NAJLEPSZE PRAKTYKI W ZAKRESIE OCHRONY WYBRANYCH GATUNKÓW I SIEDLISK Zbiorowiska i gatunki roślin muraw kserotermicznych.

Transkrypt

1 NAJLEPSZE PRAKTYKI W ZAKRESIE OCHRONY WYBRANYCH GATUNKÓW I SIEDLISK Zbiorowiska i gatunki roślin muraw kserotermicznych Marian Szewczyk

2 siedlisko 6210 murawy kserotermiczne Festuco-Brometea Wyżyna Miechowska Sławice Duchowne Opis siedliska Nieleśne zbiorowisko roślinne o charakterze murawowym lub murawowoziołoroślowym. Murawy kserotermiczne rozpowszechnione są w południowej i południowo-wschodniej Europie, w obszarach o suchym i ciepłym lecie. W Europie Zachodniej i Środkowej, w tym w Polsce, murawy kserotermiczne rozwijają się na nasłonecznionych zboczach na suchym podłożu wapiennym. W Polsce murawy kserotermiczne to w zdecydowanej przewadze zbiorowiska seminaturalne, dla stabilności których konieczna jest ingerencja w postaci np. ekstensywnego wypasu.

3 Warunki ekologiczne Rodzaj podłoża - piaszczyste, kamieniste, suche o odczynie zasadowym lub obojętnym. Gleby - pararędziny i rędziny, lessy, czarnoziemy, na suchym podłożu o odczynie zasadowym lub obojętnym, bogatym w węglan wapnia. Nachylenie - bardzo zróżnicowane, 0 o do 45 o. Ekspozycja - najczęściej południowa, południowo-wschodnia lub południowo-zachodnia. Wyżyna Miechowska - Poradów

4 Występowanie muraw kserotermicznych w Polsce W Polsce murawy kserotermiczne występują: Wyżyna Krakowsko-Częstochowska Pieniński Pas Skałkowy Niecka Nidziańska Wyżyna Kielecka Wyżyna Lubelska Dolina Dolnej Odry Dolina Dolnej Wisły Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka Wyżyna Wołyńsko-Podolska

5 Rezerwat Biała Góra pow. 5,82 ha Projektowany specjalny obszar ochrony siedlisk Natura 2000 PLH120001

6 Rezerwat Sterczów Ścianka pow. 6,36 ha Projektowany specjalny obszar ochrony siedlisk Natura 2000 PLH Rezerwat Opalonki pow. 2,42

7 Ochrona siedliska przyrodniczego Rezerwat Dąbie pow. 2,11 ha Klonów Gmina Racławice Podstawowym zaleceniem jest wprowadzenie na murawach kserotermicznych koszenia lub kontrolowanego wypasu (np. kóz). Doraźnym działaniem może by również mechaniczne usuwanie podrostu drzew i krzewów z terenów podlegających sukcesji wtórnej. W powstaniu specyficznej kompozycji gatunkowej kwiecistych muraw kserotermicznych i muraw ostnicowych, obok warunków klimatycznych i edaficznych, odgrywały czynniki historyczne: długotrwałe ekstensywne użytkowanie w formie wypasu, koszenia czy wypalania. Bez systematycznego użytkowania muraw, w wyniku sukcesji wtórnej, w okresie lat dla większości kwiecistych muraw kserotermicznych dochodzi do całkowitego przekształcenia się muraw w ubogie florystycznie zarośla.

8 Projektowany Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Kalina-Lisiniec PLH pow. 3,00 ha Gmina Racławice W wyniku przemian socjoekonomicznych dochodzi w ostatnich latach do masowego porzucania gruntów rolnych niższych klas, do których należą cenne przyrodniczo płaty muraw kserotermicznych. Grunty te często są zalesiane, co w krótkim okresie prowadzi do ich całkowitej degradacji.

9 Wyżyna Olkuska okolice Jerzmanowic Działania ochrony aktywnej, polegające głównie na usuwaniu drzew i krzewów, rzadziej wypasie, choć podejmowane coraz częściej na terenach chronionych, są niewystarczające głównie z braku dostatecznych środków finansowych na ich realizację oraz podstaw naukowych koniecznych do ich przeprowadzenia.

