(LOKACJA NA PRAWIE NIEMIECKIM)

Transkrypt

1 Lekcja 13 Temat: Średniowieczna wieś. Chłopom nadawano prawo dziedzicznego uprawiania ziemi na wyznaczonej działce. Lokacja określała tez prawo wychodu, czyli warunków opuszczenia osady i zerwania więzi z panem feudalnym. PRAWO POLSKIE nie przewidywało rozbudowanych instytucji dla osady. Wszelkie uprawnienia zachowywał pan feudalny: nadawał prawo do osadzenia, ustalał należny czynsz, samodzielnie odpowiadał także za sprawy sądownictwa i sprawiedliwości. Lokacje na prawie polskim nie przewidywały instytucji wójta czy sołtysa, który byłby przedstawicielem władcy, pan feudalny musiał samodzielnie egzekwować ustanowione przez niego prawo. Kolejną wadą prawa polskiego była przewaga czynszu płaconego w towarach i pracy, a nie, jak w prawie niemieckim, w pieniądzu. POWTARZAMY W XIII wieku zagospodarowywano nowe ziemie, osadzając na nich osadników. Zakładanie nowych miast i wsi, zwane lokacją, najwcześniej wprowadzili książęta śląscy. Organizator wsi, czyli ZASADŹCA, dzielił ziemię na ŁANY (17-25 ha). Każdy osadnik otrzymywał 1 łan, a zasadźca kilka. Przez pewien czas osadnicy nie płacili świadczeń (wolnizna), które przysługiwały na zagospodarowanie się. Wzorem niemieckim (LOKACJA NA PRAWIE NIEMIECKIM) chłopi mieli prawo dziedziczyć gospodarstwo i je sprzedawać. We wsi działał też SAMORZĄD WIEJSKI, na czele którego stał zasadźca, zwany później SOŁTYSEM. Sołtys sprawował w imieniu właściciela sądy i musiał brać udział w wyprawach wojennych. Sołtysi byli właścicielami karczmy i młyna. Miasto lokowane na prawie niemieckim (przybysze z Niemiec organizowali nowe miasto według praw, jakie posiadały miasta niemieckie) otrzymywało przywilej lokacyjny wydany przez monarchę, księcia lub biskupa. Przywilej lokacyjny wyłączał ludność spod władzy księcia i zwalniał od świadczeń na określony czas, po którym mieszczanie zobowiązani byli do płacenia wyznaczonych czynszów z parceli, sklepów, warsztatów. LOKACJĄ ZAJMOWAŁ SIĘ WÓJT, który kierował wytyczeniem granic miasta i tworzeniem jego planu. Wójt był najbogatszym człowiekiem w mieście, pobierał czynsze, posiadał rzeźnie, młyny, jego urząd był dziedziczny. Dokument lokacyjny dawał też mieszkańcom prawo wyboru rady miejskiej i członków sądu miejskiego, któremu przewodniczył wójt. Pierwsze miasta lokacyjne to Złotoryja, Lwówek i Wrocław. Kraków otrzymał dokument lokacyjny w roku 1257 od księcia Bolesława Wstydliwego. Przykładem dla lokowania innych miast w Polsce była Środa Śląska, która powstała na PRAWIE MAGDEBURSKIM Miasta lokacyjne wyróżniały się regularną zabudową; centrum stawał się prostokątny rynek, na którym odbywały się targi, wznoszono ratusz - siedzibę władz miejskich, oraz kościół. Od rynku biegły przecinające się pod kątem prostym ulice, przy których mieszkali rzemieślnicy określonych specjalności. W XIII i XIV wieku największymi miastami były Kraków, Poznań i Wrocław.

