with fatigue Where to get support More information in other languages Page 1 of 14 Macmillan fact sheet 2015: Tiredness (fatigue) and cancer

17 What is fatigue? Fatigue is when you feel very tired most or all of the time. It is a common problem for people with cancer. Fatigue caused by cancer is different from the tiredness that someone without cancer can get. People with cancer may get tired more quickly after activity, and resting or sleeping does not relieve the tiredness. Fatigue can affect all areas of your life. For some people, fatigue is mild and has little effect on their daily life. For others, it can have greater effect on their life. Some of the common effects of fatigue are: Finding it hard to do everyday activities like showering and cooking Having no energy and feeling like you could spend the whole day in bed Feeling like you have no strength Finding it hard to concentrate, think, speak or make decisions Forgetting things Feeling breathless after light activity Feeling dizzy or light-headed Difficulty sleeping Loss of sex drive Feeling more emotional than usual. It can be frustrating and overwhelming when you feel tired most of the time. It s important to tell your doctors and nurses about how it makes you feel. There are ways they may be able to help. There are also things you can do for yourself that may help, such as staying as active as possible. Research tells us that staying active is one of the best things you can do to help your fatigue. What causes fatigue? Fatigue may be caused by: the cancer itself cancer treatments other physical problems caused by the cancer the emotional effect of cancer travelling to and from the hospital. Your age and other medical problems can also have an effect. Page 2 of 14 Macmillan fact sheet 2015: Tiredness (fatigue) and cancer

18 Cancer treatments If fatigue is caused by cancer treatment, it usually gets better after treatment finishes. But it may continue for many months, or sometimes years. Surgery Fatigue after surgery is usually temporary, but depends on the type of surgery. Chemotherapy and radiotherapy Fatigue usually improves 6 to 12 months after treatment ends, but sometimes it can last longer. Hormonal therapy and targeted therapy Some of these therapies can cause fatigue while they are being given. We have more information in other languages about surgery, chemotherapy, radiotherapy and side effects of cancer treatment. Visit macmillan.org.uk/translations or call Anaemia Anaemia is caused by not having enough haemoglobin (Hb) in the blood. Haemoglobin is found in red blood cells and carries oxygen around the body, which gives us energy. If you have anaemia, you may feel tired, breathless, dizzy and light-headed. Anaemia may be caused by chemotherapy or radiotherapy. Your doctor can check if you have anaemia. If you do have it, you may need treatment to make you feel better. Eating problems If you are not eating the same amount of food as you would normally, this may cause you to have less energy and feel tired. It s important to tell your nurse or doctor if you are having problems eating. If you are feeling too sick to eat, tell you doctor. They may be able to give you medicine to help. If you have a reduced appetite or have other problems eating, ask to see a dietitian at the hospital. They can give you advice on what is best to eat. It might help if someone else can prepare food for you. Or you could buy ready-made meals, or use an organisation that delivers meals to your home. We have more information in other languages about eating problems. Visit macmillan.org.uk/translations or call Pain If you have pain, this can cause fatigue. Painkillers and other treatments for pain can help. If your pain is relieved, it can also help your fatigue. Page 3 of 14 Macmillan fact sheet 2015: Tiredness (fatigue) and cancer

19 Other physical problems caused by the cancer Other problems related to the cancer can cause fatigue, for example breathlessness, fluid retention and infection. Treating these problems can often help to relieve fatigue. Tell your doctor or nurse about any other symptoms you have. Other medical problems Diabetes, heart problems or thyroid problems may also make fatigue worse. Sometimes, if you are taking medicines for other conditions, these can make you feel tired too. Emotional effects of cancer Anxiety, depression, stress and a bad sleeping pattern can all cause fatigue. You may find it helpful to talk about how feel with you partner, a family member or close friend. Or you may want to talk to your GP. They can refer you to a counsellor for emotional support and prescribe medicines if needed. Managing your fatigue This section is about the different things you can do to manage your fatigue. Some of these may help to reduce your fatigue. Others may help you cope with fatigue better. Diet Eating well can help increase your energy. You can ask your doctor to refer you to a dietitian for advice. When your appetite is good, take advantage and make sure you eat well. You should always try to drink plenty of fluids. Keep a diary each day of what you eat and when. Then you can see if you have more energy after certain foods. We have more information in other languages about healthy eating. Visit macmillan.org.uk/translations or call us on Physical activity and exercise Being gently active can help to reduce fatigue. Even just walking around the house can help. For some people, exercises such as yoga, qigong and tai chi may be good. Do not exercise if you feel unwell, breathless, or if you have pain. Tell your doctor if you feel unwell. Before you start to do any physical activity or increase the amount you do, it s important to get advice from a healthcare professional. Your cancer specialist or GP can refer you to a physiotherapist. They can help you build up your physical fitness. Page 4 of 14 Macmillan fact sheet 2015: Tiredness (fatigue) and cancer