10 Rośliny charakterystyczne dla Festuco-Brometea

11 Adonis vernalis L. - Miłek wiosenny

12 Anthericum ramosum L. - Pajęcznica gałęzista

13 Aster amellus L. - Aster gawędka

14 Brachypodium pinnatum (L.) P. BEAUV. - Kłosownica pierzasta

15 Dianthus carthusianorum L. - Goździk kartuzek

16 Festuca pallens HOST - Kostrzewa blada

17 Fragaria viridis DUCHESNE - Poziomka twardawa

18 Helianthemum nummularium (L.) MILL. - Posłonek rozesłany

19 Inula ensifolia L. - Oman wąskolistny

20 Linosyris vulgaris CASS. - Ożota zwyczajna

21 Linum flavum L. - Len złocisty

22 Linum hirsutum L. - Len włochaty

23 Orthanta lutea (L.) A. KERN. EX WETTST. Ortanta (Zagorzałek) żółta

24 Potentilla arenaria BORKH. Pięciornik piaskowy

25 Phleum phleoides (L.) H. KARST. Tymotka Boehmera

26 Scabiosa ochroleuca L. Driakiew żółtawa (D. żółta)

27 Seseli annuum L. Żebrzyca roczna

28 Stipa capillata L. Ostnica włosowata

29 Teucrium chamaedrys L. Ożanka właściwa

30 Teucrium montanum L. Ożanka górska

31 Thesium linophyllon L. Leniec pospolity

32 Thymus marschallianus WILLD. Macierzanka Marschalla

33 Veronica spicata L. Przetacznik kłosowy

34 siedlisko 6120 ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe Koelerion glaucae Wyżyna Śląska. Okolice Chrzanowa Śródlądowe murawy napiaskowe to ciepłolubne zbiorowiska trawiaste, zbliżone charakterem do muraw kserotermicznych i stepów piaskowych, których występowanie uwarunkowane jest warunkami klimatycznymi, edaficznymi i antropogenicznymi. Występują głównie w subkontynentalnych i kontynentalnych obszarach Europy Środkowej. Ekstrazonalnie rozwijają się na terenie całego kontynentu, zajmując zwykle bogate w węglan wapnia piaszczyste miejsca w dolinach dużych rzek lub obszary morenowe, spotykane są na wydmach śródlądowych oraz na suchym żwirowato-piaszczystym podłożu i na kamieńcach w dolinach rzek i potoków w piętrze pogórza w Karpatach.

35 Opis siedliska przyrodniczego Wyżyna Śląska. Okolice Chrzanowa Ciepłolubne murawy napiaskowe rozwijają się także na siedliskach antropogenicznych. W zachodniej i północnej Polsce ciepłolubne murawy napiaskowe spotykane są na siedliskach wtórnych, silnie przekształconych przez człowieka rozwijają się na terenach dawnych żwirowni i wyrobisk piaskowych, na nasypach wzdłuż szlaków komunikacyjnych (dróg, terenów kolejowych) oraz na porzuconych, piaszczystych polach (ugorach). Suche murawy napiaskowe mają zwykle postać niskich, luźnych i dość barwnych zbiorowisk trawiastych, o wyraźnie kępowej budowie oraz stosunkowo bogatej i zróżnicowanej florze roślin naczyniowych, często z udziałem gatunków rzadkich i zagrożonych w skali Polski.

36 Wyżyna Śląska. Okolice Chrzanowa Charakterystyczny wygląd muraw napiaskowych kształtowany jest przez obecność gatunków o wyraźnie kseromorficznej budowie, z wyraźną dominacją kępowych traw, dużym udziałem roślin jednorocznych i kwiatowych oraz gatunków zarodnikowych i porostów. Rośliny występujące na tych siedliskach to w większości gatunki o kontynentalnym oraz pontyjskopannońskim typie zasięgu, osiągające w Polsce zachodnią i północną granicę naturalnego zasięgu.