2 Podstawą prawa magdeburskiego był kodeks prawa saskiego zwany Zwierciadłem Saskim, opracowany w pierwszych latach XIII wieku. Zwierciadło Saskie gromadziło ogół ustaw cesarskich, prawo kanoniczne, ustrojowe, sprawy sądowe i wymiaru sprawiedliwości, gromadziło też zwyczajowe prawo relacji pomiędzy suwerenem a jego wasalem. 1. W okresie średniowiecza większość mieszkańców Polski żyła na wsiach. 2. Chłopi zwani kmieciami na co dzień zajmowali się: uprawą pola, uprawą w przydomowych ogródkach, hodowlą zwierząt, zbieractwem - w pobliskich lasach zbierali grzyby i jagody oraz polowali na drobną zwierzynę pracą na polu lub w obejściu posiadacza gruntu Polowanie na grubego zwierza było przywilejem tylko władcy i możnych. Dla chłopów czas i rodzaj prac polowych wyznaczały pory roku. METODA ŻAROWA - pod uprawę zdobywano tereny wypalając i karczując lasy. Użyźniana popiołem gleba była urodzajna około 3 lata. Później plony uzyskiwane z niej były niewielkie i trzeba było wypalać kolejne połacie Żniwa, sianokosy czy winobranie zaczynały się na wsi co roku o stałej porze. W związku z lokacją wsi na PRAWIE NIEMIECKIM zmienił się jej wygląd, od tej pory zabudowywano teren wzdłuż drogi lub wokół jednego placu. Co ważniejsze, do Polski dotarły wraz z lokacją nowe metody uprawy ziemi. Zagony dzielono na trzy pola, spośród których co roku jedno (za każdym razem inne) pozostawało ugorem. Taki system uprawy, zwany trójpolówką, pozwolił na dwukrotne zwiększenie plonów, co polepszyło wyżywienie ludności. DWUPOLÓWKA, później TRÓJPOLÓWKA - polegała ona na podziale wszystkich gruntów ornych należących do danego chłopa na trzy części. Na jednej z nich gospodarz wysiewał zboże jesienią (nazywano je OZIME), drugą część obsiewał na wiosnę (nazywano je JARE), natomiast trzecia część ziemi nie była obsiewana (odpoczywała - nazywano ją UGOREM)

3 Chłopi na swoich polach najczęściej wysiewali żyto, owies, jęczmień i proso. W przydomowych ogrodach sadzili groch, bób i cebulę. Do pracy na roli używano początkowo dość prostych narzędzi. Orano za pomocą RADŁA i dopiero zastosowanie PŁUGA znacznie ułatwiło chłopom pracę. W czasie żniw zboże ścinano sierpami. Kłosy młócono CEPAMI. Ziarno mielono na mąkę początkowo w ŻARNACH, potem w młynach. Siłą pociągową w gospodarstwach chłopskich były WOŁY. 3. Ziemia, którą uprawiali chłopi, najczęściej należała do władcy lub stanowiła część majątków kościelnych, klasztornych bądź rycerskich. 4. Odpoczynkiem od ciężkiej pracy na roli były święta kościelne. Do parafialnych kościołów przybywali ludzie z najdalszych okolic. Pieter Brueghel PODSUMOWANIE

4 Pieter Breughel APTEKARZ DLA ZAINTERESOWANYCH ŚREDNIOWIECZNE PROFESJE BANKIER - zawód elitarny, pojawił się dość późno, wraz z wprowadzeniem banków. BROWARNIK (piwowar) - wytwórca piwa ( napój chmielowy, wyrabiany z wyciągu słodowego, trafiał raczej na stoły biedoty aniżeli możnych). Czasem był nim karczmarz. BARTNIK - pszczelarz zakładający ("dziejący") barcie w znaczonych przez siebie drzewach i zbierający miód. Bartnicy mieli zdecydowanie więcej praw od zwykłych kmieci i byli od nich możniejsi; mogli m.in. polować. BARTODZIEJ - bartnik na pensji wielmoży. BEDNARZ - rzemieślnik wytwarzający pojemniki drewniane (beczki, kadzie, cebrzyki, balie, faski itp.) BOBROWNIK - służący zajmujący się właściwym wykorzystaniem żeremi bobrowych. CEGIELNIK - rzemieślnik wytwarzający cegły i dachówki. Cegielnictwo zaczęło się rozwijać około XIII wieku. CIEŚLA - zawód bliski stolarza, zajmujący się głównie budową domów i jego części. Zwykle jeden z zawodów skupionych w cechu rękodzieł drzewnych. Cieśla okrętowy zajmował się budową i naprawą okrętów. Dość poszukiwanym rodzajem rzemieślnika był też młynarz-cieśla. Parał się on budową młynów. CYRULIK drwal (patrz też: łazęka). FLISAK - człowiek parający się spławianiem surowców (np. drewna) i wytworów innych rzemieślników. Cech flisaków nazywano cechem włóczków. FOLUSZNIK - rzemieślnik cechu sukienniczego, podejmujący produkcję sukna w miejscu, gdzie skończył ją gręplarz. Folowanie miało na celu zagęszczenie tkaniny i

