Lekcja "patriotyzmu" - Pierwsze lata pani życia, spędzone w przepięknym. Maria "Mika" Zamoyska. hrabianka Belina-Brzozowska - przyp.

Transkrypt

1 Lekcja "patriotyzmu" w stolicy najcenniejsze rzeczy. Zabrała ze sobą swoje dzieci, mnie (miałam wtedy siedem lat) i moich braci, Adama i Andrzeja. Pierwszego sierpnia wybuchło Powstanie Warszawskie i przez 3 miesiące byłam w środku piekła. Widziałam wybuchy bomb, walące się i płonące domy, rannych i zabitych. Leżałam w piwnicy chora na tyfus, a obok mnie przez trzy dni umierał od ran osiemnastoletni kuzyn Czartoryski. Przez cały okres powstania panował okropny głód. Front cudem ominął Kozłówkę, więc moje "uczestnictwo" w powstaniu było zupełnie niepotrzebne, a zostawiło na całe życie niezagojone rany wspomnień. - Pierwsze lata pani życia, spędzone w przepięknym pałacu były zupełnie inne... Maria "Mika" Zamoyska W.1944 roku, pod koniec lipca, na wieść o zbliżającym się froncie, moja matka U ad wiga hrabina 2amoyska z domu hrabianka Belina-Brzozowska - przyp. autorki) opuściła majątek Kozłówkę i wyjechała do Warszawy, aby ukryć -Urodziłam się w Warszawie, a dzieciństwo spędziłam w pałacu Kozłówka, należącym niegdyś do mojego dziadka, hrabiego Adama Zamoyskiego, piątego z kolei dziecka ordynata Zamoyskiego z Zamościa. Mój dziadek odziedziczył Kozłówkę razem z pałacem Foksal od bezdzietnych, bardzo bogatych krewnych - hrabiów Konstantyna i Anieli z Potockich Zamoyskich.

2 Lata spędzone w domu rodzinnym były krótkie, gdyż jako siedmioletnia dziewczynka opuściłam go na zawsze. Gdy miałam 3 lata wybuchła wojna i mój ojciec (Alexander hrabia Zamoyski -przyp. autorki) wziął udział w Kampanii Wrześniowej. Po kapitulacji wrócił do Kozłówki. W 1941 roku został aresztowany przez Gestapo, był więziony i torturowany na zamku w Lublinie i następnie wysłany do obozów koncentracyjnych w Oświęcimiu i Dachau. Mama została sama z trójką dzieci. Przebywając już w Dachau, mój ojciec na polecenie Niemców zaopatrzył matkę we wszystkie, przetłumaczone na język niemiecki dokumenty Kozłówki i Foksalu, dzięki którym mogła sama zarządzać majątkami. Robiła to bardzo energicznie, mając ciężkie zadanie wykarmienia nie tylko nas, ale mieszkających w Kozłówce dziewięćdziesięciu przesiedleńców z wcielonych do Trzeciej Rzeszy zachodniej części Polski. Byłam za mała, żeby zdawać sobie sprawę z zagrożenia wojennego. Bawiłam się w pięknych pokojach, biegałam po rozległym parku. Pamiętam, że pałacowe pomieszczenia były dla mnie nieciekawe, gdyż nie wolno mi było niczego ruszać, z wyjątkiem porcel r ~owych Chińczyków, które za każdym dotknięciem wyciągały język. O wiele większą atrakcją były wizyty na folwarku i oglądanie koni i krów. Wyglądałam jak aniołek, ale byłam bardzo psotna. Za wybryki byłam karana i pamiętam, że raz, mając już wszystkiego dosyć, podeszłam do bardzo przystojnego służącego Leona i oznajmiłam: - "kiedyś wyjdę za ciebie l. Na północnym tarasie pałacu rok. Od lewej: Maria z hr. Potockich hr. Zamoyska, Konstanty hr. Zamoyski, Julia z hr. Potockich hr. Branicka, Władysław hr. Branicki, Aleksander hr. Zamoyski (siedzący), Aniela z hr. Potockich hr. Zamoyska, Michał i Adam hr. Zamoyscy. 2. Maria z hr. Potockich hr. Zamoyska - ok rok 3. Ksiqdz Stefan Wyszyński (późniejszy Prymas) proboszcz w Kozłówce - okres okupacji