37 Roślinność ciepłolubnych muraw napiaskowych stabilizowana jest i w dużej mierze kształtowana w wyniku ekstensywnej gospodarki pasterskiej. Po zaprzestaniu użytkowania murawy przekształcają się w drodze sukcesji wtórnej w zarośla, zdominowane początkowo przez podrost sosny zwyczajnej Pinus sylvestris, brzozy brodawkowatej Betula pendula, topoli osiki Populus tremula i zapusty tworzone przez jałowca pospolitego Juniperus communis, a następnie w las o charakterze ciepłolubnej postaci boru mieszanego.

38 Warunki ekologiczne Śródlądowe murawy napiaskowe rozwijają się na piaszczystych i piaszczysto-żwirowatychglebach w obszarach znajdujących się pod wpływem oddziaływania klimatu kontynentalnego, na piaszczystych aluwiach w dolinach dużych rzek, na piaszczystych obszarach morenowych i na pagórach kemowych, a także na wydmach śródlądowych oraz na bardzo suchych piaskach sandrowych znajdujących się na terasach i skarpach dolinowych. Występują na siedliskach nasłonecznionych, suchych, dobrze się nagrzewających, o stosunkowo dużej zawartości związków zasadowych, o odczynie gleby wahającej się w przedziale ph od 6,0 do 7,5. Pod względem stosunków wodnych i termicznych ciepłolubne murawy napiaskowe należą do najbardziej skrajnych siedlisk występujących na niżu, przewyższając nawet siedliska muraw kserotermicznych.

39 Rozmieszczenie w Polsce Główna koncentracja występowania siedliska to rejony wschodniej, centralnej i południowej oraz południowo-wschodniej Polski, w obszarach oddziaływania klimatu kontynentalnego. Koncentracja ciepłolubnych muraw napiaskowych skupia się głównie w dolinach rzek Bugu, Narwi, Wieprza, Sanu oraz Odry, Wisły i Warty.

40 Ochrona siedliska przyrodniczego Utrzymanie pełnej zmienności zbiorowisk ciepłolubnych muraw napiaskowych i zachowanie bogactwa florystycznego tych siedlisk wymaga podjęcia zabiegów ochrony czynnej polegających głównie na usuwaniu nalotu drzew i krzewów, wypasaniu lub koszeniu oraz okresowym kontrolowanym wypalaniu.

41 Rośliny charakterystyczne dla Koelerion glaucae

42 Centaurea stoebe L. - Chaber nadreński

43 Elymus arenarius L. - Wydmuchrzyca piaskowa

44 Gypsophila fastigiata L. - Łyszczec (Gipsówka) baldachogronowy (Ł. baldaszkogronowy)

45 Peucedanum oreoselinum (L.) MOENCH Gorysz pagórkowy

46 siedlisko 2330 wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi Siedlisko 2330 obejmuje najbardziej luźne murawy napiaskowe, a konkretnie te ich płaty, które wykształciły się na piaskach wydmowych. Płaty zbiorowiska Spergulo vernalis-corynephoretum występujące na innych typach piasków nie mogą być zaliczane do siedliska, nawet jeśli są bardzo dobrze wykształcone i mają wyraźny charakter inicjalny. Corynephorion canescentis murawy napiaskowe na Pustyni Błędowskiej

47 Opis siedliska przyrodniczego O fizjonomii zbiorowisk roślinnych decyduje kępkowa trawa, szczotlicha siwa Corynephorus canescens. Poza nią piaski są często całkowicie odsłonięte, poddane swobodnemu działaniu wiatru i wykazują wyraźne ślady procesów eolicznych. W nieco bogatszych wariantach pojawiają się czerwiec trwały Scleranthus perennis i jasieniec piaskowy Jasione montana. Wiosną w murawie zaznacza się obecność terofitów. Rozwijają się one w okresie, gdy piasek jest wciąż stosunkowo wilgotny i zamierają wczesnym latem. Duże znaczenie mają również mszaki, zwłaszcza płonnik włosisty Polytrichum piliferum oraz porosty. Na powierzchni piasku może tworzyć się warstwa glonów, która znacznie zwiększa zawartość materii organicznej w glebie i stabilizuje podłoże, powodując w ten sposób wyraźne przyśpieszenie procesów sukcesji. W bardziej ustabilizowanych płatach siedliska pojawiają się rośliny typowe dla dalszych etapów sukcesji, takie jak: strzęplica sina Koeleria glauca, macierzanka piaskowa Thymus serpyllum, mietlica pospolita Agrostis vulgaris oraz kostrzewa owcza Festuca ovina i czerwona F. rubra.

