STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY MALECHOWO WARTOŚCI KULTUROWE

Transkrypt

1 URZĄD GMINY W MALECHOWIE STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY MALECHOWO CZĘŚĆ I - ZASÓB Autorzy: mgr inż.arch. Janusz Nekanda-Trepka mgr Kazimiera Kalita mgr inż.arch. Beata Makowska mgr Anna Walkiewicz mgr Eugeniusz Wilgocki Szczecin 2001

2 SPIS TREŚCI część II ZASÓB WARTOŚCI KULTUROWYCH GMINY 1. WSTĘP 2. HISTORIA ROZOJU PRZESTRZENNEGO. 3. SPIS MIEJSCOWOŚCI 4. ZASÓB WARTOŚCI KRAJOBRAZU KULTUROWEGO 5. CHARAKTERYSTYKA STANU I FUNKCJONOWANIA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO 5.1. Wartość archeologiczna gminy. Stan i funkcjonowanie krajobrazu archeologicznego 5.2 Zabytkowe układy ruralistyczne 5.3 Zabudowa i zagospodarowanie historyczne wsi 5.4. Niematerialne wartości kulturowe 5.5. Zestawienie wartości kulturowych miejscowości 6. CHARAKTERYSTYKA ZAGROŻEŃ ŚRODOWISKA KULTUROWEGO 7. KOPIE WYCINKÓW MAP HISTORYCZNYCH NAJWAŻNIEJSZYCH MIEJSCOWOŚCI GMINY. REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 2

3 CZĘŚĆ I ZASÓB WARTOŚCI KULTUROWYCH GMINY 1. WSTĘP Opracowanie zasobu i ochrony wartości kulturowych, wykonane zostało jako część Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy MALECHOWO. W opracowaniu ujęto diagnozę stanu i funkcjonowania środowiska kulturowego oraz zaproponowano politykę ochrony dziedzictwa kulturowego, zgodnie z wymogami art.6 ustęp 4 pkt 3) ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. nr 89 poz. 415 z późniejszymi zmianami). Informacje o zasobie pochodzą z dokumentacji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków - delegatura w Koszalinie, Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Szczecinie oraz z badań własnych autorów. Przeprowadzono szczegółową inwentaryzację terenu gminy i zweryfikowano uzyskane dane oraz dokonano konfrontacji z zasobem archiwalnym i literaturą. Zakres opracowania został dostosowany do opracowanych już studiów w województwie zachodniopomorskim. Studium ochrony dziedzictwa kulturowego zostało podzielone na dwie części, w pierwszej omówiono zasób wartości środowiska kulturowego, omawiając historię i wymieniając wartościowe obiekty (zabytki) w poszczególnych miejscowościach oraz podając ogólną charakterystykę walorów kulturowych gminy. Omówiono także istniejące zagrożenia dla wspomnianych wartości. W drugiej części opracowano zasady ochrony, podano podstawy prawne, organa i obowiązki ochrony dóbr kultury na terenie gminy. Omówiono sposoby przeciwdziałania zagrożeniom dla wartości kulturowych, określono także cele i formy ochrony wartości kulturowych, które gmina zamierza wdrożyć oraz narzędzia, za pomocą których będzie kształtowany w przyszłości krajobraz kulturowy. W tabelach zestawiono: zabytki prawnie chronione, obiekty o wartości zabytkowej wskazane do ochrony prawnej oraz obszary i obiekty, których ochronę podejmie gmina w ustaleniach prawa lokalnego. REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 3

4 2. HISTORIA ROZWOJU PRZESTRZENNEGO. Gmina położona jest na północno wschodnim krańcu województwa zachodniopomorskiego na południe i zachód od Sławna. Od północy graniczy z gminą Darłowo, od południa z gminą Polanów, a od zachodu z gminą Sianów. Obszar gminy wydzielony został w 1975 roku z dawnego powiatu Sławno, i w wyznaczonych wtedy granicach pozostaje do chwili obecnej. Dzieje polityczne W okresie wczesnego średniowiecza, od XI do początku XIV wieku, teren gminy wchodził w skład Kięstwa Sławieńskiego, nazywanego też Księstwem Sławieńsko Słupskim, ze stolicą w Sławnie. Księstwo obejmowało ziemie położone na wschód od rzeki Unieść aż po dolny bieg Łeby oraz ziemię bytowską na południu. Zamieszkałe było przez plemie pomorzan i miało własnych władców. Księstwo, według ustaleń historyków, na początku XI wieku ( ) podbite zostało przez księcia Polan Bolesława Krzywoustego i po bitwie pod Nakłem włączone w granice państwa polskiego na zasadzie zwierzchności trybutarnej. Rządzone było przez rodzimą dynastię, której protoplastą miał być Racibór I ( zmarły w 1180 roku). Po jego śmierci władzę przejął syn Bogusław, którego Kazimierz Sprawiedliwy ustanowił księciem. Z uwagi na graniczne położenie pomiędzy większymi obszarowo księstwami zachodniopomorskim i wschodniopomorskim, księstwo sławieńskie narażone było na najazdy i roszczenia terytorialne nie tylko bliskich sąsiadów, ale również Duńczyków, którzy pod koniec XII wieku opanowali prawie całe wybrzeże Bałtyku. Około 1217 roku miejscowe rycerstwo zwróciło się do księcia gdańskiego Świętopełka z prośbą o pomoc w przepędzeniu Duńczyków. Świętopełk skrzętnie zaofiarował swą pomoc i przy okazji wypędzenia Duńczyków, sam zajął ziemie księstwa likwidując jego samodzielność. W granicach dzielnicy gdańskiej dawne księstwo sławieńskie pozostawało do 1273 roku. W tym roku ówczesny władca gdański Mszczuj, syn Świętopełka, paktujący z margrabiami brandenburskimi od 1269 roku, uznał się za lennika Brandenburgii z Ziemi Sawieńsko Słupskiej. Ostatecznie jednak ziemie te przejął książe rugijski Wisław II, który sprzedał je askańczykom w 1277 roku. W 10 lat później pomorzanie rozpoczęli wojnę z brandenburczykami sprowadzając na pomoc zakon krzyżacki. W 1309 roku krzyżacy zawarli układ z margrabią Waldemarem, który za sumę grzywien srebra zrzekł się swych roszczeń do Gdańska zatrzymując jedynie w swych rękach najdalej na zachód położoną część Pomorza Gdańskiego to jest teren dawnego księstwa sławieńsko słupskiego. Ten stan rzeczy utrzymał się do 1317 roku. Wówczas, margrabia Waldemar w zamian za neutralność książąt wołogojskich, oddał te ziemie księciu wołogojskiemu Warcisławowi IV ( księstwo wołogojskie powstało w 1295 roku po podziale Pomorza na dwie dzielnice i obejmowało obszary położone na północ od Piany, terytoria na wschód od Kamienia i Stargardu aż po ziemię kołobrzeską). Było słabsze niż szczecińskie, o mniejszym zasiedleniu i zurbanizowaniu. Jednocześnie było bardziej związane z Polską i Pomorzem Wschodnim. W 1343 roku książe wołogojski Bogusław V zawarł sojusz z Kazimierzem Wielkim poślubiając jednocześnie córkę polskiego króla Elżbietę. Wnuk Kazimierz znany jako Kaźko, został w 1368 roku adoptowany przez Kazimierza Wielkiego i przewidziany na króla Polski. Zamiary króla nie zostały zrealizowane, ale Kaźko przejął wówczas Drahim, Czaplinek i ziemię wałecką jako lenna korony Polskiej. Tymczasem Pomorze Zachodnie na mocy traktatów w 1348 r, stało się pełnoprawnym księstwem Rzeszy. REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 4