3 ojciec. Mieliśmy się z nim spotkać w hotelu, gdzie jedliśmy fantastyczny, pięknie podany obiad, gdy nagle kelner podszedł do mamy, coś jej powiedział, ona zrobiła się strasznie czerwona i nas zostawiła. Pamiętam, jak naradzałam się z moim młodszym bratem, Andrzejem, czy zamawiamy wiśnie w śmietanie, czy też idziemy za mamą. Łakomstwo zwyciężyło, ale nie zjedliśmy całego deseru i pobiegliśmy do naszego hotelowego pokoju. Ojca nie poznałam, był strasznie wychudzony, zupełnie siwy, stracił wszystkie zęby. Wyglądał okropnie! - Czy z Włoch udaliście się do Kanady? Alexander i Adam hr. Zamoyscy Włochy za mąż i uciekniemy razem z tego domu". Byłam bardzo zazdrosna, gdy zaręczył się ze służącą Kasią. - Była pani w Kozłówce aż do wybuchu Powstania Warszawskiego. A potem... - Po powstaniu pojechaliśmy do Woli Pękoszewskiej, gdzie przebywali nasi krewni Górscy, a potem ukrywaliśmy się w klasztorze oo. paulinów na j il.snej Górze w Częstochowie, bo dostaliśmy ostrzeżenie, że chcą nas uwięzić jako arystokratów, a mojego brata Adama dodatkowo za przynależność do Armii Krajowej i udział w Powstaniu Warszawskim. Po dosyć długim pobycie w klasztorze pojechaliśmy do Zakopanego, do willi jakiejś sławnej osoby, gdzie były piękne meble i od górali można było kupić żywność. Był już koniec wojny i mój ojciec po wyjściu z wyzwolonego przez Amerykanów obozu koncentracyjnego w Dachau skontaktował się z mamą za pomocą prymasa Wyszyńskiego i namówił ją do ucieczki z Polski. Mama była patriotką i nie chciała opuszczać ojczyzny, ale zdawała sobie sprawę, że pozostanie w Polsce było niebezpieczne. Zaopatrzeni w fałszywe dokumenty na nazwisko Zawadzki udało się nam uciec i dotrzeć do Mediolanu, gdzie czekał na nas - Przez dwa lata mieszkaliśmy w Anglii. Po wojnie było tam bardzo ciężko o pracę i rodzice postanowili emigrować do Kanady. Kupili położoną na wschód od Montrealu farmę i próbowali przez 3 lata na niej gospodarować. Po biednej Anglii Kanada wydała,się nam rajem! Dom na wsi był duży, ładnie urządzony, z pięknymi widokami dookoła. Założyłam tam swój pierwszy biznes. Od okolicznych farmerów zbierałam szczeniaki, które były przeznaczone do utopienia, szkoliłam je jako psy pasterskie i sprzedawałam. Życie na farmie było jednak dla moich rodziców ciężkie, gdyż po przeżyciach wojennych ojciec nigdy nie doszedł do zdrowia. Oboje rodzice byli przyzwyczajeni do innego gospodarowania, innych roślin i klimatu. Po czterech latach przeprowadzili się do Montrealu, a potem, jako forpoczta polskiej arystokracji zakupili domek letni w Rawdon. -Jak pamięta pani swoich rodziców? - Byli zupełnie różni. Mama była "iron lady", tak jak wszyscy Brzozowscy. Niesamowicie czynna, pracowała w komitecie szkolnym aż do 71. roku życia, a potem była pracownikiem socjalnym. Jeszcze przed wojną razem z moim dziadkiem, Adamem Zamoyskim była zaangażowana w pracę dla Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół". Mój dziadek był prezesem "Sokoła" i w jego sprawach wyjechał z moją matką w okresie międzywojennym do Stanów 246

4 Zjednoczonych. Później mama usiłowała założyć "Sokół" w Kanadzie i USA. Alexander hrabia Zamoyski Jadwiga z hr. Brzozowskich hrabina Zamoyska Miała wielu przyjaciół, Kanadyjczyków i Polaków. Mówiła biegle trzema obcymi językami i była osobą o rozległych horyzontach. Dla nas dzieci była surowa. Mama wyszła za mąż w wieku 17 lat i było to małżeństwo z miłości, ale też na pewno zaważyły względy majątkowe. Brzozowscy byli kiedyś bardzo bogaci, ale stracili majątki po I Wojnie Światowej, a Zamoyscy oprócz olbrzymich dóbr mieli znane od wieków nazwisko. Zaznałam dużo dobroci i ciepła od ojca, który o wiele więcej przebywał w domu. Był czarujący, uśmiechnięty, miły. W każdej sytuacji życiowej potrafił zachować się godnie i z pogodą ducha znosił przeciwieństwa losu. Wszechstronnie wykształcony, znający sześć języków obcych, trudno aklimatyzował się do ciężkich warunków emigracyjnych, zwłaszcza że jego organizm był wycieńczony po przeżyciach obozowych. Umarł, mając zaledwie 62lata. Całe moje polskie dzieciństwo, aż do bolesnego Andrzej, Adam i Mika Zamoyscy Kozłówka rok rozstania w Zakopanem spędziłam z moją nianią, którą nazywałam Paniula. Nigdy o niej nie zapomniałam. Po urodzeniu bliźniąt napisałam do mojej matki, żeby koniecznie zawiadomiła o tym nianię. Kiedy w czasie pobytu w Polsce odwiedziłam ją w domu starców, to dziewięćdziesięcioletnia już staruszka poznała mnie od razu, pogroziła palcem i powiedziała: - "ty byłaś mały diabeł". Kupiłam dla jej siostrzenicy sukienkę do komunii i szczęśliwa dziewczynka dziękowała za tak piękny prezent. Po latach przywiozła do Kanady dokumenty majątku Kozłówka, które tuż po wojnie moja matka dała niani na przechowanie. Od lewej: Andrzej, Mika i Adam Zamoyscy w Kozłówce 1940 rok 2