48 Warunki ekologiczne Siedlisko 2330 występuje na piaskach praktycznie pozbawionych pokrywy glebowej. Jedyna dostępna martwa materia organiczna przemieszana jest z piaskiem, zwiększając nieco jego spoistość. Mimo to, w typowo wykształconych płatach, piasek jest wolny i przemieszcza się pod wpływem wiatru. Prowadzi to do jego gromadzenia się na wszelkich przeszkodach, w tym do zasypywania roślin. Może się to przyczyniać do obumierania niektórych gatunków, stymuluje natomiast rozwój roślin typowych dla siedliska i wykazujących odpowiedni typ wzrostu, np. szczotlichy siwej Corynephorus canescens. Brak osłony drzew powoduje nieograniczoną działalność słońca, a w rezultacie znaczne nagrzewanie się piasku, nawet do o C. Wiąże się to również z deficytem wody.

49 Rozmieszczenie w Polsce Inicjalne murawy napiaskowe w Polsce występują powszechnie na całym niżu, wszędzie tam, gdzie obecne są duże pokłady piasku. Mogą to być pola sandrowe, piaski dolinne lub też obszary akumulacji lodowcowej. Najwięcej tego typu obszarów zlokalizowanych jest w pasie nizin, ale spotkać je można także na wyżynach Polski południowej. Brak siedliska zaznacza się jedynie w Sudetach i Karpatach. Siedlisko 2330 zwykle zajmuje niewielkie powierzchnie, nawet w miejscach występowania dużych pokładów piasku. Większość odpowiedniego dla niego podłoża zajęta jest przez inne typy zbiorowisk, przede wszystkim bory sosnowe.

50 Ochrona siedliska przyrodniczego Elementami ochrony czynnej siedliska są: - usuwanie nalotu drzew i krzewów; - karczowanie drzew i krzewów, powodujące odsłonięcie piasku i dodatkowo uruchamiające procesy eoliczne; - regulacja ruchu pojazdów motorowych, np. przez zmienianie obszarów dostępnych do ruchu w poszczególnych latach, co pozwoli na regenerację siedliska, a jednocześnie nie dopuści do sukcesji w kierunku bardziej zwartych zbiorowisk; - kontrolowane wypalania w przypadku braku możliwości prowadzenia innych działań.

51 Rośliny charakterystyczne dla Corynephorion canescentis Corynephorus canescens (L.) P. BEAUV. - Szczotlicha siwa

52 Rośliny charakterystyczne dla Corynephoretalia canescentis KOELERIO GLAUCE-CORYNEPHORFETEA CANESCENTIS

53 Cladonia subulata (L.) Weber ex F.H. Wigg chrobotek rogokształtny

54 Corynephorus canescens (L.) P. BEAUV. - Szczotlicha siwa

55 Jasione montana L. - Jasieniec piaskowy

56 Polytrichum piliferum Hedw. - Płonnik włosisty

57 Rodzina: Strzechwowate Grimmiaceae Skalniczek siwy Racomitrium canescens (Hedw.) Brid.

58 Trifolium arvense L. Koniczyna polna

59 siedlisko 5130 zarośla jałowca na murawach kserotermicznych i wrzosowiskach Siedlisko obejmuje zarośla jałowca głównie na wyżynach i w górach, będące: a) stadium sukcesyjnym zarastania mezofilnych lub kserofilnych, nawapiennych ubogich muraw zaliczanych do klas Festuco-Brometea i Elyno- Seslerietea, b) rzadziej - stadium sukcesyjnym zarastania wrzosowisk (Calluno vulgaris-ulicetea minoris), wypasanych lub pozostawionych odłogiem. Wyżyna Miechowska

60 Opis siedliska przyrodniczego Siedlisko to w Polsce wykształca się głównie jako stadium zarastania nawapiennych muraw kserotermicznych, prowadzące do zbiorowisk leśnych. Potencjalnie może występować również w dużych kompleksach wrzosowisk, tu jednak było obserwowane zwykle w płatach nawiązujących do muraw napiaskowych. Bieszczady - Wetlina