5 W 1372 roku nastąpił podział księstwa wołogojskiego na gałąź wołogojską i słupską. Podział ten, pomijając dwa krótkie okresy zjednoczenia mające miejsce w XV wieku, utrzymał się przez 100 lat. Księstwo słupskie, które właściwie nigdy nie ulegało trwałemu rozbiciu zarządzane było przez Bogusława V (zm. w 1375 r., Kazimierza IV, Warcisława VII oraz Bogusława VIII i Barnima V, zmarłego w 1403 r. W tym czasie zacieśniły się stosunki pomiędzy Polską a pomorzem Słupskim. Później rządy sprawowała wdowa po Bogusławie VIII, Zofia, następnie Bogusław IX, Eryk I i Eryk II. W 1463 roku, w wyniku waśni o schedę, ziemia słupska została podzielona. Zachodnią część kraju otrzymał Otto III, a wschodnią Eryk II. W 1478 roku doszło do zjednoczenia całego Pomorza Zachodniego. Władzę nad zjednoczonym księstwem objął księże Bogusław X. Po jego śmierci w 1532 r. znowu doszło do podziału na księstwo szczecińskie i wołogojskie. To drugie przypadło w udziale Filipowi I, następnie Ernestowi Ludwikowi. W 1618 roku Pomorze wciągnięte zostało w wir wojny trzydziestletniej. W 1637 roku zmarł Bogusław XIV, ostatni potomek dynasti Gryfitów. Walkę o sukcesję podjęli Szwedz z brandenburczykami. W 1648 roku,w wyniku traktatu westfalskiego księstwo zostało podzielone pomiędzy te dwa państwa. Zachodnią część otrzymała Szwecja, wschodnią zwaną Pomorzem Przednim Brandenburgia. W 1815 roku państwo pruskie. Kościół Data wprowadzenia chrześcijaństwa na omawianym terenie jest nie znana. Z obecnego stanu badań wynika, że chrystianizacja ziemi Słupsko Sławieńskiej mogła być przeprowadzona wcześniej niż na Pomorzu Zachodnim, gdzie misję w latach powierzono biskupowi Bambergu Ottonowi. W tym czasie księstwo sławieńskie podlegało najprawdopodobniej biskupstwu gnieźnieńskiemu. Z chwilą utworzenia biskupstwa pomorskiego z siedzibą w Wolinie, co miało miejsce w 1140 roku, tereny księstwa włączono w obręb nowego biskupstwa, które zgodnie z zapisem w bulli protekcyjnej z tego roku obejmowało teren Pomorza do rzeki Łeby na wschodzie Totam Pomeraniam ad Leba fluvium cum foris et tabernis. Granica ta utrzymywała się bez zmian do 1821 roku, przy czym okresowo, w XIII i XIV wieku okolice Słupska należały do archidiecezji gnieźnieńskiej. Rozwój sieci parafialnej nastąpił w księstwie dopiero w XIII wieku, chociaż to na tej ziemi doszło do założenia najstarszej placówki zakonnej na Pomorzu. Był to zakon joannitów, których około połowy XII wieku sprowadził do Sławna książe Racibor I ( zmarły w 1155/56 r.) Joannici osiedleni początkowo w Sławsku ( wsi położonej nieopodal Sławna), otrzymali od księcia dwie wioski w kasztelani kołobrzeskiej, a w XIII wieku dalsze nadania w okolicach Sławna i Słupska. Na terenie gminy Malechowo nie posiadali żadnych dóbr. Mieli je natomiast zakonnicy z drugiego cenobium położonego na terenie księstwa sławieńskiego. Był to zakon cystersów osadzony w 1253 roku w Bukowie Morskim z fundacji księcia gdańskiego Świętopełka II. W wyniku różnych transakcji z biskupami kamieńskimi i feudałami świeckimi, cystersi weszli w posiadanie Malechowa (1288), Niemicy (1250 wraz z prawem patronatu nad kościołem), i Sulechowa (1295). W dwóch pierwszych miejscowościach już w XIII wieku istniały kościoły parafialne. W pozostałych miejscowościach: Karwicach, Kosierzewie, Ostrowcu, Podgórkach i Sulechowie, parafie powstały najprawdopodobnie w ciągu XIV wieku. Kościoły należały do dekanatu w Sławnie. W 1534 roku, na mocy uchwały sejmu w Trzebiatowie na terenie Pomorza, w tym również dawnego księstwa Sławieńskiego, nastąpiła zmiana religii katolickiej na protestancką. Pierwsze wizytacje przeprowadzono na tym terenie w 1550 roku. Nowa organizacja kościoła protestanckiego z konsystorzami i synodami ustaliła się tu w 2 połowie XVI wieku. Kościoły z terenu gminy Malechowo REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 5

6 należały do synodu w Sławnie i Darłowie. Stan ten utrzymywał się do 1945 roku. Po wojnie kościoły wróciły do swych pomorskich źródeł. Rozwój osadnictwa. Początki osadnictwa na terenie gminy ( nie licząc okresu prehistorycznego) sięgają VII/VIII wieku. Na okres ten datuje się trzy duże, grodziska w Niemicy, Ostrowcu i Przystawach oraz związane z nimi wioski przygrodowe w Białęcinie, Kosierzewie, Malechowie, Pękaninie i Podgórkach. Na bazie wczesnośredniowiecznego osadnictwa, w XIII i XIV wieku, wyrosły wioski średniowieczne, których liczba pod koniec średniowiecza sięgała 20 miejscowości. W źródłach z XIII wieku odnotowano wioski w Malechowie, Niemicy i Sulechowie. Każda z nich związana była po części z dobrami cystersów w Bukowie Morskim, przy czym w Niemicy cystersi posiadali prawo patronatu nad miejscowym kościołem. Największe obszary ziemi należące, do połowy XVI wieku, do bukowskiego klasztoru, znajdowały się w północno zachodniej części gminy to jest w Malechowie, Grabowie, Górzycy, Paprotach, Pękaninie i Przystawach. Pozostałe miejscowości o średniowiecznej metryce w: Białęcinie, Bartolinie, Borkowie, Karwicach, Kosierzewie, Lejkowie, Laskach, Ostrowcu, Podgórkach i Żegocinie stanowiły własność miejscowych rodów rycerskich. W okresie średniowiecza były to praktycznie trzy rodziny Ramelów, Natzmerów i Heydebrecków. Ponadto z tego czasu znana jest też, najstarsza na tym terenie, rodzina Nemitzów z siedzbą rodową w Niemicy i rodzina von Gletze z Malechowa.Oprócz tych dwóch ostatnich, pozostałe rody przetrwały na tym terenie do XX wieku. Z dawnych nazw miejscowości wynika, większość była pochodzenia słowiańskiego, jedynie Grabowo o nazwie Martinshagen, założona musiała być przez kolonistów niemieckich. Wioski sytuowane były przeważnie wzdłuż szlaków komunikacyjnch: przy drodze łączącej Koszalin ze Sławnem, Sławno z Polanowem i Darłowem. Budowane były na planach owalnic i ulicówek, przy czym czytelne plany układów owalnicowych zachowały się tylko w Karwicach i Niemicy. W innych jak: Malechowo, Górzyca, Ostrowiec, Podgórki, Przystawy, pierwotne rozplanowanie uległo w późniejszych czasach znacznym przekształceniom do układów wielodrożnych. Pozostałe wioski zachowały do dziś układy ulicowe. W wyniku reformacji dobra należące do kościoła zostały poddane sekularyzacji przechodząc na własność państwa. Na bazie dawnych klasztornych posiadłości utworzono domenę państwową z siedzibą w Darłowie. W wioskach rycerskich, w XVII wieku, pojawili się nowi właściciele: rodzina von Podewilsów, von Kleistów, von Grappe, a w XVIII wieku lista właścicieli powiększyła się o kolejne rody: von Lettow, Münchow, Schlieffen i Zastrow. W okresie od XVI do XIX wieku, w wyniku podziałów majątków, powstały wioski i folwarki w Kusicach, Drzeńsku, Zalesiu i Włodzisławiu sytuowane wokół starszych wsi dworskich. W XIX wieku powstały pozostałe miejscowości tego typu, z których część uległo całkowitemu zniszczeniu w czasie II wojny światowej i w okresie powojennym. Zniszczone zostały osady :Baniewo, Miłobądz, Potok i Stary Żytnik. Wartości kulturowe. Na terenie gminy znaleźć można ślady kulturowej działalności mieszkańców ze wszystkich okresów zasiedlenia. Najdawniejsze czasy, sprzed 5 tysięcy lat, reprezentuje grobowiec megalityczny z okresu neolitu, zachowany we wsi Borkowo. Okres wczesnośredniowieczny preprezentuje zachowane grodzisko w ostrowcu i ślady grodzisk w wymienionych już wcześniej miejscowościach. REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 6