5 "Mika " Maria hr. Zamoyska trzymajqca pamiqtk~ rodzinnq

6 nie do pomyślenia w normalnym świecie! Oprowadzający po muzeum przewodnicy prawie w ogóle nie wspominają prawowitych właścicieli pałacu, moich rodziców i ich dzieci. Podobnie jest z pałacem FoksaL Postępowanie takie było zrozumiałe w zniewolonej przez reżim komunistyczny ojczyźnie, ale dlaczego w wolnej Polsce nadal jest ono kontynuowane, w dodatku wobec rodziny Zamoyskich, której patriotyczne zasługi są wszystkim rodakom znaner Mam też żal do polskiego Kościoła. W czasie wojny ksiądz Stefan Wyszyński, późniejszy prymas, mieszkał w Kozłówce. Moja matka przyjaźniła się z nim i była pod jego wielkim wpływem. My dzieci, nie bardzo go lubiliśmy, bo był zbyt poważny. Po wojnie ksiądz Wyszyński przewiózł meble z kaplicy pałacowej do Pałacu Prymasowskiego, gdzie pozostają do dzisiejszego dnia. Pobudki "pożyczenia" mebli na pewno były szlachetne, gdyż inaczej mogłyby ulec zniszczeniu lub zabraliby je komuniści, ale obecnie Kościół powinien porozumieć się z nami i poprosić o zgodę na ich używanie, albo nam je zwrócić. Portret Miki hr. Zamoyskiej mai. Jan hr. Tyszkiewicz - Czy jest jakaś szansa na odzyskanie Kozłówki i Foksalu, bezprawnie zabranych przez komunistów? - Mój nieżyjący brat, Adam bezskutecznie walczył o odzyskanie majątku. Nie chodzi nam o zwrócenie pałaców, ale o jakąś rekompensatę i o nazwanie po}j!llieniu tego, co się stało z polską arystokracją i ziemiaństwem po wojnie. Byłam w Kozłówce kilka razy. Pracownicy są bardzo mili, mam nawet dla siebie zarezerwowany pokój. Nigdy nie korzystałam z niego, gdyż nie będę zatrzymywać się jako gość w swoim własnym domu! Wszystko w pałacu jest takie, jak za mojego dzieciństwa i cieszę się, że jest tam teraz muzeum. O Kozłówcewydają książki, pamiątki z naszym nazwiskiem. Nikt nie pyta o pozwolenie, nikt nie dzieli się z nami dochodami. Jest to - Czy wróciłaby pani do ojczyzny? - Niestety przeżycia wojenne przesłoniły mi moje dobre wspomnienia z Polski. Oprócz horroru Powstania Warszawskiego widziałam kolaborantów zamęczonych przez podziemie. Mama pokazała mi zakrwawioną koszulę ojca z Dachau. Były to straszne widoki dla małego dziecka. Ważne jest jednak dla mnie miejsce mojego urodzenia i do Polski czuję sentyment. Moim ukochanym krajem jest Kanada. T utaj się wykształciłam, tutaj urodziłam i wychowałam dzieci i tutaj, w moim małym domku w Rawdon odwiedzają mnie wnuki. Na ścianach kanadyjskiego "pałacu" wiszą dwa małe obrazy, jedyne pamiątki z dawnych czasów. * Wywiad przeprowadzony w 2008 roku, przed otrzymaniem odszkodowania, pokrywajqcego częściowo pałacu - przyp. autorki wartość wyposażenia Domek Miki hr. Zamoyskiej w Rawdon

7

8