20 Sleep Good quality sleep at night is very important if you have fatigue. This can reduce your need to sleep during the day. Here are some tips: Wake up and go to bed at the same time every day. Try not to sleep for longer than you need to in the morning. Being active and doing regular exercise can help you sleep better. Try to make your bedroom a relaxing place. Make sure it s dark, quiet and a comfortable temperature. Earplugs might help. Have a warm milky drink before bed. Avoid tea or coffee with caffeine. Try to limit the alcohol you drink in the evening. Do things that relax you before bed. You could try having a warm bath or shower, reading, or listening to relaxing music or an audiobook. You could also try relaxation (see below). If you are unable to sleep at night, try watching television, reading or listening to an audiobook. It you are awake worrying at night, try writing down your worries. Steroids can cause sleep problems. If you are taking steroids, ask your doctor if you can take them earlier in the day. Relaxation Stress uses up energy and can make you feel more tired. Try to make time to relax. You could: talk to someone about what is worrying you try a relaxation technique for 5 to 15 minutes each day. Your doctor or nurse can help you find the best technique for you. try a complementary therapy (see below). Complementary therapies There are other therapies that could help you cope with fatigue. These include: meditation acupuncture reflexology aromatherapy massage music therapy. You may need to pay for these but they are sometimes available on the NHS. Ask your GP or nurse if you are interested in trying any of these. It s important to be safe and use a qualified therapist. You can find a qualified therapist in your area on the British Complementary Medicine Association website (bcma.co.uk). Or, contact them on office@bcma.co.uk or Page 5 of 14 Macmillan fact sheet 2015: Tiredness (fatigue) and cancer

21 Counselling Fatigue can be difficult to cope with. Sometimes it can make you feel anxious and depressed. If you find it hard to talk about your emotions with people close to you, or if that doesn t help, you may find counselling helpful. Counsellors are trained to help you talk through your feelings and find ways of dealing with them. Your cancer specialist or GP can refer you to a counsellor. Not all counselling services are available on the NHS, so you may need to pay for them. Support groups Some people find it helps to talk to other people who have had fatigue. Most areas in the UK have support groups. They are sometimes led by a healthcare professional. Other members of the group may be in a similar position to you. You can call our Macmillan Support Line on to find out about support groups in your area. We can try to find out if there is a support group where people speak the same language as you. Or you can visit our website macmillan.org.uk/supportgroups Spiritual support Some people find comfort in religion during difficult times. You may find it helpful to talk to a chaplain, minister, priest, rabbi or other religious leader. They are used to supporting people in times of need, even if you don t have a particular faith. Hospital appointments Prepare for your next appointment at the hospital by writing down any questions that you want to ask about fatigue. If you find it hard to speak or understand English, ask for an interpreter before the appointment. If there is anything you do not understand at the appointment, ask the doctor or nurse to explain again. It is important to describe your fatigue to your healthcare team. You may need to explain how your fatigue is affecting your life. Your doctor will look for any causes of your fatigue that can be treated. You may find it helpful to ask these questions: What could be causing my fatigue? What treatments may help? How can I cope with my fatigue? What help is available? What can I do to reduce my fatigue? Page 6 of 14 Macmillan fact sheet 2015: Tiredness (fatigue) and cancer