7 Z okresu średniowiecza, oprócz zachowanych częściowo w Karwicach i Niemicy, układów planistycznych wsi, pochodzi też 5 kościołów w: Malechowie, Karwicach, Ostrowcu, Podgórkach i Niemicy. Najstarszym i najokazalszym jest kościół w Malechowie zbudowany w XV wieku i częściowo przebudowany w XIX wieku. Pozostałe powstały w XV stuleciu. Przed 1945 rokiem istniał tu jeszcze jeden kościół we wsi Przystawy, niestety rozebrany po 1945r. Z kolei inny kościół w Sulechówku o równie starej metryce został rozebrany w XIX wieku, a na jego miejscu powstała nowa zachowana do dziś świątnia neogotycka. Kościoły fundowane były przez właścicieli wsi, którzy już w okresie średniowiecza w ich pobliżu budowali swoje siedziby. Najstarsza siedziba znajdowała się w Niemicy. Okazały dwór usytuowany po północnej stronie kościoła został niestety rozebrany w okresie powojennym. Spośród 13 istniejących przed 1945 roku na terenie gminy dworów i pałaców zachowało się tylko 6 w: Bartolinie, Karwicach, Kusicach, Ostrowcu, Podgórkach i Żegocinie. Prawie wszystkie mają stare metryki sięgające XVII/XVIII wieku. W pałacu w Ostrowcu zachowane są też relikty murów średniowiecznej siedziby. Wokół siedzib szlacheckich istniały zespoły zabudowań folwarcznych i od XVIII wieku zakładane były parki. Budownictwo wiejskie jest tu reprezentowane przez liczne przykłady domostw i zagród pochodzących przeważnie z XIX i początku XX wieku. Najwięcej przykładów tradycyjnego budownictwa drewnianego zachowało się we wsi Pękanino. 3. TAB. I. Spis miejscowości gminy Malechowo Lp. Nazwa polska Nazwa niemiecka 1. Baniewo Worwerk Banow 2. Bartolino Bartlin 3. Białęciniec Balenthin Pachthof 4. Białęcino Balenthin 5. Borkowo Borkow 6. Darskowo Limbrechtshof 7. Drzeńsko Drenzig 8. Gorzyca Göritz 9. Grabowo Martinshagen 10. Karw Karwitzer Mıhle 11. Karwice Karwitz 12. Karwiczki Neu Karwitz Kolonie 13. Kawno Kawnow 14. Kosierzewo Kusserow 15. Krzekoszewo Vorwerk Louisenhof 16. Kukulczyn Neuwelt 17. Kusice Kuhtz 18. Kusiczki Bartliner S. 19. Laski Latzig 20. Lejkowo Leikow 21. Lejkówko Leikower Mıhle 22. Malechowo Malchow 23. Malechówko Neu Malchow. Miłomyśl Worwerk Karlsrau 25. Niemica Nemitz 26. Nowy Żytnik Neue Mıhle REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 7

8 27. Ostrowiec Wusterwitz 28. Paprotki Neu Parpart 29. Paproty Parpart 30. Pękanino Panknin 31. Pięćmiechowo Badelhörne 32. Podgórki Deutsch Puddiger 33. Przystawy Pirbstow 34. Sęczkowo Erlenhof 35. Sulechowo Gross Soltikow 36. Sulechówko Klein Soltikow 37. Święcianowo Wiesenthal 38. Uniedrożyn Oberwende 39. Uniesław Vorwerk Felixhof 40. Witosław Vorwek Adolphium 41. Włodzisław Lerchenhain 42. Zalesie Vogelsang 43. Zielenica Söllnitz 44. Żegocino Segenthin 4. ZASÓB WARTOŚCI KRAJOBRAZU KULTUROWEGO Wycinek z mapy Prowincji Pomorskiej Davida Gilly ego z 1789 r. Wycinek z mapy samochodowej Dunlopa z około 1920 r. MIEJSCOWOŚCI BANIEWO [Banow] Folwark założony w XIX wieku na gruntach majątku w Ostrowcu. W 1928 roku w randze niewielkiego majątku ziemskiego liczącego 250 ha, który należał do Curta Seeligera. W 1945 roku zespół został zniszczony. Aktualnie miejscowość nie zamieszkała. 2 km na północ od Ostrowca, przy drodze lokalnej Podgórki-Bobrowice; teren płaski z rozległymi panoramami, zatrzymanymi na horyzoncie linią lasu nieczytelny zadarnione pozostałości fundamentów i materiału rozbiórkowego dawnej zabudowy stodoła, lata XX w., drewniana obiekty sakralne: brak obiekty przemysłowe: brak założenia folwarczne i dworskie: brak dojazd z Ostrowca drogą (w kierunku Smardzewa) o nawierzchni asfaltowej urozmaiconej odcinkami alei klonu od skrzyżowania w kierunku płn. droga o nawierzchni brukowanej ze szpalerem brzóz po wschodniej stronie miejscowość niezamieszkała, z jednym obiektem gospodarczym REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 8

9 stanowiska archeologiczne: Na obszarze miejscowości zarejestrowano ogółem 12 stanowisk archeologicznych z 13 pozostałościami osadniczymi z następujących okresów chronologicznych: Epoka kamienia 4 ślady osadnicze Okres wczesnośredniowieczny 4 osady Okres średniowieczny 4 ślady osadnicze BARTOLINO [Bartholin, Bartlin, Bartelin, Bartin] Wieś o metryce średniowiecznej. W źródłach wymieniana w 1267, 1268, 1269, 1275, 1308 i w źródłach z okresu nowożytnego. W XV- XVI wieku lenno rodu von Ramel. Na początku XVII wieku w rękach rodziny von Palbitzky, a następnie von Münchow. W 1728 r. Jerzy Fryderyk von Münchow sprzedał majątek Zofii Małgorzacie von Natzmer z domu Damitz. Po jej śmierci majątek odziedziczyła córka i zięć major Klaus Jürgen von Zastrow, który w 1747 r. dobra wykupił i stał się właścicielem. Od XIX wieku własność rodu von Schlieffen. W ostatniej ćwierci XVIII wieku, znajdowała się tu siedziba szlachecka i folwark. We wsi stało 15 domów. W 1928 r. właścicielem majątku, do którego należał folwark Miłobądz, był Hans Nikolaus von Schlieffen. Majątek liczył wówczas 654 ha gruntów, w tym 123 ha lasów. We wsi znajdował się młyn wodny. Po 1945 roku majątek upaństwowiony. Na bazie dawnego majątku i zespołu podworskiego z dworem i budynkami gospodarczymi, powstało Państwowe Gospodarstwo Rolne. Aktualnie we wsi mieszka 128 osób. 2 km na wschód od Niemicy; przy drodze lokalnej Niemica-Sulechowo; o głównym układzie komunikacyjnym o kierunku północ-południe, ustawionym prostopadle do tej drogi; teren lekko pofałdowany, graniczący od północy z terenami podmokłymi doliny rzeki Grabowa na skraju skłonu pradoliny; krajobraz otwarty rozległych pól i łąk czytelny; ulicówka, w oparciu o jedną oś kompozycyjną, ustawioną prostopadle do drogi lokalnej, w części północnej zamknięta kompleksem zabudowy folwarcznej i dworem, obudstronnie obudowanej zabudową odsuniętą od drogi wewnętrznej o szerokość ogrodów, kontynuowana w części południowej, za skrzyzowaniem, po stronie wschodniej Zabudowa mieszkalna murowana, częściowo (szczyty) szachulcowa lecz tynkowana o dachach dwuspadowych lub dwuspadowych z naczółkami, krytymi przeważnie dachówkami cenmentowymi, parterowa. Zabudowa gospodarcza murowana, częściowo szachulcowa (drugie kondygnacje stodół), obudowująca podwórza gospodarcze obiekty sakralne: krzyż przydrożny na skrzyżowaniu dróg obiekty przemysłowe: stacja transformatorowa założenia folwarczne i dworskie: Zespół dworsko-folwarczny z ogrodem znajduje się w północnej części wsi, na terenie lekko wyniesionym, na południowej krawędzi pradoliny Grabowej, z drogą dojazdową od południa obsadzoną aleją lip i kasztanowców. Całość założenia zakomponowano wzdłuż osi płn-pd, która pokrywa się z przebiegiem alei dojazdowej do dworu usytuowanego na zamknięciu osi kompozycyjnej od północy. Dwór poprzedza prostokątne podwórze z zabudową gospodarczą, podzielone aleją dojazdową na dwie symetryczne części. Do dworu po stronie północnej przylega ogród i sad zajmujący zbocze pradoliny. (Karta zespołu dworsko-folwarcznego, M.Bobrowska 1999r.) Z pierwotnego zespołu dworsko-folwarcznego zachowały się następujące obiekty: dwór klasycystyczny, k.xviiiw., k.xixw., murowany/ryglowy, z elementami detalu architektonicznego nawiązującymi do klasycyzmu,? gorzelnia, k.xixw., kam./cegl.? chlewnia ze spichlerzem, poczxxw., mur./drew., REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 9