5 oczyszczenie jej z tłuszczów i klejów. Zwykle folusznik był bardzo zamożny. GARBARZ - bardzo stary zawód który rozwinął się dość gwałtownie w XV wieku. Garbarze garbowali (zmiękczali) skóry, oczyszczali je z tłuszczu i włosia, farbowali. Garbniki pochodziły przeważnie z kory drzew. GRAWER - rzemiosło dość rzadkie w przeszłości. GRĘPLARZ - rzemieślnik miejski gręplujący (rozczesujący i czyszczący wełnę) GROTNIK - służący zajmujący się wytwarzaniem grotów i ostrzy włóczni. KUPIEC - tego tłumaczyć nie trzeba. JADOWNIK - służący trudniący się wytwarzaniem trucizn (np. do strzał). KALETNIK - rzemieślnik wytwarzający i naprawiający wyroby skórzane. KAT KMIEĆ - chłop posiadający własną ziemię. KOBIERNIK - wytwórca dywanów, kobierców. KOBYLNIK - służący hodujący konie dla możnowładców. KOŁODZIEJ - rzemieślnik trudniący się tworzeniem i naprawą kół drewnianych, czasem też innych części wozów. Zwykle jeden z zawodów skupionych w cechu rękodzieł drzewnych. KONIARZ (koniuszy) - służący, którego zadaniem była opieka nad końmi. KONWISARZ - rzemieślnik odlewający przedmioty z cyny (łyżki, talerze, kubki). Zawód elitarny. LICHWIARZ - człowiek pożyczający pieniądze i żyjący z procenta. LUDWISARZ - rzemieślnik pracujący w spiżu, miedzi i mosiądzu. Odlewał dzwony, posągi, świeczniki, odważniki itp. Ludwisarz pracujący tylko w mosiądzu to mosiężnik, a w cynie - konwisarz. Zawód elitarny. ŁAZĘKA - służący (X-XIII wiek) którego zadaniem było być może karczowanie lasów, a być może działania wywiadowcze (dziś już tego nie wiemy). MIECHOWNIK - rzemieślnik wytwarzający i naprawiający wyroby skórzane, m. in. miechy. MIECZNIK - kowal wytwarzający broń sieczną (włącznie z dorabianiem rękojeści) KARCZMARZ KORABNIK - służący, wytwórca łodzi. KOSZYKARZ (wikliniarz) - wytwórca wyrobów wiklinowych, głównie koszy.