22 It may help to take a relative or friend with you to appointments, to help you remember what was said. They could also write down what you need to remember. Drug treatments for fatigue There are not any licensed drug treatments to prevent or improve fatigue. However, steroid drugs, such as dexamethasone can sometimes help. Your cancer specialist can tell you whether this may be helpful in your situation. Coping with fatigue at home If you have fatigue, planning ahead is important. This helps to make sure you can still do the things you most want to. Use a diary to help you record when you feel your best and when you feel most tired. Try to plan bigger tasks for times when you are likely to feel less tired. Try to plan enough time to rest after a period of activity. Make sure you look after your own needs and get enough rest, even if you have others to think about. Try not to have too much rest at one time as your muscles can weaken and make your fatigue worse. It s also important that any daytime rest does not stop you from sleeping at night. If you find that you tire yourself by doing too much this will not make your cancer any worse but try to rest properly afterwards. If you have friends or relatives nearby, you may want to ask for help. It can sometimes be difficult to ask for help, but friends, relatives or neighbours are often are pleased to help with everyday tasks. If you are struggling with fatigue, tell your cancer doctor, nurse or GP. Below are some ideas to help you deal with fatigue at home. Managing everyday activities Spread tasks out over the week. Do a little bit each day, rather than doing a lot at one time. Sit down rather than standing when doing chores. Avoid stretching and bending when cleaning. Using mops and brooms with long handles can help. Ask someone to take your rubbish bags out for you. If you have a garden, ask someone to look after it for you. Page 7 of 14 Macmillan fact sheet 2015: Tiredness (fatigue) and cancer

23 Shopping If there is someone who can do your shopping for you, this can be helpful. If not, these suggestions may help: Make a list before you go, following the layout of the store. Use a shopping trolley rather than a basket. Shop at less busy times. Shop with friend for extra help. Ask staff to help you with packing and carrying shopping to the car. Do you shopping online and have it delivered. Cooking Try cooking meals that take less time. Sit down while preparing meals, for example while chopping. When you re feeling less tired, prepare extra dishes or double portions to freeze for when you need them. Use oven dishes you can serve from to reduce washing up. Let dishes soak rather than scrubbing them. Eat convenience or ready-made meals when you are too tired to cook. Washing and dressing Have a bath rather than a shower, or sit down in the shower. Wear clothes that are easy to put on and take off. Wearing pyjamas can be easier if you are not going out. Sit down when you get dressed. Leisure If you feel too tired to read, listen to audiobooks. Listen to the radio rather than watching the TV. You may find short visits from friends or relatives better. Let them know if there are times when you cannot see them. Laundry If you have one, use a trolley to move your washing to and from the washing machine. If you can, get help to hang up the washing. Sit down to iron or fold clothes. Wear clothes that don t need to be ironed. Page 8 of 14 Macmillan fact sheet 2015: Tiredness (fatigue) and cancer

24 Children If you have children it can be upsetting if you can t do as much with them as you would normally. Here are some ideas that might help: Explain to your children that you feel tired and can t do as much with them as before. Plan activities with your children that you can do sitting down. Visit places where you can sit while the children enjoy themselves. Use a pushchair where possible, rather than carrying children. Try to involve your children in helping you with chores. Accept offers of help from people you trust. They could take your children to or from school, or babysit for you. Driving Driving can be difficult if you feel very tired. It can also be dangerous as you may not be able to concentrate. It s important to be aware of how much your fatigue is affecting you before you drive. Don t drive if you feel very tired. Here are some other tips that might help: If you feel too tired to drive, ask a family member or friend to drive if possible. If you have a hospital appointment, ask the nurse or doctor if there is any help available so that you do not have to drive. If you have to drive, plan any trips for when you know you usually feel more alert. Try to drive at times when the roads are less busy. If you feel yourself becoming tired while driving, stop in a safe place and have a break. If you have to make a long journey, break it up with regular stops or an overnight stay somewhere. Coping with fatigue at work You may find that you have to stop working or cut down the hours you work. It can help to talk to your employer, personnel or human resources (HR) department. Let them know what is happening and that you may need some time off. There are also things that can be done to make your work less tiring. Anyone with cancer is protected by the Equality Act This means that employers should not treat people with cancer unfairly. It also means that employers are expected to make reasonable adjustments at work, to support people with cancer. Page 9 of 14 Macmillan fact sheet 2015: Tiredness (fatigue) and cancer