61 Warunki ekologiczne Rodzaj podłoża - kamieniste lub nieco piaszczyste, suche, o odczynie zasadowym lub obojętnym, bogatym w węglan wapnia. Gleby - pararędziny i rędziny, lessy lub czarnoziemy. Nachylenie bardzo zróżnicowane, zwykle 10 o.20 o. Ekspozycja najczęściej południowa, południowowschodnia, południowo-zachodnia. Mikroklimat - ciepły i suchy, siedlisko znosi lekkie ocienienie. Dolina środkowej Wisły wieś Nowe

62 Dolina środkowej Wisły wieś Nowe Ma postać zarośli jałowca o zmiennym zwarciu - optymalnie ok %, na odpowiednim podłożu, na niżu i w górach w kompleksie z nawapiennymi murawami kserotermicznymi z kl. Festuco-Brometea lub też w górach z murawami z kl. Seslerietalia variae.

63 Rozmieszczenie w Polsce Występowanie siedliska uwarunkowane jest obecnością muraw stopniowo zarastających przez krzewy. Murawy z klasy Festuco-Brometea występują na niżu w rozproszeniu, w postaci izolowanych płatów, głównie na Wyżynie Lubelskiej, Wyżynie Miechowskiej, Jurze Krakowsko- Częstochowskiej, Wyżynie Śląskiej, Górach Kaczawskich oraz w dolinach dużych rzek nizinnych. W Karpatach obserwowane są w Pieninach i Pienińskim Pasie Skałkowym i rzadziej w Tatrach.

64 Ochrona siedliska przyrodniczego Aktualny stan ochrony tego siedliska związany jest z dominującymi sposobami użytkowania gruntów. Na dawnych pastwiskach, na nawapiennych murawach (Festuco-Brometea) na ogół zaprzestano użytkowania. W procesie sukcesji zaczęły się na nich rozwijać różnego typu zarośla. Część z nich stanowią zarośla z jałowcem pospolitym. Wydaje się, że obecnie zarośla jałowca znajdują się w takiej fazie rozwoju, która sprzyja ich zachowaniu w dobrym stanie. Nawet na obszarach chronionych, gdzie podejmuje się działania ochrony czynnej muraw, zwykle jałowce były pozostawiane, mimo wycinania innych, bardziej ekspansywnych krzewów, jak tarnina czy dereń. Na stanowiskach położonych w strefie ochrony ścisłej, należałoby wytypować pewne płaty siedliska do utrzymania w toku ochrony czynnej, doprowadzić do zmiany reżimu ochronnego tego fragmentu terenu i zaplanować sukcesywne usuwanie drzew i nadmiernie ekspansywnych krzewów (głównie tarniny i derenia).

65 Juniperus communis L. - Jałowiec pospolity Crataegus sp - Głóg (różne gatunki) Rosa sp Róża (różne gatunki) Prunus spinosa L. Śliwa tarnina (Tarnina) Oraz gatunki zielne typowe dla: 1. Festuco-Brometea Nardo-Callunetea Typowe gatunki roślin siedliska 5130

66 Juniperus communis L. - Jałowiec pospolity

67 Crataegus sp - Głóg (różne gatunki) Crataegus rhipidophylla ssp lindmanii Crataegus monogyna JACQ Crataegus subsphareicea

68 Rosa sp Róża (różne gatunki) Rosa agrestis SAVI Rosa canina

69 Prunus spinosa L. Śliwa tarnina (Tarnina)

70 siedlisko 4030 suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion)

71 Opis siedliska przyrodniczego Wrzosowiska mają zwykle postać niskich zbiorowisk krzewinkowych, o zróżnicowanej florze naczyniowej i bogatej florze roślin zarodnikowych i porostów. Siedlisko, tylko pozornie proste i monotonne, wykazuje znaczne zróżnicowanie wewnętrzne. Najczęściej występuje jako tzw. wrzosowisko knotnikowe, z wrzosem Calluna vulgaris, i z mszystą warstwą zdominowaną przez knotnik zwisły Pohlia nutans. Takie wrzosowiska są pospolite w krajobrazach borowych, mogą też zajmować duże obszary na poligonach wojskowych. Rzadsze, a bardzo interesujące postaci siedliska to: - wrzosowiska mącznicowe, z masowym udziałem mącznicy lekarskiej Arctostaphyllos uva-ursi, - wilgotna postać wrzosowiska, z torfowcami Sphagnum spp., rosiczką okrągłolistną Drosera rotundifolia, borówką bagienną Vaccinium uliginosum, - wrzosowiska z janowcem Genisto-Callunetum oraz kwietne wrzosowiska.