10 trzy stodoły, koniec XIX w., mur., ryglowe, drew.? chlewnia, pocz.xxw., mur./drew., obora ze stajnią, pocz.xx w., mur./drew.,? dwa budynki inwentarskie, pocz.xxw., mur./drew.,? silos, pocz.xxw., mur zieleń komponowana, parki, cmentarze Park - na podstawie analizy materiałów kartograficznych oraz wizji lokalnej (16 maja br.) stwierdzono, że w zespole dworskim istniał niewielki ogród o charakterze użytkowym oraz sad. Głównym walorem przyrodniczo-krajobrazowym miejscowości były aleje kasztanowców i lip, które wycięto w latach 30- tych XX w. na polecenie ówczesnego właściciela majątku - Hugo Volberta. Na terenie założenia zachował się pojedynczy okaz lipy w sąsiedztwie dworu po płn.-wsch. stronie oraz odcinek alei lipo i kasztanowców wzdłuż drogi dojazdowej do dworu. Cmentarz nieczynny, d. ewangelicki, oddalony o ok. 600m na południe od zabudowań wsi, otoczony polami uprawnymi, po wschodniej stronie drogi polnej. Założony w połowie XIX w., o powierzchni 0,42ha, założony na planie czworokąta, nieogrodzony, o czytelnych granicach, z zatartym układem kwater, ze śladami pochówków, z elementami kamiennych nagrobków i żeliwnych krzyży. W drzewostanie wyróżniają się okazy starodrzewu z gatunków: jesion, dąb, klon, modrzew i żywotnik zachodni. (Karta cmentarza, H.Grecki 1989r.) odcinki alei kasztanowców wzdłuż drogi przecinającej wieś po stronie wschodniej i zachodniej, akcentujące wjazd/wyjazd do wsi? odcinki alei i szpalerów lip, kasztanowców i jaworów wzdłuż polnej drogi w kierunku południowym do Krzekoszewa i Kusic, o nawierzchni brukowanej z miękkim poboczem. Kompozycja urbanistyczna wsi pozostaje zdominowana przez założenie folwarczne i ustawiony na zamknięciu osi kompozycyjnej dwór. Zabudowa mieszkaniowa poprzedzona szerokimi przedogródkami, odsunięta od szerokiej drogi brukowanej i równoległej do niej drogi gruntowej tworzy charakter otwartego, pełnego przestrzeni wnętrza. Odmienny walor nadaje wsi zabudowa gospodarcza, jaka w formach masywnych, wysokich stodół lokalizowanych na zapleczu zagród szczególnie od strony wschodniej tworzy charakter skupionej i zwartej zabudowy. stanowiska archeologiczne: Na obszarze miejscowości zarejestrowano 27 stanowisk archeologicznych, na których stwierdzono 49 pozostałości osadniczych z następujących okresów: Epoka kamienia neolit 6 śladów osadniczych Kultura łużycka 1 osada Okres rzymski Okres starożytny 3 ślady osadnicze Okres wczesnośredniowieczny 8 śladów osadniczych 4 osady Okres średniowieczny 16 śladów osadniczych 1 punkt osadniczy 8 osad BIAŁĘCINIEC [Balenthin] Wybudowanie powstałe na początku XX wieku, na gruntach wsi Białęcino. Aktualnie zagroda zamieszkała przez 7 osób. 1,5 km na północ od Białęcina; dojazd z Białęcina drogą polną o nawierzchni gruntowej, -zabudowania obu gospodarstw od strony zachodniej sąsiadują z kompleksem leśnym, po stronie wschodniej i południowej z terenami pól uprawnych. brak; dwa pojedyncze gospodarstwa zagrodowe zabudowa mieszkalna szach./cegl., domy parterowe, kryte dachami dwuspadowymi,; zabudowa gospodarcza jedno- lub dwukondygnacyjna, kryta dachami dwuspadowymi, obudowująca prostokątne brukowane podwórza obiekty sakralne: brak obiekty przemysłowe: brak REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 10

11 założenia folwarczne i dworskie: brak brak zachowane bez zasadniczych zmian pierwotne rozplanowanie gospodarstw stanowiska archeologiczne: Na obszarze miejscowości zarejestrowano 3 stanowiska archeologiczne z 5 pozostałościami z następujących okresów chronologicznych: Kultura łużycka Kultura pomorska 1 osada Kultura oksywska Okres wczesnośredniowieczny 2 osady BIAŁĘCINO [Bolenthin, Balenthin] Osada wczesnośredniowieczna założona na zapleczu grodziska w Ostrowcu. Na jej miejscu w okresie średniowiecza wykształciła się wieś, która do XVI wieku była lennem rodu von Ramel. W źródłach wymieniana w 13, 1333, 1347 i w źródłach z okresu nowożytnego. W XVII wieku włączona w klucz dóbr rodu von Podewils z siedzibą rodową w Ostrowcu. W XVIII wieku istniał tu niewielki folwark należący do Friedricha Heinricha von Podewils. W tym czasie we wsi stało 13 domów. We wsi gospodarowało 9 chłopów i 3 zagrodników. W połowie XIX wieku folwark w randze majątku ziemskiego, nabył Oskar von Schimmelpfennig z Ostrowca. W 1928 r. właścicielem majątku, liczącego 717 ha gruntów w tym 625 ha lasów, był Feliks Vogel. We wsi znajdowała się leśniczówka. W 1945 roku istniejący we wsi zespół dworski został zniszczony, pozostały tylko fragmenty parku. 1,5 km na południowy wschód od Ostrowca; miejscowość położona nad północną częścią skłonu pradoliny rzeki Grabowa, równolegle do kierunku rzeki, na terenie pofałdowanym, z rozległymi otwarciami krajobrazowymi pomiędzy zabudową i zgwałtownie piętrzącym się wzniesieniem po północnej stronie drogi wewnętrznej; od południa granicząca z podmokłymi terenami łąk, od północy z terenami pól; ulicówka zabudowa mieszkalna: ceglana lub szach./cegl., o prostych formach architektonicznych, w większości parterowa, kryta dachami dwuspadowymi, z naczółkami, trzy- lub pięcioosiowa, obiekty sakralne: brak obiekty przemysłowe: wieża transformatorowa założenia folwarczne i dworskie: brak Cmentarz nieczynny, d.ewangelicki, z połowy XIX w., pow. 0,56ha, oddalony około 700m na płn.-wsch. od zabudowań wiejskich, po zachodniej stronie drogi w kierunku Ostrowca, w lesie. (Na mapie z k.xixw. cmentarz był na terenie bezleśnym). Teren równy, o czytelnych granicach z fragmentami kamiennego fundamentu ogrodzenia, wzdłuż granicy zachodniej odcinki przerośniętego szpaleru buka, teren porośnięty podrostem samosiewów drzew i krzewów o zatartym rozplanowaniu kwater, z licznymi śladami mogił, fragmentami kamiennych płyt nagrobnych, podstaw zdewastowanych żeliwnych krzyży i ogrodzeń nagrobnych. W sąsiedztwie zachodniej granicy cmentarza zachował się pomnik poległych podczas I wojny światowej żołnierzy - mieszkańców Białęcina. droga w kierunku Ostrowca o nawierzchni asfaltowej, przy wyjeździe z Białęcina leśna, dalej ku płn.-wsch. wśród pól uprawnych,? droga we wsi asfaltowa, skrzyżowania z drogami śródpolnymi akcentowane pojedynczymi drzewami, wyjazd w kierunku Białęcińca (płn.-zach.) droga o nawierzchni gruntowej. czytelny układ kompozycyjny i zabudowa zachowana w dużej części stanowiska archeologiczne: Na obszarze miejscowości zarejestrowano 6 stanowisk archeologicznych, na których stwierdzono 9 pozostałości osadniczych z następujących okresów chronologicznych: REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 11