6 KOTLARZ - wytwórca naczyń mosiężnych i miedzianych, zwykle zrzeszony w cechu wyrobników metalowych. KOWAL - rzemieślnik wyrabiający przedmioty żelazne. KRAWIEC - rzemieślnik szyjący i naprawiający odzież; pojawili się około XIII wieku, wcześniej było to raczej zajęcie domowe. KUCHARZ KUŚNIERZ - kuśnierstwo to zawód bardzo stary, polegający na szyciu okryć wierzchnich. Czasem kuśnierze byli też garbnikami. Zawód elitarny. MINCARZ - pracownik mennicy, również poborca podatkowy. MŁYNARZ - wytwórca mąki, ale nie tylko (patrz punkt "budownictwo"). MURARZ - ten zawód pojawił się około wieku X. Rzemieślnicy tego zawodu czasem skupieni byli w cechu rękodzieł drzewnych. NIEWODNIK - wyrobnik sieci rybackich (niewodów). NOŻOWNIK - rzemieślnik wytwarzający narzędzia do cięcia, w dawniejszych czasach (przed wiekiem XIV) zwykle kowal. Nożownicy byli zwykle dość zamożni. OPRAWCA - coś w rodzaju średniowiecznego połączenia policjanta z antyterrorystą... OWCZARZ - osoba, często z obszerną wiedza weterynaryjną, zajmująca się strzyżeniem i doglądaniem owiec. PARTACZ - rzemieślnik spoza cechu, bez stopnia mistrzowskiego. PASTERZ PIEKARZ - rzemieślnik miejski (na wsiach pieczywo wyrabiało się w domach) PERGAMENIK - wytwórca pergaminu (początkowo związane z klasztorami, od XIV wieku również świeckie). FURMAN (woźnica) KRAMARZ (właściciel kramu, drobny kupiec) PŁATNERZ - wytwórca zbroi płytowej, hełmów, czasem kolczug (te zwykle tworzyli pancernicy). Specjalista parający się tylko hełmami bojowymi nosił nazwę szłomnika. Zawód elitarny. PANCERNIK - wytwórca kolczug. Zawód elitarny. POSTRZYGACZ - rzemieślnik cechu sukienniczego lub krawieckiego, którego zadaniem było ostateczne przygotowanie materiału; m. in. czesał, postrzygał i zdobił sukno.

7 POWROŹNIK - wyrobnik sznurów, lin, sieci i knotów. PRACZ - służący zajmujący się, oczywiście, praniem. PSIARZ - służący tresujący i opiekujący się psami. PTASZNIK (sokolnik, jastrzębnik) - służący tresujący i opiekujący się ptakami do polowań. RYBAK - służący lub wieśniak zajmujący się łowieniem ryb. RZEŹNIK - członek jednego z istotniejszych cechów, zajmujący się wyrobami mięsnymi. SZEWC - rzemieślnik produkujący obuwie, często jednocześnie garbarz. Szewców było stosunkowo wielu. Bardziej elitarnym rodzajem szewca był SAFIANIARZ, wytwarzający lekkie buty ze skór kozich. SŁUŻĄCY SNYCERZ - snycerz zajmował się stolarką artystyczną. STELMACH - już od wczesnego średniowiecza wytwórca wozów. Zwykle jeden z zawodów skupionych w cechu rękodzieł drzewnych. STOLARZ - rzemieślnik, czasem wyspecjalizowany, zajmujący się wytwórstwem mebli. Zwykle jeden z zawodów skupionych w cechu rękodzieł drzewnych. SUKIENNIK - wytwórca tkaniny wełnianej. SZMUKLERZ - wytwórca pasmanterii (wstążek, frędzli itp.) ŚLUSARZ - wytwórca zamków do drzwi lub skrzyń. ŚWIECZARZ - wytwórca świec. Często zadanie to należało do mnichów. TKACZ - wytwórca tkaniny. We wczesnym średniowieczu było to zajęcie domowe. Na wsiach tkacze produkowali sukno sami; w miastach nastąpiło zróżnicowanie zawodu na bardziej szczegółowe (gręplarz, folusznik, postrzygacz). Tkaczy można też podzielić z racji na rodzaj wyrabianej tkaniny: na sukienników, płócienników i innych. WĘGLARZ - dostawca węgla drzewnego głównie dla potrzeb pieców hutniczych; zawód dawny, ale bardziej popularny dopiero od XIII wieku, kiedy pojawiły się zakłady hutnicze. ZIELARZ - często wiedział nie tylko, jak zbierać, ale też jak hodować swoje zioła. ZŁOTNIK - rzemieślnik pracujący w metalach szlachetnych. Zawód elitarny. ŻEBRAK