72 Warunki ekologiczne Wrzosowiska rozwijają się w miejscach ubogich, oligotroficznych, wyłącznie na podłożu piaszczystym, często na obszarach zwydmionych. Występują zwykle na ubogich i kwaśnych glebach bielicowych o odczynie ph 4,0-5,0, wytworzonych z piasków luźnych lub słabogliniastych. Zajmują różne położenia: od piaszczystych równin i zagłębień, przez stoki i zbocza, po wierzchołki wydm lub całe, rozległe powierzchnie krajobrazów wydmowych. Opisywane siedliska są najczęściej, ale nie zawsze, suche. Mogą również istnieć przy bliskim poziomie wody gruntowej i na glebach cechujących się wyraźnym oglejeniem: w takich warunkach znane są postacie z udziałem gatunków wilgociolubnych. W naturalnym krajobrazie borowym o występowaniu niewielkich, rozproszonych płatów wrzosowisk decydowałyby zaburzenia - powstawanie luk i rozrzedzeń w wyniku śmierci drzew albo mało- lub wielkopowierzchniowe pożary.

73 Rozmieszczenie w Polsce Rozmieszczenie tych wrzosowisk w Polsce jest dość słabo poznane, dlatego też podany zasięg ma charakter orientacyjny. Siedlisko występuje w całej Polsce niżowej, wyłącznie w regionie kontynentalnym. Spotykane w Karpatach (w regionie alpejskim) płaty roślinności z wrzosem to raczej psiary z wrzosem (siedlisko 6230) niż wrzosowiska. Drobne płaty wrzosowisk pojawiają się w kompleksach borów sosnowych; na przydrożach leśnych, pod liniami energetycznymi itp. Wielkoobszarowe suche wrzosowiska, o powierzchni nawet do kilku tysięcy hektarów, wykształcają się na poligonach wojskowych, pod wpływem działalności poligonowej.

74 Ochrona siedliska Wrzosowiska na czynnych poligonach wojskowych zachowują się w dobrym stanie i nie wymagają ochrony czynnej. Natomiast problemem jest ochrona wrzosowisk na dawnych poligonach, tam gdzie zaprzestano ćwiczeń wojskowych. Niewątpliwie konieczne jest wówczas usuwanie drzew zarastających wrzosowisko. Zabieg ten musi być przy tym okresowo powtarzany. Samo usuwanie drzew zwykle nie wystarcza dla trwałego utrzymania wrzosowisk, do którego przynajmniej w dłuższej perspektywie czasowej niezbędny jest jeszcze czynnik stymulujący okresowe - odmładzanie. populacji wrzosu. Działania ochronne w tym zakresie mają na razie eksperymentalny charakter. Problemem, dotąd nierozwiązanym, jest powstrzymywanie ekspansji trzcinnika piaskowego Calamagrostis epigejos (pojawiające się w planach ochrony propozycje to częste wykaszanie trzcinnika - co najmniej cztery pokosy rocznie przez trzy lata).

75 Wrzosowiska mogą być lokalnie bardzo ważnymi ostojami i siedliskami cennych gatunków roślin i zwierząt, np. unikatowych gatunków bezkręgowców. W różnych miejscach Polski to właśnie na wrzosowiskach notowano bardzo rzadkie gatunki: modliszkę Mantis religiosa (Puszcza Sandomierska), pająka poskocza krasnego Eressus cinaberinus (Dolina Odry, Bory Tucholskie). Wrzosowiska są istotnym siedliskiem ptaków, m.in. takich jak: lerka Lullula arborea, świergotek polny Anthus campestris, cietrzew Tetrao tetrix, a także płazów i gadów (ropucha paskówka Bufo calamita, żmija Vipera berus).