12 Epoka kamienia Kultura pomorska Okres lateński Okres wczesnośredniowieczny Okres średniowieczny 1 cmentarzysko 2 osady 3 ślady osadnicze 1 punkt osadniczy BORKOWO [Borchowe, Borkow] W bezpośrednim sąsiedztwie wsi zachowany grobowiec megalityczny sprzed 5 tysięcy lat. Obecna wieś ma metrykę średniowieczną, w źródłach wymieniana w 1267, 1297, 1302, 1303, 1304, 1308 i w źródłach nowożytnych. Od XV do XVIII wieku lenno rodu von Natzmer. Na początku XVIII wieku, we wsi istniał niewielki folwark, którego właścicielem był Oltwig Adolph von Natzmer. Po jego bezpotomnej śmierci majątek odziedziczyła siostra zmarłego Barbara Eleonora von Stojentin, zaś po jej śmierci właścicielką została jej córka Elżbieta Jadwiga von Stojentin i jej mąż Ewald Christian von Tetlow. W 4 ćw. XVIII wieku we wsi gospodarowało 3 chłopów i stało 9 domów. W XIX wieku majątek wrócił do innej lini rodu von Natzmer. Jego właścicielem w 1884 r. był Carl Oldwig von Natzmer. W 1928 r. majątek w randze rycerskiego, liczącego 757 ha gruntów, kupiło Towarzystwo Kupieckie ze Sławna. Zarządzcą majątku był wówczas H.Stolzenburg. Po 1945 roku na gruntach majątku i zespołu podworskiego powstało Państwowe Gospodarstwo Rolne. Aktualnie wieś liczy 152 mieszkańców. Położona przy szosie prowadzącej z Niemicy do Polanowa, pomiędzy Lejkowem a Laskami. Wieś rozplanowana jest po obu stronach drogi, mniej więcej w jej połowie, z dwiema prostopadle od strony wschodniej dołączonymi drogami uzupełniającymi układ pierwotnej ulicówki. Rozbudowa wsi w kierunku wschodnim spowodowana była najprawdopodobniej dogodnościami rzeźby terenu, która w przeciwieństwie do zaadaptowanej części, gwałtownie wznosi się na zachód, a wzniesienia pokryte są w północnej części, od drogi prowadzącej do cmentarza - lasami. Ważnymi elementami w odbiorze wnętrza wsi są dwa niewielkie stawy, utworzone na cieku będącym dopływem rzeki Grabowa, w sposób naturalny (planowany?) oddzielające kompleks dawnego założenia dworsko-folwarcznego od zabudowy wsi. Przeprowadzona przez Borkowo dawna linia kolejowa zachowała się w krajobrazie wsi w postaci czytelnego nasypu, od południa biegnącego wzdłuż drogi do Lasek, po jej wschodniej stronie i na wysokości folwarku łagodnym łukiem omijającego wieś, by tuż za jej północnymi granicami przeciąć drogę do Lejkówka Sztucznie nasypana platforma dawnej stacji widoczna jest przy skrzyżowaniu drogi prowadzącej do oddalonego od niej na wschód o ok. 800 metrów eksponowanego na skraju lasu stanowiska archeologicznego. wieś wielodrożnicowa rozbudowana z pierwotnej ulicówki zabudowa mieszkalna murowana, budynki parterowe, kryte wysokim dwuspadowym dachem - w części wschodniej dwuosiowe, ustawione kalenicowo, z budynkami gospodarczymi znacznych rozmiarów obudowującymi niewielkie podwórza - tworzą jednorodny w formie i rozplanowaniu zespół zabudowy, w części centralnej, wzdłuż drogi głównej o kompozycji bardziej zróżnicowanej obiekty sakralne: brak obiekty przemysłowe: wieża transforatorowa i dawna mleczarnia w kompleksie folwarcznym (ewidencja konserwatorska) założenia folwarczne i dworskie Zespół dworsko-parkowy z folwarkiem z połowy XIXw. zajmuje południowo-zachodnią część wsi, po zachodniej stronie drogi łączącej Lejkowo i Laski. Z pierwotnego układu kompozycyjnego założenia zachował się park oraz zespół zabudowań folwarcznych otaczający dziedziniec gospodarczy. Dwór rozebrano po 1945r. Zespół zabudowań folwarcznych: obora, ok.1920 r., mur., stodoła, ok.1910 r., mur/rygl., obora, ok.1930r., mur., czworak wraz z pomieszczeniem gospodarczym nr 18, XIX/XXw., mur./drew. (ewidencja konserwatorska). REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 12

13 Park dworski angielski, założony około połowy XIX wieku, powiększony na początku XX wieku, o powierzchni 5,13ha, nr rejestru 937 z dnia r. Położony na terenie równinnym, na planie nieregularnego wielokąta. Od strony zachodniej graniczy z terenem podmokłej łąki, od północy i południa z wiejskimi drogami. Po stronie południowej zachowały się ceglane słupy dawnej bramy wjazdowej. Dwór znajdował się na polanie w północnej części parku. Z układu kompozycji stylowego ogrodu angielskiego przetrwały nieliczne ślady: ciek wodny przecinający północną część parku ze śladami sztucznie uformowanego stawu, pojedyncze okazy starych drzew wyznaczające przebieg głównej alei dojazdowej do dworu, odcinki przerośniętego żywopłotu grabowego w płd.-zach. części parku wzdłuż ścieżki przy granicy zachodniej parku. Cały teren parku jest podmokły, zarośnięty samosiewami drzew i krzewów. W składzie gatunkowym parku występują: dąb, buk, klon, grab, lipa, kasztanowiec, jesiony, olsza, świerk i sosna - są to gatunki rodzime oraz dawno introdukowane. (Ewidencja konserwatorska) Cmentarz nieczynny, d. ewangelicki założony w połowie XIX wieku o powierzchni 0,13 ha. Oddalony na północny wschód od zabudowań wsi, na zalesionym wzgórzu. Dojazd drogą wiejską o nawierzchni gruntowej z aleją kasztanowców (do uzupełnienia). Granice cmentarza uległy częściowemu zatarciu, w południowej części cmentarza są ślady pochówków, fragmenty połamanych kamiennych płyt nagrobnych i żeliwnych krzyży. Drzewostan cmentarza: pojedyncze okazy dębu i lipy przemieszany z gęstym samosiewem świerku. (Karta cmentarza, H.Grecki 1989r.) aleja jaworów wzdłuż drogi asfaltowej łączącej wieś z miejscowościami Laski na płd. i Lejkowo na płn. (do uzupełnienia), aleja klonów wzdłuż polnej drogi gruntowej wiodącej do cmentarzyska megalitycznego i Harcerskiej Polany w płd.-wsch. części wsi, most betonowo-metalowy nad ciekiem łączącym dwa stawy: w parku i po wschodniej stronie drogi poza granicami parku. Kompozycja urbanistyczna wsi pozostaje czytelna dzięki niezmienionemu układowi komunikacyjnemu (z wyłączeniem rozebranej po wojnie linii kolejowej) i stosunkowo dobrze zachowanej zabudowie zagrodowej (uwaga nie dotyczy poszczególnych budynków). Przeprowadzone rozbiórki w kompleksie dworsko-folwarcznym, wtórne fizyczne wydzielenia (oddzielenie terenu dawnego pałacu od parku po północnej stronie założenia), ubytki w alei prowadzącej do dawnego dworu oraz skutki nieużytkowania poszczególnych budynków i terenów (park) w zespole, czy wręcz fragmentarycznych adaptacji budynków gospodarczych na cele mieszkalne doprowadził do znacznej degradacji i nieczytelności pierwotnego założenia. stanowiska archeologiczne: Na obszarze miejscowości zarejestrowano 22 stanowiska archeologiczne, na których stwierdzono 31 pozostałości osadniczych z następujących okresów chronologicznych: Epoka kamienia 4 ślady osadnicze Neolit kultura pucharów 3 ślady osadnicze lejkowatych 1 cmentarzysko Kultura łużycka 1 cmentarzysko Kultura pomorska Okres starożytny Okres wczesnośredniowieczny Okres średniowieczny 3 ślady osadnicze 6 śladów osadniczych 1 punkt osadniczy 4 osady 6 śladów osadniczych DARSKOWO [Lambrechtshof] Osada założona w XVIII wieku jako folwark, na gruntach majątku w Lejkowie, który był wówczas własnością rodu von Schlieffen. W 1928 r. nadal w rękach Schlieffenów. Administratorem majątku w tym czasie był Leo Raasch. W 1945 roku zespół został częściowo zniszczony. Aktualnie wieś liczy 65 mieszkańców. 2 km na zachód od Lejkowa, przy drodze Lejkowo - Sierakowo, z prostopadle do tej drogi ustawioną osią założenia kompozycyjnego, teren lekko pofałdowany; otoczenie pół i łąk; krajobraz otwarty; REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 13