25 Things that your employer can do to help include: Changing your hours so that you can travel to and from work at less busy times. Asking colleagues to be supportive and to help with some of your work. Finding you a parking place near to your place of work. Letting you take breaks to lie down or rest. Allowing you to work from home if possible. Finding you lighter work if your job involves physical activity or heavy lifting. If you are self-employed, it can help to visit gov.uk to see what financial help you may be able to get. We have more information in other languages about claiming benefits. Visit macmillan.org.uk/translations or call us. You can call Macmillan on for more information. We have experts who can talk to you about work and finances. We have interpreters, so you can speak to us in your own language. Looking after someone who has fatigue Caring for another person can be exhausting. It s important to look after yourself and avoid getting too tired yourself. You may need to ask other people or organisations to help with the caring. If you need support, call Macmillan on We have interpreters, so you can speak to us in your own language. If you are caring for someone with fatigue, it can help to: Encourage your relative or friend to use a diary to record when they feel good and when they feel most tired. You could help them with this. Use the diary to find the best times of day to do things such as shopping or having visitors. Try reducing your relative or friend s fatigue by helping them make simple improvements to their sleep and diet. You could encourage them to do some gentle exercise (see pages ##). Go with your relative or friend to hospital appointments and take the diary with you. Talk to the doctors and nurses about what might be causing the fatigue and what might help. Page 10 of 14 Macmillan fact sheet 2015: Tiredness (fatigue) and cancer

26 Where to get support There are many people who can help you and your family: Macmillan Cancer Support You can call Macmillan on , Monday to Friday, 9am to 8pm. Our cancer support specialists can talk to you about fatigue and what might help. They can also help you talk about your emotions and tell you about benefits you could be entitled to. We have interpreters, so you can speak to us in your own language. Just tell us, in English, the language you want to use. District nurses work closely with GPs. They can visit you at home. Hospital social workers can arrange for you to get help with practical things like cooking and personal care. They can also arrange help for someone who is looking after you. Palliative care nurses are experts in treating symptoms. They are sometimes called Macmillan nurses. Marie Curie nurses care for people approaching the end of their lives at home. Your GP can refer you to one. Counsellors are trained to listen. They can help you talk about your feelings and find ways to cope with them. Your hospital doctor or GP can refer you for counselling. Page 11 of 14 Macmillan fact sheet 2015: Tiredness (fatigue) and cancer

27 Glossary Acupuncture A complementary therapy that uses fine needles that are inserted into the skin. Aromatherapy A complementary therapy that uses plant oils. The oils are thought to help your body and mind. Breathlessness Finding it hard to breathe or breathing quickly. Chemotherapy A treatment for cancer where drugs are given to destroy cancer cells. Complementary therapies A range of different therapies that can help you feel better. They can sometimes be used alongside your cancer treatment. They may help relieve some of the effects of cancer or its treatment. You should always speak to your doctor before using these therapies. Diabetes A condition where the amount of sugar in the blood is too high because the body cannot use it properly. Dietitian - An expert in food and nutrition. They can tell you which foods are best for you. Fluid retention A build-up of fluid in the body that causes swelling. Hormonal therapy Treatment that affects certain hormones in the body. This can slow down or stop the cancer growing. Infection - When a bacteria or virus enters the body. Massage A complementary therapy that uses touch and gentle pressure to relieve tension. The area where the cancer is should not be massaged. Meditation A technique used to deeply relax and calm the mind. Music therapy A therapy that uses music to help you express your feelings. Physiotherapist A healthcare professional trained to treat people using physical methods, such as working with joints and muscles, massage and heat treatment. Qigong A type of exercise that uses body posture, movement, breathing and meditation. Radiotherapy - A treatment that uses high-energy x-rays to destroy cancer cells. Reflexology A therapy that uses a type of foot or hand massage. Page 12 of 14 Macmillan fact sheet 2015: Tiredness (fatigue) and cancer