14 owalnicowy; zabudowa mieszkalna i gospodarcza usytuowana jest na obrzeżu owalnicy, z budynkami mieszkalnymi odsuniętymi znacznie od drogi wewnętrznej, szczególnie w części na południe od drogi lokalnej, zabudowa gospodarcza obudowuje wraz z budynkiem mieszkalnym niewielkie prostokątne podwórza; mimo skupionej zabudowy, ograniczonej do układu owalnicowego wnętrze wsi ma charakter otwarty dzięki szerokiemu układowi drożnemu niewielkie budynki mieszkalne, szach./cegl. lub ceglane, kryte dachami dwuspadowymi; zabudowa gospodarcza masywna, murowana lub cegl./drew. obiekty sakralne: krzyż przydrożny obiekty przemysłowe: brak założenia folwarczne i dworskie: brak droga z Lejkowa do wsi o nawierzchni asfaltowej, odcinek do kolei obsadzony aleją klonów, w obrębie wsi drogi o zróżnicowanej nawierzchni: w płd.-zach. części bruk z odcinkiem szpaleru kasztanowców, w płd.-wsch. części nawierzchnia gruntowa, szpaler kasztanowców i odcinek żywopłotu śnieguliczki. w części płn. wsi droga o utwardzonej nawierzchni z odcinkiem alei kasztanowców otacza sad. zasadniczo rozplanowanie wsi i kompozycja zabudowy są czytelne; zakłócenia powodują ubytki w zieleni wewnątrz wsi; wprowadzone nasadzenia drzew owocowych z naruszeniem pierwotnej kompozycji osiowej oraz zdewaloryzowana zabudowa dawnego mieszkalnego budynku majątku stanowiska archeologiczne: Z obszaru tej wioski pochodzi zaledwie 1 stanowisko archeologiczne, będące śladem osadniczym z okresu średniowiecza. DRZEŃSKO [Drenzig] Wieś chłopska założona w XVI wieku, na gruntach majątku rodu Podewilsów z Krągu. W źródłachwspomniana po raz pierwszy w 1590 roku. W 1705 r. z gruntów wiejskich wydzielono niewielki folwark Zalesie, a w 18 r. kolejny folwark we Włodzisławiu. W połowie XVIII wieku wybudowano we wsi młyn, a w 2 połowie tamtego stulecia następny. W 1784 roku we wsi gospodarowało 12 chłopów i było 15 domów. Było tam również gospodarstwo nauczyciela roku, we wsi założono cegielnię. Zarówno wieś jak i oba wspomniane wyżej folwarki należały do 1859 do rodziny Podewilsów z Krągu. W 2 połowie XIX wieku, na gruntach wiejskich powstał niewielki majątek, którego właścicielem w 1928 roku był Wilhelm Block. Majątek liczył 59 ha gruntów. Aktualnie wieś liczy 59 mieszkańców. 1,5 km na wschód od wsi Zielenicy, przy bocznej drodze prowadzącej z Lejkowa do Ostrowca; teren pofałdowany, z wzniesieniem od strony drogi lokalnej z Zielenicy, gdzie tuż za dużym kompleksem leśnym, przez jaki przebiega, następuje gwałtowne otwarcie i atrakcyjna ekspozycja miejscowości; powyżej wsi, po wschodniej stronie, na wydatnym wzniesieniu znajduje się punkt obserwacyjny na drewnianej wieży, służącej obecnie do prowadzenia obserwacji w okresie zagrożenia pożarowego; kompleks zabudowy zlokalizowany z zabudowa zlokalizowany na terenie płaskim, otoczony łąkami, ograniczonymi bliskimi ścianami linii lasów ulicówka, o układzie komunikacyjnym prostopadle ustawionym do drogi lokalnej Zielenica- Zalesie zabudowa mieszkalna ceglana lub szach./ceglana prosta, parterowa, trzy- lub pięcioosiowa, kryta dachami dwuspadowymi, wraz z zabudową gospodarczą tworząca obudowane podwórza; zróżnicowane układy ustawienia gospodarstwa w stosunku do drogi wewnętrznej, z domami mieszkalnymi we froncie lub cofniętymi od drogi, ale ustawionymi kalenicowo; obiekty sakralne: krzyż przydrożny obiekty przemysłowe: REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 14

15 wieża transformatorowa założenia folwarczne i dworskie: brak Cmentarz nieczynny, d. ewangelicki założony w połowie XIX w., pow.0,25ha. Oddalony na południe około 200m od zabudowań wsi, usytuowany w lesie po zachodniej stronie drogi, otoczony lasem. Teren cmentarza o spadku w kierunku zachodnim. Na planie czworokąta z odcinkami kamiennej pomurówki ogrodzenia wzdłuż granic cmentarza. Zatarty układ rozplanowania kwater, ze śladami mogił i elementami zdewastowanych płyt nagrobnych, żeliwnych krzyży i ogrodzeń pochówków. Drzewostan cmentarz i lasu uległ przemieszaniu. -drogi o zróżnicowanej nawierzchni: droga dojazdowa z Zielenicy od strony płd.-zach. o nawierzchni asfaltowej otoczona lasem, za skrzyżowaniem w kierunku wschodnim do Zalesia brukowana, na północ w kierunku Ostrowca o nawierzchni gruntowej, na południe od skrzyżowania brukowana z miękkim poboczem, poza zabudową wsi brukowana w części wzdłuż wiejskiej drogi przy zagrodzie nr 11 szpaler 8 lip dominanta krajobrazowa - wieża obserwacyjna na zalesionym wzgórzu po wschodniej stronie wsi. miejscowość o czytelnej kompozycji i zabudowie zachowanej w większej części; występują ubytki w zabudowie historycznej i gospodarstwa opuszczone stanowiska archeologiczne: Na obszarze miejscowości zarejestrowano 5 stanowisk archeologicznych, na których stwierdzono 8 pozostałości osadniczych z następujących okresów chronologicznych: Kultura łużycka 1 osada Kultura pomorska Okres wczesnośredniowieczny 2 ślady osadnicze 1 osada Okres średniowieczny 2 ślady osadnicze 1 osada GORZYCA [Gorica, Guritz, Göritz] Wieś chłopska o metryce średniowiecznej, w źródłach wspominana w 1262, 1268, 1269, 1270, 1271, 1275, 1277, 1290, 1308, 1319 i w źródłach z okresu nowożytnego. Do czasów reformacji wchodziła w skład dóbr należących do biskupów kamieńskich, a następnie cystersów bukowskich. W XIX wieku znacznie rozbudowana. Wówczas powstał tu niewielki majątek, który w 1928 roku liczył 71,7 ha gruntów i należał do Georga Verwiebe. Aktualnie wieś liczy 230 mieszkańców. 3 km na zachód od Malechowa, przy szosie prowadzącej z Malechowa w kierunku Bukowa Morskiego i na rzeki Grabowej; teren mocno pofałdowany, o spadku terenu prostopadłym do głównej osi założenia miejscowości; północna skarpa pradoliny rzeki Grabowa; tereny otaczające miejscowość zróżnicowane od szerokich otwarć na rozległe łąki i torfowiska doliny w części południowej, zwartych kompleksów leśnych od zachodu i pół od północy i zachodu wieś owalnicowa zabudowa mieszkaniowa zróżnicowana pod względem skali i rozwiązań materiałowych i architektonicznych; występują skromne trójosiowe parterowe domy szachulcowe lub ceglanoszachulcowe, szeroko frontowe chałupy szachulcowe, ale i budynki ceglane półtorakondygancyjne, ze szczytami w osi front; zabudowa gospodarcza również zróżnicowana; ustawienie budynku mieszkalnego w stosunku do drogi oraz kompozycja zabudowy całej zagrody w dużej części zależna od warunków terenowych; Dom zarządcy, neoklasycyzm, 1866r., murowany z cegły, na kamiennym fundamencie, tynkowany. Usytuowany w centrum wsi po zachodniej stronie wiejskiej drogi, poprzedzony podwórzem z budynkami gospodarczymi: obora i kurniki z XIX w. Po stronie zachodniej sąsiaduje z sadem. Po 1945r. do lat 70-tych w budynku mieściła się szkoła podstawowa i mieszkanie kierownika szkoły, po likwidacji w pomieszczeniu frontowym urządzono świetlicę, a za nią sklep. REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 15

16 obiekty sakralne: krzyż przydrożny obiekty przemysłowe: remiza założenia folwarczne i dworskie: brak Cmentarz nieczynny, d. ewangelicki, założony w około1920 r., o pow. 0,20ha. Na zalesionym wzniesieniu oddalony od zabudowań wiejskich w kierunku płd.-zach., przy drodze gruntowej, po stronie płn. sąsiaduje z polem uprawnym. Obszar cmentarza o nieczytelnych granicach, porośnięty zwartym drzewostanem leśnym. droga na wschód (w kierunku Malechowa) o nawierzchni asfaltowej z miękkimi poboczami, z odcinkami alei klonów, jesionu i drzew owocowych (jabłonie), przy wjeździe do wsi aleja lip, przy wyjeździe ze wsi w kierunku pł.-zach. (Pięćmiechowa) odcinek alei klonowej, dalej aleja drzew jabłoni (aleje owocowe dzierżawione), w obrębie wsi drogi o nawierzchni asfaltowej, brukowanej z poboczem w centrum wsi przy skrzyżowaniu krzyż otoczony dębami (4 szt.) w płn. części wsi grupa drzew: dąb otoczony 4 lipami, bardzo dobrze zachowana kompozycja założenia wsi, atrakcyjna z uwagi na dużą ilość zachowanej zabudowy zabytkowej i atrakcyjne położenie stanowiska archeologiczne: Na obszarze miejscowości zarejestrowano 29 stanowisk archeologicznych, na których stwierdzono 55 pozostałości osadniczych z następujących okresów chronologicznych: Epoka kamienia neolit 7 śladów osadniczych Neolit brąz 3 ślady osadnicze 1 osada Kultura łużycka 2 osady Kultura pomorska Okres lateński/rzymski 2 ślady osadnicze Okres starożytny 3 ślady osadnicze Okres wczesnośredniowieczny 10 śladów osadniczych 1 punkt osadniczy Okres średniowieczny 17 śladów osadniczych 4 punkty osadnicze 1 osada GRABOWO[Martenshagen, Martinshagen] Wieś o metryce średniowiecznej, w źródłach wspomniana w 1267, 1275, Założona najprawdopodobniej na prawie niemieckim, na co wskazuje jej nazwa z końcówką hagen. Do XVI wieku należała do dóbr cystersów bukowskich. Po sekularyzacji podlegała domenie książęcej, a później państwowej w Darłowie. Pod koniec XVIII wieku znajdowało się tu 12 gospodarstw, w tym 8 pełnych, 3 zagrodnicze i jedno - leśniczego. We wsi stało 14 domów i mieszkało dwóch budników. W XIX wieku znacznie rozbudowana. Aktualnie liczy 111 mieszkańców. 3 km na wschód od Niemicy, przy szosie prowadzącej ze Sianowa do Malechowa. ulicówka ( pozorna kompozycja owalnicowa) zróżnicowana, przeważnie ceglana lub szach./cegl., z dwuspadowymi dachami, czasem z naczółkami; większe budynki murowane półtorakondygancyjne; kompozycja zabudowy zagrodowej z zasady z budynkami mieszkalnymi stawionymi wzdłuż drogi, z wyjątkiem tych lokalizacji, gdzie rzeźba terenu determinowała inne rozwiązanie obiekty sakralne: REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 16

17 krzyż przydrożny przy skrzyżowaniu z drogą lokalną obiekty przemysłowe: brak założenia folwarczne i dworskie: brak zieleń komponowana, parki, cmentarze w obrębie wsi urozmaicona rzeźba terenu z bogatą roślinnością, wzdłuż wiejskich dróg odcinki szpalerów drzew przy drodze gruntowej do gospodarstwa nr13/14 -stare okazy lip, dębu i kasztanowca, wzdłuż drogi wyjazdowej w kierunku wschodnim (do szosy Koszalin-Słupsk) aleja jaworu, w płn. części wsi pojedynczy okaz dębu przy wyjeździe na pastwiska ulokowane w obniżeniu pradoliny Grabowej pierwotne założenie kompozycyjne miejscowości jest czytelne mimo ubytków zabudowy, obiektów współczesnych, szczególnie w części wschodniej oraz zaniedbanej zieleni wewnątrz wsi stanowiska archeologiczne: Na obszarze miejscowości zarejestrowano 11 stanowisk archeologicznych, na których stwierdzono 20 pozostałości osadniczych z następujących okresów chronologicznych: Epoka kamienia mezolit/neolit 6 śladów osadniczych Kultura łużycka Kultura pomorska 1 punkt osadniczy Okres starożytny Okres wczesnośredniowieczny 3 ślady osadnicze Okres średniowieczny 7 śladów osadniczych KARW [Karwitzer Mühle] Wybudowanie założone w XVIII wieku, jako zespół młyński na bazie majątku w Karwicach. Aktualnie zagroda jednodworcza licząca 6 mieszkańców. 1,5 km na południe od Karwic; teren nieznacznie pofałdowany; otoczenie stanowią kompleksy leśne i podmokłe łąki pojedyncze gospodarstwo skromna ceglana; mieszkalna-parterowa, a gospodarcza - dwukondygnacyjna cegl./drew. obiekty sakralne: brak obiekty przemysłowe: brak założenia folwarczne i dworskie: brak droga polna o nawierzchni gruntowej ze szpalerem grabu i klonu, niewielki kompleks leśny otacza zagrodę. stan zachowania zachowane pierwotne rozplanowanie zabudowy stanowiska archeologiczne: brak KARWICE [Karwitz] Wieś o metryce średniowiecznej, w źródłach wspomniana w 1488 r. pod nazwą Dorp Karuitze. Do XVI wieku stanowiła własność książąt pomorskich, którzy zbudowali tu dworek myśliwski. W 1575 roku wieś przekazana została w lenno rodzinie von Grape, w rękach których znajdowała się do ostatniej ćwierci XVIII wieku. W 1777 r. właścicielem majątku był Friedrich Siegmund von Grape. W skład majątku wchodziły wówczas 2 folwarki, jeden w obrębie wsi, druga poza nią w Karwiczkach. W obu znajdowały się siedziby rycerskie. We wsi gospodarowało 9 chłopów, było tam też 1 gospodarstwo półpełne, i 8 zagrodników. W zabudowie wsi liczącej 27 domów, stał kościół zbudowany w okresie REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 17

18 średniowiecza, oraz karczma i kuźnia. We wsi było też gospodarstwo nauczyciela. Na przełomie XVIII i XIX wieku majątek znajdował się przejściowo w rękach rodziny von Billerbeck, a następnie von Steinkeller. W 1862 r. nabyła go rodzina von Grützmacher i posiadała do 4 ćwierci XIX wieku. W tym czasie dworek myśliwski został rozebrany, a na jego miejscu wybudowano nowy dwór. W 1884 roku właścicielką była Helena Dalmer z domu Grützmacher. Począwszy od schyłku XIX wieku majątek zaczął się kurczyć, i często dochodziło do zmiany właścicieli, którymi byli: rodzina Edelmann, Keup i Anger. W 1928 r. majątek liczący 343 ha gruntów był w rękach Johana Anger, a w 1939 r. był własnością Minny Anger. We wsi istniał ponadto jeszcze jeden niewielki majątek, który liczył 90 ha gruntów i należał do Renholda Wetzela. Po 1945 roku na gruntach majątku i zespołu podworskiego utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. Aktualnie we wsi mieszka 440 osób. 4 km na północny zachód od Malechowa, przy szosie prowadzącej z Malechowa do Sławna, zwanej - szosą pocztową, z głównym układem drożnym ustawionym prostopadle do kierunku tej drogi; teren płaski i lekko pofałdowany; otoczenie miejscowości stanowią terenu pól i łąk, otwarte z dalekimi perspektywami zabudowa zorientowana jest jako obudowa owalnicowego układu drożnego z budynkami mieszkalnymi zasadniczo ustawionymi kalenicowo i podwórzami gospodarczymi obudowanymi zabudową gospodarczą, dwa niewielkie stawy wewnątrz wsi stanowią o jej urozmaiconym charakter; zespół pałacowy z folwarkiem, zlokalizowany w północnej części miejscowości nie jest połączony kompozycyjnie z pozostała zabudową dominującymi formami architektonicznymi, tak w skali, jak i rozwiązaniach formalnych pozostają budynki dawnego kompleksu dworskiego i budynki gospodarcze do niego należące; skromna historyczna zabudowa pozostałej części wsi poza jednorodnym zespołem domków w części środkowej (zachodnia strona drogi wewnętrznej), prezentuje różnorodne formy, zasadniczo z budynkiem mieszkalnym ustawionym kalenicowo wzdłuż drogi; zdecydowanie dewaloryzujące formy ma zespół zabudowy blokowej, w części wschodniej miejscowości obiekty sakralne: Kościół fil. pw. Św. Józefa, gotycki, zbudowany ok. 1500r., przebudowany w XVIII i XX wieku, nr rej. 398 z dnia r. Usytuowany w płd.-zach. części wsi, otoczony cmentarzem z metalowym ogrodzeniem. Orientowany, kamienno-ceglany, otynkowany, na planie prostokąta z wieżą przy elewacji zachodniej. Bryła zwarta, korpus opięty przyporami, nakryty dachem dwuspadowym krytym łupkiem, wieża w górnej części ryglowa, zakończona stożkowatym, metalowym hełmem. obiekty przemysłowe: brak założenia folwarczne i dworskie: Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem zlokalizowany w płn.-wsch. części wsi i składa się z reprezentacyjnej części pałacowo parkowej i gospodarczej obejmującej zespół zabudowań folwarcznych i kolonię domów mieszkalnych robotników folwarcznych. Pałac bez charakterystycznych cech stylowych, XVII/XVIII w., 1830r. Usytuowany w płd.-zach. części zespołu, przy głównej drodze wiejskiej, od wschodu sąsiaduje z parkiem. Murowany z cegły na fundamencie kamienno-ceglanym, otynkowany, na planie prostokąta, fasadą skierowany na płd.-zach., z dwuosiowym ryzalitem mieszczącym ganek, ze współczesnymi dobudówkami do elewacji tylnej. Podpiwniczony, dwukondygnacyjny z mieszkalnym poddaszem, z dachem naczółkowym krytym dachówką. Generalny remont pałacu rozpoczęto w 1986r. i trwa do dzisiaj. Zabudowa gospodarcza folwarku: dom rządcy, pocz.xxw., mur., spichlerz, k. XIX w., mur./szach., budynek gospodarczy, k.xix w., mur., obora, pocz.xx w., mur., stajnia, pocz.xxw., mur. Park pałacowy naturalistyczny, założony na przełomie XIX/XX w., powierzchnia 6,43 ha, na rejestru 938 z dnia r. Położony na płaskim terenie, otoczony polami uprawnymi. Z dawnego układu przestrzennego zachował czytelne granice oraz podkowiasty podjazd z basenem i szpalerem 8 lip przed współczesnym budynkiem biurowym oraz odcinki alei wiązów, lipowej i bukowej na terenie parku. Cmentarz przykościelny usytuowany w centrum wsi powstał ok. 1500r., powierzchnia 0,20ha, nr rej. 398 z dnia r., ogrodzony metalowym płotem, z okazami starych drzew uznanych za pomnik przyrody. Na cmentarzu znajduje się pomnik pamięci poległych podczas I wojny światowej. Cmentarz nieczynny, d.ewangelicki założony w połowie XIX w., powierzchnia 0,37 ha, w płd. części wsi po zach. stronie drogi wiejskiej w sąsiedztwie drogi Koszalin-Słupsk. Teren płaski, na planie REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 18

19 czworokąta, o czytelnych granicach, z aleją klonów dzielącą obszar na dwie symetryczne części (pomnik przyrody). Na całym obszarze ślady pochówków, elementy połamanych płyt nagrobnych. -drogi w obrębie wsi o nawierzchni asfaltowej z odcinkami szpaleru jesionów. pierwotne rozplanowanie miejscowości mimo ubytków w zabudowie, w tym w zabudowie kompleksu pałacowego jest dobrze czytelne i w porównaniu do innych tego typu założeń na terenie gminy wręcz monumentalne; wartościowe zagospodarowanie wnętrza wsi podnosi jego walory krajobrazowe; zabudowa częściowo przekształcona adaptacjami i modernizacjami utrzymuje nadal walory zabytkowe stanowiska archeologiczne: Na obszarze miejscowości zarejestrowano 25 stanowisk archeologicznych, na których stwierdzono 32 pozostałości osadnicze z następujących okresów chronologicznych: Epoka kamienia neolit 3 ślady osadnicze Kultura łużycka 2 ślady osadnicze Kultura pomorska 2 punkty osadnicze Okres rzymski/kultura wielbarska 1 osada 1 cmentarzysko Okres starożytny 1 osada Okres wczesnośredniowieczny 4 ślady osadnicze 2 punkty osadnicze 2 osady Okres średniowieczny 9 śladów osadniczych 1 punkt osadniczy 1 osada KARWICZKI [Neu Karwitz Kolonie] Miejscowość założona w XVIII wieku jako folwark majątku w Karwicach, należącego do ostatniej ćwierci XVIII wieku do rodu von Grape. W źródłach wymieniona w 1780 roku. W XIX wieku rozbudowana do formy niewielkiej osady przyfolwarcznej. W 1945 roku osada zamieszkała przez rolników indywidualnych. Aktualnie liczy 51 mieszkańców. 2 km na południowy wschód od Karwic; teren płaski; otoczenie polami uprawnymi; rozległy krajobraz o szerokich perspektywach wieś folwarczna, o zabudowie ustawionej ekstensywnie, jednostronnie wzdłuż dwóch prostopadle do siebie ustawionych dróg zabudowa mieszkalna i gospodarcza jednorodna, o budynkach mieszkalnych murowanych, w większości czteroosiowych ustawionych kalenicowo przy drodze i podwórzu obudowanym budynkami gospodarczymi; obiekty sakralne: krzyż przydrożny obiekty przemysłowe: brak założenia folwarczne i dworskie: brak polna droga gruntowa wśród pól uprawnych z odcinkami szpalerów grabu i klonu, łącząca Karwice, Karwiczki i dalej do Żegocina. czytelnie zachowany układ założenia kompozycyjnego miejscowości oraz dostatecznie zagospodarowanie i zabudowa stanowiska archeologiczne: Na obszarze miejscowości zarejestrowano 4 stanowiska archeologiczne z 4 pozostałościami z następujących okresów: Epoka kamienia 3 ślady osadnicze REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 19

20 Okres średniowieczny KAWNO [Kawnow] Wybudowanie powstałe w XIX wieku, rozbudowane na początku XX stulecia. Aktualnie miejscowość liczy 51 mieszkańców. 2 km na południe od wsi Pękanino, przy drodze krajowej Koszalin-Gdańsk E-28 zespół pojedynczych gospodarstw skromna; mieszkalna murowana, gospodarcza, obudowująca podwórza ceglano szachulcowa obiekty sakralne: brak obiekty przemysłowe: brak brak dobry stanowiska archeologiczne: Na obszarze miejscowości zarejestrowano 7 stanowisk archeologicznych, na których stwierdzono 8 pozostałości osadniczych z następujących okresów chronologicznych: Kultura pomorska 2 ślady osadnicze Okres rzymski Okres wczesnośredniowieczny 2 ślady osadnicze 1 skarb 1 cmentarzysko Okres średniowieczny KOSIERZEWO [Cusserowe, Kusserow] Wieś o metryce wczesnośredniowiecznej, powstała jako zaplecze grodziska w Ostrowcu. W źródłach wspomniana po raz pierwszy w 1230 r. jako miejscowość położona na obszarze należącym do zakonu joannitów ze Sławna. W 1273 roku wymieniana jako własność biskupa Hermana von Gleichen, następnie ponownie w posiadaniu joannitów. Ich własnością pozostawała wieś do XV wieku. W tym czasie wybudowano w Kosierzewie kościół, nad którym patronat pełnili joannici roku część wsi należała do rodziny von Glasenapp a część do rodu von Ramel. W rękach tej ostatniej rodziny Kosierzewo pozostawało do 1756 r. W latach siedemdziesiątych XVIII wieku majątek nabyła rodzina von Münchow. W tym czasie we wsi oprócz folwarku, znajdował się kościół, młyn wodny, kuźnia, owczarnia i 19 domów. Gospodarowało tu ponadto 11 chłopów i było gospodarstwo nauczyciela. W końcu XVIII wieku majątek nabyła rodzina von Bonin, która posiadała go do początku XX wieku. Około 1840 roku z fundacji tej rodziny powstał dwór i duży zespół folwarczny. Na początku XX wieku majątek kupiła rodzina Görlitz i posiadała go do 1939 roku.w tym czasie majątek, do którego należały 3 folwarki ( obecnie już nie zachowane) liczył 1230 ha gruntów. Jego właścicielką w 1939 roku była Maria Görlitz. REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO POMORZA ZACHODNIEGO W SZCZECINIE 20